قلعه قهقهه اين قلعه در پنج كيلومتري جنوب غرب دهكده كويج از شهرستان مشگين شهر و بر روي دامنه هاي شمالي سبلان ساخته شده است . مطالعات باستان شناسي اوليه اي كه انجام گرفته، ساخت آنرا به دوره هخامنشيان نسبت داده اند . قيزقلعه سي (قلعه دختر) در روستاي انجيللو در فاصله 17 كيلومتري گرمي به بيله سوار كنار رودخانه برزند مربوط به دوران اشكاني و ساساني در شهرستان بيله سوار واقع شده است . به فاصله 35 كيلومتري شمال غرب مشگين شهر ، دهستان دشت ، بخش مركزي در ساحل غربي رودخانه ارشق داراي برجها و باروهاي متعددي است كه در اثر گذشته زمان تخريب و ويران گشته است .
اين قلعه در سه كيلومتري غرب روستاي كئچوبه بخش ارشق شهرستان مشگين شهر برفراز يك تپه سنگي مرتفع مشرف بر دره ها و دشتهاي همجوار ايجاد گرديده است . تپه اي كه قلعه بر بالاي آن احداث گرديده نزديك به 1000 متر از سطح زمينهاي اطراف ارتفاع دارد . از پاي تپه سنگي كه قلعه روي آن واقع شده تا ورودي آن كه در شمال قلعه بصورت طاق قوسدار هلالي آجري نمايان است قرار دارد حدود سه كيلومتر فاصله دارد كه با پيمودن جبهه شمالغربي مسير مي توان به قلعه دسترسي پيدا نمود كه اين راه هر چه به قسمت قلعه نزديك شود تنگتر و باريكتر مي گردد . اين قلعه داراي 11 استخر (حوض آب) است كه در بدنه كوه كنده شده است و در سمت بالا (شرق) در قله كوه اطاقهايي با پايه هاي قطور آجري و سنگي ساخته شده احتمال مي رود مخصوص فرمانده قلعه بوده باشد . قلعه داراي فضاي تقريباً مستطيل شكل در منتهي اليه ضلع شرقي است كه براساس شواهد تاريخي و معماري كه در بدنه صخره و كوه ايجاد گرديده از آن به عنوان زندان بهره مي بردند از اين قلعه در دوره اسماعيليان براي مقاصد نظامي استفاده مي شده و تعدادي از شاهزادگان و بزرگان صفوي در اين محل زنداني بوده اند.
قلعه اولتان
اولتان روستاي بزرگي در سه كيلومتري جنوب پارس آباد است و قلعه اولتان در 500 متري اين روستا در كنار رود ارس قرار دارد . وضع ظاهري قلعه ساختمان قلعه اي نظامي را القا مي كند . باني اين قلعه اشكانيان بودند ولي به واسطه استحكام و موقعيت مناسب تا قرن 12 هجري مورد استفاده قرار مي گرفت .
آغجه قلعه
اين قلعه از مصالح سنگ ، خشت ، ملاط گچ و آهك ساخته شده است و در سينه كش كوه سنگي ، حوالي چتين دره و قريه قره قيه مشكين شهر قرار دارد .
قلعه ديو (ديو قلعه سي)
نارين قلعه
اين قلعه كه در درون شهر اردبيل قرار داشت ، كهندژ يا ارك شهر اردبيل بود . نارين قلعه در كنار رودخانه بالخلو قرار داشت و داراي برج و باروي محكمي بود . نارين قلعه كه از قدمت و تاريخ ساخت آن اطلاع دقيقي در دست نيست ، دژ حكومتي شهر اردبيل بود و در جنگهاي ايران و روس مركز ذخيره لوازم جنگي بشمار مي رفت . اين قلعه در سال 1315 تخريب شد و متأسفانه بناي قابل توجهي از آن برجاي نمانده است .
قلعه هير
اين قلعه در شهر هير واقع در 25 كيلومتري جنوب اردبيل قرار دارد .
قيزقلعه سي (قلعه دختر)
قلعه ارشق مشگين شهر
قلعه كهنه
در ارتفاع شرقي دره باغ نوروز مشكين شهر قلعه اي است با شيبي تند به رودخانه خياو چاي منتهي مي شود . در مقابل ارتفاع سنگ نبشته اي پهلوي ساساني قرار گرفته است . ارتفاع حصار در داخل بيش از چهار متر ولي از خارج بيش از هشت متر است . در اين قلعه چون از ديرباز در تملك ارتش و سربازخانه دولتي بوده اجازه هيچ گونه كند و كاو و حفاري داده نشده است ولي احتمال مي رود قلعه كهنه در محل همان قلعه باستاني ساساني بنا شده باشد كه در كتيبه خطي داخل دره ، از قول نارسه هرمزد به آن اشاره شده است .
كاروانسرهاي "اردبيل
استان تاريخيكرمانشاهان سرزمين انواع گويشها و لهجه‌ها است. استاني كه گويشها ولهجه‌هاي مناطق مختلف آن مانند طبيعت هزار رنگش است. به اعتقاد صاحب نظران شايد كمتر استاني به اندازه استانكرمانشاه از لحاظ تنوع قومها، قبيله‌ها، فرقه‌ها و مذاهب مختلف برخودارباشد و هر يك از اين گروه‌ها نيز به لهجه‌ها و گويشهاي شيرين خود تكلممي‌كنند: در استان كرمانشاه با توجه به قدمت و غناي تاريخي ايناستان دهها گونه و گويش محلي وجود دارد. جاف جوانرود، سوراني، پاوه‌اي، ژاو رودي، لهوني، بالاجوبي، كلهري، لكي، فارسي كرمانشاهي، اورامي، گوران، لري و لكي را از رايج‌ترين گونه‌هاي گويشي دراستان كرمانشاه است. همچنين زبانهايتركي سنقري وعربي هم دربعضي مناطق تكلم مي شود.گويشهاي مختلفي كه در استان كرمانشاه رواج داردريشه در زبان كردي بهعنوان زبان نژاد يا قوم كرد دارد. زبان كردي داراي چهار شاخه اصلي است و ۶۰گونه گويشي را در بر مي‌گيرد. چهار شاخه اصلي زبان كردي شامل كرمانج جنوب ، كرمانج شمال ،كردي كرمانشاهي و اورامي و گوران است كه هر يك گويشهاي خاصي را شاملمي‌شود. كرمانج جنوب در ايل جاف در كرمانشاه رايج است. كردي كرمانشاهياست كه خاص قبايل ، ايلات و عشاير استان كرمانشاه و ايلام است. اين شاخه از زبان كردي داراي گويش معيار است و آن كردي كلهري است. گويش اكثريت مردم كرمانشاه كردي كلهري است و در كنار آن فارسيكرمانشاهي نيز كه اختلاطي از كردي كلهر با زبان فارسي است از ۲۰۰سالپيش در اين استان رايج شده است. شاخه چهارم زبان كردي اورامي وگوران است كه در منطقه اورامانات كرمانشاه رايج است. تمام اشعار سروده شده به زبان كردي تاكنون به اين گويش سروده شدهاست. در چند سال اخير نيز گويش وران دانش آموخته گويش كلهر شروعبه سرودن شعر در اين گويش كرده‌اند. در ميان اين گويشها كردي كلهري بيشترين گويش ور را در استاندارد و لري محدودترين گويش در استان كرمانشاه است. آنچه امروز ملموس است گويشهاي محلي به واسطه مسايلي در حال از بين رفتناست؛ دور شدن مردمگويش ور از خاستگاه اوليه خود يعني زيست بوم و قرار گرفتن در بخشها وشهرهاي جديد ، تداخل فرهنگها و گويشها و زبانهاي گوناگون ، گوناگونياقليمها و جغرافياي شهر ها و روستاها ، مهاجرت ، سواد آموزي و دور شدن ازگويش مادري از جمله دلايل است. با تشكيل حكومت قاجار در ايران و شكل گيري سازمانهاي اداري و حكومتي در آن زمان و وجود امارتهاي حكومتي نوادگان آنها در نقاط مختلف كشور و رسمي بودن زبان فارسي و سخن گفتن باسوادان (كارمندان و طيف حاكم) به زبان فارسي و عدم آشنايي آنان با زبانهاي محلي، كافي بود تا مردم براي ارتباط برقرار كردن با آنان به زبان فارسي نيازپيداكنند با توجه‌به‌وجود قشر بازاري و بيسواد در ميان مردم و عدم آشنايي آنان با زبان فارسي در بيشتر اوقات آنان با مشكل پائين بودن دايره‌واژگان فارسي روبه‌رو مي شدند و براي جبران آن واژگاني از زبان كردي را در سخن خود مي آوردند بدين گونه‌شخص ديگري اين واژه‌را از يكي ميشنيد و به‌گمان آنكه‌واژه‌اي فارسي است آنرا در مكالمات خود به‌كار مي برد و بدين گونه‌در بين مردم كرمانشاه زبان فارسي رايج شد گونه اي فارسي كه واژگان كردي موجود در آن كم نيست.
عمارت خسرو
عمارت خسرو حكايت دلداگي خسرو پرويز پادشاه ايران و همسر مسيحي‌اش شيرين قصه‌اي است كه در تاريخ جاودانه مانده و ايرانيي كه آن را نشنيده نمي توان يافت. با گذري به شهرستان قصرشيرين در منتهي‌اليه غرب استان كرمانشاه عمارتي را مي‌توان ديد كه به گفته بعضي مورخان كاخي ناتمام است كه خسرو در آن زمان براي شيرين بنا كرده است. بناي معروف به عمارت خسرو يا"حاج قلعه سي" در ميان نيزارها و نخلستانهاي حاشيه شمالي شهرستان قصرشيرين كرمانشاه و در ساحل راست رودخانه الوند (حلوان ( قرار دارد. اين بنا در مسير جاده بسيار بااهميتي واقع شده كه در سده‌هاي ميانه به جاده بزرگ خراسان و بعدها به دروازه آسيا معروف شده است. اگرچه برخي پژوهشگران سده بيستم اين عمارت را بناي تشريفاتي از دوره عباسي مي‌دانند اما تمام جغرافي‌دانان ايراني و به تبع آن بسياري از پژوهشگران معاصر اين بنا را كاخي از زمان خسرو پرويز مي‌دانند كه براي همسر مسيحي‌اش شيرين ساخته است
بسياري از مورخان و جغرافي نويسان ايراني و عرب سده سوم هجري به بعد در مورد شهر قصرشيرين و بناهاي اين شهر از جمله عمارت خسرو مطالبي نگاشته‌اند. اكثر مورخان عمارت خسرو را جزو عجايب دنيا دانسته و آن را كاخي دانسته- اند كه خسرو پرويز براي شيرين زن مسيحي‌اش بنا كرده است
عمارت خسرو داراي پلان مستطيل شكل است كه با جهت شرقي - غربي با استفاده از مصالح لاشه سنگ ، گچ و آجر بر روي صفحه‌اي به ارتفاع هشت متر ساخته شده است. اين بنا از دو بخش رسمي و خصوصي تشكيل شده كه راه‌هاي دسترسي به بخش رسمي آن از طريق پلكانهاي دو طرفه‌اي بوده كه در ضلع شمالي، جنوبي و شرقي صفه ايجاد شده و راه دسترسي به بخش خصوصي از طريق دروازه و حياطهايي است كه در ضلع جنوب غربي صفه واقع شده‌اند.
اطراف صفه را مجموعه‌اي از اتاق‌ها و راهروهاي بزرگ فرا گرفته كه داراي پوششي از تاق آهنگ مي‌باشد.
در بالاي صفه مهتابي بزرگي وجود دارد كه طبق نوشته‌هاي جغرافي نويسان سده‌هاي نخستين اسلامي سطح آن با سنگهاي مرمر مفروش بوده است.
در بخش غربي اين مهتابي، تالار ستون داري با دو رديف ستون احداث شده است كه در هر رديف پنج ستون و يك ستون نما قرار دارد، اين بخش از بنا همانند كاخ دامغان و تالار ستون دار تخت سليمان و بناي چال ترخان احتمالا" داراي پوششي از تاق‌هاي آهنگ و متقاطع بوده و تركيبي سه ايواني را به وجود آورده است. در ضلع غربي اين تالار درگاه عريضي وجود دارد كه از طريق آن مي‌توان وارد اتاق نسبتا" بزرگ گنبدداري شد كه گنبد آجري آن فرو ريخته است.
در قسمت شمالي و جنوبي اين اتاق فضاهايي با پلان مستطيل وجود دارد.
پس از اتاق گنبد دار از طريق درگاههاي جبهه غربي مي‌توان وارد صحن مربع شكلي به ابعاد ۲۷در ۲۷متر شد كه اطراف آن را رواقي ستون دار فرا گرفته است ، اين صحن از نظر تركيب كلي شبيه حياط شمالي آتشكده تخت سليمان است.
در قسمت غربي اين حياط و در طول محور اصلي ساختمان ايوان نسبتا بزرگي ساخته شده كه حياط رواق دار را به حياطهاي خلوت ارتباط مي‌دهد و در اطراف هر يك از حياطهاي خلوت نيز رواقي وجود دارد كه از طريق آن مي- توان به مجموعه‌اي از ساختمانهاي مسكوني دسترسي پيدا كرد.
هر يك از اين ساختمانها داراي حياط ، ايوان و اتاقهاي متعددي است كه برخي از آنها داراي مطبخ و يك اتاق كوچك سرويس مي‌باشند. اين واحدهاي ساختماني تا قسمت غربي صفه امتداد يافته‌اند، در بخش شمالي صفه نيز چندين خانه به صورت مجموعه ديده مي‌شود كه خانه‌هاي اختصاصي بزرگتري از همين نوع در تيسفون هم ديده شده است.
همچنين در قسمت جنوب غربي صفه دو حياط نسبتابزرگ با دروازه‌هاي مسقف وجود دارد كه از جمله راه‌هاي دسترسي به بخش خصوصي عمارت است . حياط اول داراي پلان مربع شكلي است كه اطراف آن را رواق ستون داري فراگرفته است و در ضلع غربي آن هشتي مسقفي وجود دارد كه در طرفين آن دو اتاق نگهباني ساخته شده است.
همچنين در ضلع شرقي آن هشتي ديگري است كه در هر ضلع آن چهار اتاق وجود دارد. از طريق اين هشتي مي‌توان به حياط دوم مجموعه كه داراي پلان مستطيل شكل است دست يافت . اين حياط به طول صد متر است و اطراف آن را رواق ستون داري فرا گرفته است.
به نظر مي‌رسد تالار ستون دار و گنبد پشت آن بخش رسمي و تشريفاتي عمارت باشد و خانه‌هايي كه در قسمت مركزي عمارت قرار دارند احتمالا" حرم حاكم را تشكيل مي‌دهند. همچنين خانه‌هاي واقع در پشت ساختمان احتمالا براي پذيرايي از مهمانان بوده است.
در ضلع شرقي عمارت درست در مقابل دروازه باغ استخري وجود داشته كه در سال ۱۸۹۱ميلادي دمورگان پلان آن را رسم كرده و جغرافي نويسان سده سوم هجري قمري به بعد به كرات از اين استخر ياد كرده‌اند.
قلعه سرماج
قلعه سرماج بقاياي قلعه سرماج در روستاي سرماج از توابع شهرستان هرسين قرار دارد. آنچه از اين قلعه هم اكنون باقيست 37 متر از ديوار ضلع جنوبي قلعه است. دروازه بزرگ قلعه در ضلع غربي قرار داشته كه هم اكنون قبرستاني در مقابل آن قرار گرفته است.نماي خارجي ديوار قلعه را سنگهايي تشكيل داده اند كه قطعات آنها 74*44 سانتيمتر ابعاد آنهاست در اين 37 متر ديوار، 7 رديف سنگ به چشم مي خورد كه پوشش ديوار را تشكيل مي دهند قسمت اعظم قلعه را خانه هاي روستايي در برگرفته است. در اطراف اين قلعه برجهايي هم وجود داشته و هم اكنون تنها يكي از برجها باقي مانده است دور قلعه را خندقي محصور كرده كه هنگام تهاجم دشمن آن را از آب پر مي كردند. اين قلعه در زمان سلسله حسنويه مورد توجه بوده است اومان معتقد است سرماج در مكاني متعلق به ساسانيان بنا شده است.ابودلف، امير حسنويه در سال 348ه.ق اين قلعه را مقر حكومت خود قرار داد و خزاين و ذخاير خود را در قلعه متمركز كرد حسنويه بنيانگذار سلسله حسنويه در سال 369ه.
امامزاده ابراهيم (ع) تاق بستان
امامزاده ابراهيم (ع) تاق بستان يكي ديگر از بناهاي مذهبي استان كرمانشاه مي باشد كه در داخل اين شهر واقع شده است. امامزاده ابراهيم (ع) در منطقه سياحتي و زيباي طاق بستان و در 9 كيلومتري مركز شهركرمانشاه قراردارد. اين امامزاده بزرگوار از نوادگان امام موسي كاظم (ع) مي باشد. امامزاده ابراهيم (ع) كه از گذشته چند ساله تا كنون در اين منطقه از شهر كرمانشاه قرار دارد همواره مورد توجه و علاقه شيعيان و محبان آل رسول (ص) بوده است. بناي اين امامزاده كه بسيار به بناي فرهنگي تاريخي طاق بستان نزديك مي باشد، داراي يك حياط، صحن روودي و بارگاهي همراه با ضريح مي باشد. اين مرقد مطهر با توجه به دلايل ذكر شده و قدمت اش در بين مردم شهر كرمانشاه داراي احترام خاص و جايگاه والايي است.
حمام حاج اصغر خان
حمام حاج اصغر خان اين حمام در خيابان شهدا، بين دو محله گچ كن و گرگون كنگاور قرار دارد. سربينه حمام، فضايي هشت ضلعي است و اضلاع آن دو به دو با هم برابرند. در هر ضلع سربينه، صفه اي به عرض دو متر و عمق 2 متر75 سانتيمتر قرار دارد. در دو صفه آن درگاه هايي براي دسترسي به گرم خانه و بيرون از بنا تعبيه شده است. صفه هاي ديگر به رخت كن اختصاص دارد. در وسط صفه شرقي، ورودي به سربينه و در وسط صفه شمال شرقي، راهروي ورودي به گرم خانه قرار دارد. در وسط سربينه، حوضي هشت ضلعي از سنگ تراشيده شده، ساخته اند. گرم خانه حمام فضايي چهار ضلعي به ابعاد8 متر و 4 سانت در 8 متر و 54 سانت با پوشش سقف گنبدي است. بام گرم خانه از دو قسمت تشكيل شده است. در ضلع شمالي بنا، خزينه آب گرم و خزينه آب سرد ديده مي شود. خزينه آب گرم و سرد گرم خانه در دوره اخير به دوش و خلوتي تبديل شده است. اين حمام نيز در اواخر دوره قاجاريه ساخته شده و بارها مورد مرمت قرار گرفته است.
حمام قلعه
حمام قلعه اين حمام در ضلع جنوبي قلعه «ساري اصلان» كنگاور قرار دراد. سربينه حمام، محوط هشت ضلعي است كه در هر ضلع آن صفه اي ايجاد شده است. در دو صفه، درگاه ورودي و در پنج صفه ديگر، رخت كن ديده مي شود. طاق تمام صفه ها هلالي است و بر روي آنها پوشش گنبدي سربينه قرار گرفته است. در مركز سربينه، حوض هشت ضلعي سنگي قرار دارد. سربينه با آهك بري هاي زيبايي تزيين شده است. گرم خانه حمام محوطه چهار ضلعي به ابعاد 6 متر و 67 سانت در3 متر است و در داخل آن دو ستون هشت ضلعي ديده مي شود. بر روي اين ستون ها و ديوارهاي كناري، پوشش طاق و گنبد گرم خانه قرار دارد. در ضلع شرقي و غربي گرم خانه، خزينه آب گرم و سرد و در ضلع جنوبي و شمالي، چند سكوي طاق دار به چشم مي خورد. اين حمام ظاهراً هم زمان با ساخت قلعه سازي اصلان در دوره قاجاريه بر پا شده است.
حمام حسن خان كنگاور
حمام حسن خان كنگاور اين حمام در محله «شرآباد» كنگاور قرار دارد. ورودي حمام در جبهه شمالي است. اين ورودي از طريق هشتي كوچك گنبدداري به سربينه راه مي يابد. سربينه يا رخت كن فضاي مستطيل شكلي به ابعاد 50/7 در 35/3 متر است. در چهار كنج سربينه، صفه هاي كوچكي با طاق جناغي تعبيه شده است. پوشش اصلي سربينه شامل يك طاق گنبدي در ميانه و دو نيم گنبد در طرفين، بر روي اين طاق ها قرار دارد. در دو صفه، درگاه گرم خانه و هشتي ورودي قرار دارد و صفه هاي ديگر به رخت كن اختصاص داده شده است. سربينه از طريق راهرويي به طول چهار متر به گرم خانه منتهي مي شود. گرم خانه به ابعاد7 و نيم متر در 4 متر و60 سانت است و نقشه آن به سربينه شباهت دارد. در اضلاع شرقي و غربي گرم خانه، صفه هايي تعبيه شده است. در پشت صفه شرقي، خزينه آب گرم قرار دارد. در اضلاع شمالي و جنوبي آن نيز صفه هاي طاق دار كوچك تري ساخته شده است. در ضلع شمال شرقي گرم خانه، محوط وسيع مستطيل شكلي به طول 5 متر و 30سانتيمتر و عرض سه متر وجود دارد . پوشش سقف گرم خانه يك گنبد در ميانه و دو نيم گنبد در طرفين است. اين حمام در اواخر دوره قاجاريه ساخته شد و در سال هاي اخير تغييراتي در آن صورت گرفته است
حمام حسن خان معاون الملك
اين حمام در كنار تكيه معاون الملك شهر كرمانشاه قرار دارد و در حقيقت با اين تكيه يك مجموعه را تشكيل داده است. اين حمام نيز داراي سربينه، گرم خانه و فضاهاي متعدد ديگري است. در سربينه و گرم خانه حمام، گنبدها بر روي ستون هاي سنگي كه به شيوه مارپيچ تزيين شده اند، قرار دارند. اين حمام در اواسط دوره قاجاريه ساخته شد و به مرور زمان متحمل خسارات فراواني گشت. در سال جاري، ميراث فرهنگي كرمانشاه اقدام به مرمت و بازسازي آن نموده است.
كليساي پنتي كاستي
كليساي پنتي كاستي در سال 1955 م به دستور كشيش (تور ما ناصري) بنا شد. وجه تسميه اين كليسا به اين گونه است: پنتي كاست عبدي از اعياد مسيحيان و به زبان يوناني به معناي پنجاهمين است، يعني پنجاهمين روز از عيد كه در آن روز روح القدس ظهور مي نمايد. چون تاريخ اتمام ساخت اين كليسا مصادف اين روز است، لذا نام پنتي كاستي را بر آن نهاده اند.
عرصه كليسا 720 متر مربع و زير بناي ساختمان اصي آن 170 مترمربع است. در انتهاي زمين و در پشت نمازخانه ساختمان دو طبقه سرايداري با زير بناي 120 مترمربع در هر طبقه قرار دارد. نقشه نمازخانه مستطيل شكل است و در ضلع جنوبي به يك فضاي نيم دايره ختم مي شود. اين فضا محل خواندن خطبه و دعاي كشيش است. ورودي كليسا در ضلع شمالي و داراي طاق رومي است. اين طاق بر دو ستون سنگي استوار است. اضلاع شرقي و غربي داراي يك در و چهار پنجره با قوس هاي هلالي هستند. در نماي خارجي، از اره اي به ارتفاع حدود نيم متر از سنگ تيشه اي كار شده است. مصالح به كار رفته در بنا آجر قرمز رنگ (بهمني) و ملات آن از ماسه و سيمان است