تاريخچه قنات
قنات كه توسط مقنيان ايراني اختراع شده ، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسياري لازم قناتهاي ايران ، از پنج يا شش هزار سال متجاوز است و عمري برابر با تاريخ كهن ايران دارد. با وجود اين كه چندبن هزار سال از اختراع آن ميگذرد، مع هذا هنوز هم اين روش استفاده از آب ، در قسمت مهمي از روستاها و مناطق مسكوني و كشاورزي و دامداري كشور معمول و متداول است و حتي يكي از اركان اصلي كشت و زرع در نواحي خشك را تشكيل ميدهد. اين اختراع كه امروزه شهرت جهاني پيدا كرده ، بعدها از ايران به بسياري از كشورهاي جهان انتقال يافته و مورد استفاده مردم در ديگر نقاط دنيا قرار گرفته است.
![]() |
چگونگي ابداع قنات
گوبلو معتقد است كه قنات، ابتدا يك فن آبياري نبوده، بلكه به طور كامل از تكنيك معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمعآوري آبهاي زيرزميني مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است.... ترديدي نيست كه در گستره فرهنگي ايران، از معادن «مس» و احتمالاً «رويِ» موجود در كوههاي زاگرس، در جريان هزاره دوم قبل از ميلاد مسيح بهرهبرداري شده است.
ساختمان و مشخصات قنات
قنات ، تشكيل شده از يك دهانه يا هرنج كه روباز است و يك مجراي تونل مانند زيرزميني و چندين چاه عمودي كه مجرا يا كوره زير زميني را در فواصل مشخص با سطح زمين مرتبط ميسازد. چاهها كه به آنها در موقع حفر ، ميله هم گفته ميشود، علاوه بر مجاري انتقال مواد حفاري شده به خارج ، عمل تهويه كانال زيرزميني را نيز انجام ميدهد و راه ارتباطي براي لايروبي ، تعمير و بازديد از داخل قنات نيز به شمار ميرود.
آغاز قنات ، همان دهانه قنات است كه مظهر قنات ناميده ميشود. مظهر قنات جايي است كه آب از دل قنات بيرون ميآيد و ظاهر مي شود و ميتواند براي آبياري و ديگر مصارف مورد استفاده قرار بگيرد. قسمت انتهايي قنات ، پيشكار قنات ناميده ميشود كه در آخرين قسمت آن ، مادر چاه قنات قرار گرفته است. قسمتهايي از قنات كه با حفر آنها هنوز آب بيرون نميآيد "خشكه كار" و قسمتي كه آبدار است (قسمت انتهايي) قسمت "آبده قنات" ناميده ميشود.
حفر قنات
حفر قنات معمولا از مظهر ان كه همان سطح زمين است و خشك ميباشد، شروع و به مناطق آبده مادر چاه ، ختم ميشود. بنابراين ، اول دهانه قنات يا هرنج كه خشك است و بعد اولين چاهها يا ميلهها كه اينها هم خشك است و آب ندارد و به اصطلاح قسمت خشك كار قنات ناميده ميشود، حفر ميشود. بعد كار به طرف قسمت بالا دست كه همان قسمتهاي آبده و بيشتر آبده زمين باشد، ادامه پيدا ميكند.
![]() |
طول و عمق قنات
طول يك رشته قنات كه در ميزان آبدهي آن نيز موثر است، نسبت به شرايط طبيعي ميزان متفاوت است. اين شرايط بستگي به شيب زمين وعميق ما در چاه دارد. از طرف ديگر هرچه سطح آب زيرزميني پايينتر باشد، عمق مادر چاه بيشتر ميشود. طويلترين قناتي كه تاكنون در ايران حفر شده ، در حوالي گناباد از توابع خراسان است كه 70 كيلومتر طول آن است و عميقترين مادر چاه قناتهاي ايران به روايتي 400 متر و به روايت ديگر 350 متر عمق دارد و آن مربوط به قنات "قصبه" گناباد است. مهمترين عاملي كه طول قنات را مشخص ميكند، شيب زمين ميباشد. هرچه شيب زمين كمتر باشد طول قنات بيشتر و هرچه شيب بيشتر باشد طول قنات كمتر خواهد بود.
محاسن و مزاياي قنات
سيستم استخراج در قنات طوري است كه آب بدون كمك و صرف هزينه فقط با استفاده از نيروي ثقل از زمين خارج ميگردد. با توجه به چاهها و قناتهاي موجود ، آب قنات در مقابل آبي كه از چاه استخراج ميشود، ارزانتر تمام ميشود. آب قنات دائمي است و در مواقع اضطراري كشت و احتياج زراعت در مواقع حساس به آب ، قطع نميشود. منابع آب زير زميني توسط قنات دير تمام ميشود و استفاده طولاني دارد، هر چند بطور دائم چه مصرف شود و چه شود، خارج ميگردد. قنات داراي مزاياي بسياري زيادي است كه در اينجا فقط به تعداد محدود از آنها اشاره شد.