بازار قيصريّة لار

الله قلي اسلامي

بازار قيصريه « لار » يك مجموعه نفيس و پرتنوع معماري قديم ايران است. جلوه‌ةاي بارزي از شيوه‌ها و شگردهاي معماري گذشته – از پيش از صفويه، تا قاجاريه – در اين مجموعه تاريخي بچشم ميخورد و با آنكه غبار صدها سال بر رخسار آن نشسته است، استحكام و قدرت بافت آن كمترين آسيبي نديده است. اين معني را بازار قيصريه « لار » و كاروانسراهاي پيرامون آن با زلزله‌هاي مهيبي كه مغرورانه از سر گذرانده‌اند، بي‌آنكه خدشه‌اي بپذيرند، اثبات كرده‌اند. آرتور پوپ – ايرانشناس نامي معتقد است : « در ساختن گنبدهاي آجري ايران مقام اول را حائز است. معماران با قريحه ايران مسأله پيچيده و غامض ساختن « گنبد بر پايه چهار گوش » را حل كرده‌اند و حال آنكه حل اين معما براي مهندسان و معماران رم ميسر نشده است. اين امر باعث شد كه طاقهاي زشت و ناهنجار زمان اشكانيان و ساسانيان براثر ساختن گنبدهاي باشكوه دوره سلجوقيان مبدل به ساختمانهاي آراسته و شاعرانه زمان صفويه شود.»(1)

اين مسير رو به كمال معماري ايران و اين تعالي ذوق و قريحه را كه « پوپ » از آن سخن ميگويد، در مجموعه «لار» به وضوح مي‌يابيم.

نماي داخل گنبد بازار از سنگ تراش است. چهار دالان طولاني (شمالي – جنوبي – و شرقي – غربي) استخوان‌بندي اصلي بازار را ميسازند. اين دالانها در محل يك چهار سوق يكديگر را قطع ميكنند.

در طرفين دالان جنوبي و شرقي و غربي 13 زوج مغازه و در طرفين دلان شمالي 14 جفت مغازه احداث شده است. بناي اصلي بازار خيلي قديمي است. كتاب فارسنامه ناصري آگاهي‌هائي از اين بازار و چگونگي ايجاد آن به ما ميدهد : « ايالت خطه لارستان در زمان شاه كيخسرو تا سال 1011 در دودمان گرگين ميلاد باقي بماند و آخرين اولاد او ميرزا علاءالملك مشهور به شه ابراهيم خان پسر نورالدهرخان لاري است كه نواب الله وردي خان والي فارس او را به قهر و غلبه گرفته در وقتي كه شاهنشاه ايران شاه عباس ماضي صفوي در نزديكي شهر بلخ توقف داشت، الله وردي خان و شاه ابراهيم خان لاري وارد شدند و بعد از چند روزي شاه ابراهيم خان وفات يافت و اكنون از آثار ملوك گرگيني در شهر لار مسجد جامع چاربازار مشهور به قيصريه است كه ديوار و طاقهاي داخلي و خارجي آنها را از گچ خالص و سنگ تراشيده منب و مقرنس ساخته‌اند و چندين مرتبه آن را تعمير نموده‌اند و درسال 1015 حاجي قنبر علي بيك ذوالقدر جهرمي وزير خطه لار، قيصريه را تعميري لايق نمود، چنانكه در پيشاني طاق بزرگ چهارسوق قيصريه اين قطعه را نگاشته و تاكنون باقي است.

شكر خدا كه باز بتابيد كردگار در عهد پادشاه جهان سايه خدا ……….. تاريخش از خرد طلبيدم جواب گفت دارلامان ا رشد احياء از اين بنا 1014

بازار قيصريه لار به دوره پيش از صفويه تعلق دارد، اما بخاطر فرسودگي و صدماتي كه بر آن وارد آمده بود، در زمان شاه عباس كبير احيا و نوسازي شد. اين مرمت و بهسازي در عصر قاجاريه تجديد شد و نشانه‌ها و يادگارهاي تازه‌اي از شيوه معماري اين عصر به مجموعه « لار » افزوده گشت.

بازار درحال حاضر شامل دو شبكه شمالي و    جنوبي است كه مدخل ورودي جنوبي آن از ميدان جديد الاحداث لار شروع و به محلهاي شمالي قديمي بازار ختم ميشود. رشته ديگر شرقي و غربي است كه در تقاطع بازار شمالي جنوبي داراي يك چهارسوق وسيع است. چهارسوق بصورت 8 گوش است و در چهار گوش آن چهار باب مغازه در هر سمت احداث شده است. در اطراف چهارسوق و در پشت چهار مغازه هرسمت چهارسوق، بازاري بعرض 3/4متر دورادور ادامه دارد و باين ترتيب طرح جانبي را بوجود آورده است كه در ساير بازارهاي ايران نظير آن ديده نميشود. طول بازار شرقي و غربي 6/117 متر و طول بازار شمالي جنوبي 4/124 متر است.

جالب‌ترين بخش بازار قيصريه لار طرح چهارسوق آن است كه در نوع خود از نظر معماري منحصر بفرد است. گنبد سنگي چهارسوق داراي طرح بسيار جالبي است و ارتفاع آن از 18 متر تجاوز ميكند.

يكي از آب انبارهاي قديمي لارستان

سردر يكي از كاروانسراهاي مجاور بازار

بازار قيصريه لار سرمشقي براي ساختن ساير بازارهاي قديمي ايران بود و از روي طرح اين بازار، بازارچه بلند اصفهان و سپس در دوره زنديه بازار وكيل بنا شد. بازار قيصريه داراي ويژگيهاي جاذبه انگيز و چشمگيري است كه در ديگر بازارهاي قديمي ايران نظير آن ديده نميشود. طاقهاي ضربي با اين ارتفاع در ساير بازارهاي قديمي ايران ديده نميشود. بلندي طاق ضربي در چهارسوق به 18 متر ميرسد و عظمت حشمت آميز آن تأثير اعجاب‌انگيزي در بيننده بر جاي ميگذارد. بر روي طاق ضربي چهارسوق بادگير (خشيخان) ساده‌اي زده‌اند كه باعث تهويه بازار ميشود. بعلت ارتفاع زياد طاق چهارسوق، اين تهويه بطور كامل انجام ميگيرد، بهمين جهت بازار قيصريه در تابستانها داراي هواي فوق‌العاده خنك است. طاق عظيم ضربي چهارسوق كه روي يك هشتي قرار دارد، پس از گذشت صدها سال كوچكترين خللي نيافته است و با هان شكوه نخستين چشم را مينوازد. چند نمونه از درهاي قديمي مغازه‌ها هنوز در محل خود باقي است. در ساير مغازه‌ها جايگزيني درهاي آهني بجاي درهاي چوبي نخستين، به گونه وصله ناجوري مينمايد. كف خيابان و ميدان جنوبي بازار از كف بازار بلندتر است و بهمين جهت 3/1 ارتفع بازار پائين‌تر از سطح آن قرار دارد. يك پلكان سنگي رابط خيابان به بازار است. تاريخ تعميرات بازار قيصريه – درعهد صفوي – درپي گنبد چهارسوق نقش بسته است. كتيبه سنگي ديگري كه در مدخل بازار – در سمت جنوب – بر پيشاني دروازه ورودي نصب شده آگاهي لازم را درباره تعميرات و نوسازي بازار – در دوران قاجار – بدست ميدهد.

كتيبه سنگي سردر جنوبي بازار

اين كتيبه بر روي سنگ مرمر و نقرو در پيشاني سردر ورودي جنوبي قيصريه نصب شده و مربوط به تعميرات بازار قيصريه لار در زمان ناصرالدين‌شاه است. متن كتيبه در 8 سطر با خط نستعليق چنين خوانده ميشود :

بعهد خسرو صاحب قرآن ناصر دين كه داشت ملكت ايران زمين حصن حصين مثال داده فرمان او قضا و قدر پناه جسته درگاه او زمان وسنين خديولار خداوندگار عدل شعار كه بود همت و توفيقشان مسلمين بنام فتحعلي خان ز فر وجود سخا برخش همت حاتم صفت نهادي زين نمود احياء اين قيصر را پس آنك گذشته بود ز ويرانيش شهور و سنين چه قيصريه كه از شرم او هنوز چكد عرق ز عارض چين و ز چهره ماچين ز هجرت نبوي بد هزاروسيصد سال كه شد تمام و بر او كرد آسمان تحسين زبان پاك بر ابدان پاك باعث شهر هزار رحمت و جاودانا و قرين 1300 .

نوسازي بازار قيصريه در دوره ناصرالدين شاه بوسيله فتحعلي خان حاكم فارس صورت گرفت. كتيبه دوم، كتيبه مفصلي است كه درپاي گلوي گنبد هشتي دالان قيصريه بخط نستعليق در دوره شاه عباس كبير نصب شده است. كتيبه چهارسوق قيصريه از سمت جنوب شروع ميشود و مضمون آن چنين است:

شكر خدا كه باز بتأييد كردگار درعهد پادشاه جهان سايه خدا عباس شاه آنكه ز خاك درش مدام كسب سعادت ابدي ميكند هماي از يمن عدل خان زمان آنكه از كفش خجلت برد محيط چو گيرد ره سخاي ويران سراي لار بسعي وزير دهر دستور بحر خاطر و داراي مهرو راي قنبر علي بيك آنكه ز آئينه دلش در غيرت ابد شده جام جهان نماي.

و در دنباله كتبيه، معمار بازار و بناي آن معرفي شده‌اند:

عمل استاد نورالدين محمد – بنا احمد سپاه

و اشعار كتيبه باز ادامه مي‌يابد :

معمور شد چنانكه نمانده است جغد را از وي ز بهر ساختنش آشيانه جاي از قيصريه‌اي كه هواي فضاي او همچون نسيم باغ بهشت است غم‌زده‌اي تاريخش از خرد طلبيدم جواب گفت دارالامان لارشد احياء از اين بنا.

و بنابراين برحسب حروف ابجد، تاريخ تجديد ساختمان و تعميرات قيصريه در دوره شاه عباس كبير و سال 1014 هجري قمري است. بازار را تعدادي كاروانسرا از دوره صفويه احاطه كرده است كه هر يك از آنها نمونه ساحرانه و بارزي از معماري روزگار صفي است، از جمله در گوشه جنوب شرقي ميدان جديد الاحداث، كاروانسراي جالبي است كه سردر آن رو بخيابان باز ميشود. سردر ورودي داراي گچ‌بريهاي دل‌انگيز و زيبائي است كه بوسيله داران طولاني به صحن كاروانسرا مربوط ميشود. صحن كاروانسرا داراي طرح چهارگوش است و در چهار طرف آن چهار ايوان باسبكي بسيار جالب بنا شده كه داراي طاقهاي بيضوي و جناقي است. فعلاً از حجره‌هاي اطراف كاروانسرا بعنوان انبار استفاد ميشود.

پاورقي‌ها :

1 – شاهكارهاي هنر ايران – تأليف : آرتور پوپ .