تاريخچه قنات

قنات كه توسط مقنيان ايراني اختراع شده ، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسياري لازم قناتهاي ايران ، از پنج يا شش هزار سال متجاوز است و عمري برابر با تاريخ كهن ايران دارد. با وجود اين كه چندبن هزار سال از اختراع آن مي‌گذرد، مع هذا هنوز هم اين روش استفاده از آب ، در قسمت مهمي از روستاها و مناطق مسكوني و كشاورزي و دامداري كشور معمول و متداول است و حتي يكي از اركان اصلي كشت و زرع در نواحي خشك را تشكيل مي‌دهد. اين اختراع كه امروزه شهرت جهاني پيدا كرده ، بعدها از ايران به بسياري از كشورهاي جهان انتقال يافته و مورد استفاده مردم در ديگر نقاط دنيا قرار گرفته است.

چگونگي ابداع قنات

گوبلو معتقد است كه قنات، ابتدا يك فن آبياري نبوده، بلكه به طور كامل از تكنيك معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوري آبهاي زيرزميني مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است.... ترديدي نيست كه در گستره فرهنگي ايران، از معادن «مس» و احتمالاً «رويِ» موجود در كوههاي زاگرس، در جريان هزاره دوم قبل از ميلاد مسيح بهره‌برداري شده است.

ساختمان و مشخصات قنات

قنات ، تشكيل شده از يك دهانه يا هرنج كه روباز است و يك مجراي تونل مانند زيرزميني و چندين چاه عمودي كه مجرا يا كوره زير زميني را در فواصل مشخص با سطح زمين مرتبط مي‌سازد. چاهها كه به آنها در موقع حفر ، ميله هم گفته مي‌شود، علاوه بر مجاري انتقال مواد حفاري شده به خارج ، عمل تهويه كانال زيرزميني را نيز انجام مي‌دهد و راه ارتباطي براي لاي‌روبي ، تعمير و بازديد از داخل قنات نيز به شمار مي‌رود.

آغاز قنات ، همان دهانه قنات است كه مظهر قنات ناميده مي‌شود. مظهر قنات جايي است كه آب از دل قنات بيرون مي‌آيد و ظاهر مي شود و مي‌تواند براي آبياري و ديگر مصارف مورد استفاده قرار بگيرد. قسمت انتهايي قنات ، پيشكار قنات ناميده مي‌شود كه در آخرين قسمت آن ، مادر چاه قنات قرار گرفته است. قسمتهايي از قنات كه با حفر آنها هنوز آب بيرون نمي‌آيد "خشكه كار" و قسمتي كه آبدار است (قسمت انتهايي) قسمت "آبده قنات" ناميده مي‌شود.

حفر قنات

حفر قنات معمولا از مظهر ان كه همان سطح زمين است و خشك مي‌باشد، شروع و به مناطق آبده مادر چاه ، ختم مي‌شود. بنابراين ، اول دهانه قنات يا هرنج كه خشك است و بعد اولين چاهها يا ميله‌ها كه اينها هم خشك است و آب ندارد و به اصطلاح قسمت خشك كار قنات ناميده مي‌شود، حفر مي‌شود. بعد كار به طرف قسمت بالا دست كه همان قسمتهاي آبده و بيشتر آبده زمين باشد، ادامه پيدا مي‌كند.

طول و عمق قنات

طول يك رشته قنات كه در ميزان آبدهي آن نيز موثر است، نسبت به شرايط طبيعي ميزان متفاوت است. اين شرايط بستگي به شيب زمين وعميق ما در چاه دارد. از طرف ديگر هرچه سطح آب زيرزميني پايينتر باشد، عمق مادر چاه بيشتر مي‌شود. طويلترين قناتي كه تاكنون در ايران حفر شده ، در حوالي گناباد از توابع خراسان است كه 70 كيلومتر طول آن است و عميقترين مادر چاه قناتهاي ايران به روايتي 400 متر و به روايت ديگر 350 متر عمق دارد و آن مربوط به قنات "قصبه" گناباد است. مهمترين عاملي كه طول قنات را مشخص مي‌كند، شيب زمين مي‌باشد. هرچه شيب زمين كمتر باشد طول قنات بيشتر و هرچه شيب بيشتر باشد طول قنات كمتر خواهد بود.

محاسن و مزاياي قنات

سيستم استخراج در قنات طوري است كه آب بدون كمك و صرف هزينه فقط با استفاده از نيروي ثقل از زمين خارج مي‌گردد. با توجه به چاهها و قناتهاي موجود ، آب قنات در مقابل آبي كه از چاه استخراج مي‌شود، ارزانتر تمام مي‌شود. آب قنات دائمي است و در مواقع اضطراري كشت و احتياج زراعت در مواقع حساس به آب ، قطع نمي‌شود. منابع آب زير زميني توسط قنات دير تمام مي‌شود و استفاده طولاني دارد، هر چند بطور دائم چه مصرف شود و چه شود، خارج مي‌گردد. قنات داراي مزاياي بسياري زيادي است كه در اينجا فقط به تعداد محدود از آنها اشاره شد.

كاشفان فروتن آب!

قنات يا كاريز اختراع ايراني هاست اختراعي كه باعث شده در حاشيه كوير زندگي و تمدن انساني جريان داشته باشد

آب درآوردن و آب رساندن، كار راحتي نيست. به خصوص جايي كه آب نباشد. به همين خاطر، كويري ها يا شهرهاي حاشية كوير، پيشتاز بيرون كشاندن آب از دل زمين اند.

قنات، يكي از پيشرفته ترين تكنيك ها براي رسيدن به آب است.قنات كه پارسي آن كاريز مي شود اختراع شگفت انگيز ايرانيان است و از اين جا به بقية جاهاي دنيا رفته است. شواهدي در دست است كه ايرانيان از 3800سال پيش قنات را مي شناختند و از آن استفاده مي كردند. اين فن آوري به تدريج از ايران به شمال آفريقا، چين و حتي به بخش هايي از آمريكاي جنوبي مانند شيلي راه يافته است.

دكتر محمدجواد صفي نژاد، استاد دانشگاه و يكي از شاخص ترين چهره هايي است كه خودش از نزديك سراغ بسياري از اين قنات ها رفته. آن چه دربارة قنات در اين دو صفحه مي خوانيد، حاصل گپي است كه با استاد صفي نژاد زديم.

پاياب

پاياب ها مكان هايي هستند كه براي دسترسي آسان به گذرگاه زيرزميني آب قنات ساخته مي شوند. پاياب با پله از سطح زمين به پايين مي رسد. پاياب ها نقش تفريح گاه داشته اند و به خاطر هواي خنك شان، هم به طور خصوصي و هم عمومي از آن ها استفاده مي شده است.فضاي اصلي پاياب، از يك اتاق به شكل هاي چهارگوش و هشت گوش ساخته شده. در كف پاياب، يك حوض است كه معمولا آب قنات در آن مي چرخد و از آن بيرون مي رود.

آسياب آبي

آسياب هاي زيرزميني در عمق چند متري زمين قرار گرفته اند. در بالاي اين آسياب، آب چاه يا قنات جريان دارد. اين آب باعث چرخيدن پره هاي آسياب و چرخيدن سنگ آسياب مي شود و از اين راه، در اعماق زمين گندم به آرد تبديل مي شود.

تميز كاري قنات

يك قنات چند وقت به چند وقت بايد لاي روبي شود.

كلنگ

اين كلنگ يك مقني است.با اين كلنگ دايره اي به قطر يك متر مي زنند و بعد زمين را مي كنند و تا پايين همين اندازه را رعايت مي كنند.

اول و آخرقنات

اگر از آسمان به يك قنات نگاه كنيد، رديفي از دهانه ها را خواهيد ديد كه از مناطق خشك كوهپايه ها مي گذرد تا به نقطه اي سرسبز كه يك روستا و يا يك شهر است برسد. اين دهانه ها، چاه ها يا به اصطلاح ميله هايي هستند كه به يك كانال طولاني ختم مي شوند؛ به قنات. اين چاه ها براي بيرون آوردن آب نيستند، بلكه آن ها را كنده اند تا بتوانند همان كانال زيرزميني يا قنات را حفر كنند. اختراع خوبي است نه؟ به جاي اين كه هربار با طناب آب را بالا بكشي، يك بار خاك را بالا مي كشي و تا سال ها آب خودش با پاي خودش از دل زمين بيرون مي آيد. اين معجزه ايرانيان است در دل كوير: قنات.

عجيب ترين قنات هاي اير ان

قنات دوطبقه

اردستان

تا به حال، اسم قنات دوطبقه به گوش تان خورده است؟ در اردستان، قناتي هست كه دوطبقه است، يعني دو رشته آب، 2 كيلومتر به موازاتِ هم حركت مي كنند. اين تنها قنات دوطبقة ايران است. ساختمان اين قنات ها طوري است كه آب در گلِ بين آن نفوذ نمي كند و باعث مي شود به هم نشتي نداشته باشند. اين دو خط موازي، 18 متر با هم فاصله دارند.

اين قنات ها وقتي به چاه هاي ميان مسير قنات يا ميله ها راه مي رسند، رشتة رويي قنات، ميله را دور مي زند. و فقط در مرحله آخر است كه اين دو رشته به هم مي رسند و از زمين بيرون مي آيند.

گناباد

300مترزيرزمين

اين كه چند صد سال پيش، بدون لوازم امروزي، چاهي 300 متري كنده شود، كمي عجيب به نظر مي رسد. حفر اين چاه با طناب معمولي نمي توانسته صورت بگيرد. با يك محاسبة سرانگشتي، وزن يك طناب 300 متري چيزي در حدود 300 كيلوگرم مي شود. وزن سطلي كه به اين طناب آويزان است را هم اضافه كنيد تا پاره شدن طناب برايتان قطعي شود.

اما ذهن خلاق ايراني فكر بكري كرده است. اين قنات به صورت پلكاني ساخته شده. به اين صورت كه 100متر به 100متر، به شكل پلكاني اين چاه حفر مي شده. يعني 100 متر مي كنده اند و يك پله مي داده اند و دوباره 100 متر مي كنده اند و يك پلة ديگر و همين طور تا آخر. اين طوري، لايروبي قنات، ايستگاه به ايستگاه صورت مي گيرد. اما نكتة بعدي براي چنين عمقي، مسأله هوا است. آن پايين قرار است يك عده آدم كار كنند و مطمئنا به هوا احتياج دارند. اين قضيه هم راه حلي داشته است. آن ها بدون اين كه كپسول اكسيژني باشد يا فن برقي اختراع شده باشد، با دستگاه دم، هوا را از بالا به پايين مي فرستاده اند. تا آن پاييني ها نفس بكشند و نميرند.

مركز تمدن كاريزي

كاشان

اگر كاشان را به عنوان مركز يك دايره در نظر بگيريم كه شعاع صد يا صد و بيست كيلومتري دارد، بيشتر نقاطي كه قنات هاي شگفت آور دارد و داراي ويژگي هاي منحصر به فرد است، در اين دايره واقع شده است. در جاهاي ديگر ايران هم قنات هست، اما اين قنات ها پيچيدگي ها و ويژگي هاي خاص قنات هاي كويري را ندارند.

قنات مخروطي

ابراهيم آباد

سر راه قم به اراك، در ابراهيم آباد، قناتي هست كه شكل اش با قنات هاي ديگر فرق دارد. اين قنات، مخروطي است. به طور معمول مقني براي حفر چاه قنات كلنگ اش را كه دسته اش نيم متر است برمي دارد و دايره اي به شعاع يك متر مي زند. بعد هم اين دايره تا پايين ادامه پيدا مي كند. اما اين چاه، مخروطي شكل است. يعني هر چه چاه به سمت پايين مي رود، بازتر مي شود. رفتن داخل اين قنات، كار سختي است. آن ها كه رفته اند، مي گويند ديواره هاي چاه، سنگ چين شده و سنگ ها را با ملات كنار هم گذاشته اند. ديوارة اين قنات آب زا است و از بين آن، آب بيرون مي زند. در اين قنات، جز سياهي و تاريكي و هوهوي آب، چيز ديگري نيست.

سد زيرزميني

ميمه

سد يا آب بند هم آن زير وجود دارد. زمستان ها آب قنات زياد مي شده و آن ها براي ذخيرة اين آب براي تابستان، سد مي زده اند.

قنات ميمه اصفهان، سدي با ارتفاع 9 متر دارد. جنس اين سد از سنگ و ملات است. اين جا 9 دريچه گذاشته اند. زمستان ها دريچه هاي گرد را با كوزه مي بستند. به اين صورت كه پارچه اي دور كوزه مي پيچيدند و توي دريچه ها مي كردند. هرچه فشار آب در زمستان بيشتر مي شد، كوزه ها بيشتر در حفره ها فرو مي رفتند.

آب پشت سد جمع مي شود و گاهي وقت ها داخل كوه هاي اطراف قنات هم اتاقك هايي درست مي كردند كه آب در آن ها انبار شود و تابستان كوزه را مي شكستند و آب سرريز مي كرده است.

طولاني ترين قنات

يزد

قنا تي در يزد هست كه 120كيلومتر طول دارد. در هيچ كجاي دنيا قناتي با اين طول وجود ندارد. اسم اين قنات از قرن ششم در كتاب هاي تاريخي آمده است.