| كهگيلويه و بويراحمد | |
| مركز | |
| جمعيت (۱۳۸۵) | ۶۳۴،۲۹۹ |
| -تابستان (دي‌اس‌تي) | |
كهگيلويه و بويراحمد يكي از استان‌هاي كشور ايران است. مركز آن شهر ياسوج است و با مساحتي حدود ۱۶هزار و ۲۴۹ كيلومتر مربع، سرزميني نسبتاً مرتفع و كوهستاني است.
جمعيت كهگيلويه و بويراحمد بر پايه سرشماري مركز آمار ايران در سال ۱۳۸۵ برابر با ۶۳۴،۲۹۹ نفر بوده كه ۵۲درصد آنها در روستاها و مابقي در شهرها سكونت دارند.
تقسيمات كشوري
اين استان به هفت شهرستان و ۱۶ بخش تقسيم شده است كه شامل ۱۶ شهر وبيش از ۱۷۰۰ روستا مي گردد.
شهرستان‌هاي اين استان عبارتند از: (مركز شهرستان)
- شهرستان بويراحمد (ياسوج)
- شهرستان بهمئي (ليكك)
- شهرستان دنا (سي سخت)
- شهرستان كهگيلويه (دهدشت)
- شهرستان گچساران (دوگنبدان)
- شهرستان چرام (چرام)
- شهرستان باشت (باشت)
موقعيت [
استان كهگيلويه و بويراحمد از جمله استان‌هاي جنوبي ايران به شمار مي رود كه با پنج استان همسايه است :
از شرق با استان اصفهان و فارس، از جنوب با استان بوشهر، از غرب با خوزستان و از شمال با چهارمحال و بختياري.
آمار ]
اين استان از نظر جمعيت و مساحت از استان‌هاي كوچك ايران است و درهر دو مورد داراي رتبه ۲۸ در بين سي استان مي باشد. بزرگترين و پرجمعيت‌ترين شهرستان استان، شهرستان بويراحمد به مركزيت ياسوج مي باشد.
تاريخچه
حمداله مستوفي در تاريخ گزيده از ايل جاكي نام مي‌برد. مستوفي اشاره به مهاجرت طوايف كرد از مناطق جبل السماق (كردستان سوريه كنوني) به مناطق لر بزرگ و لر كوچك مي‌كند. حمداله مستوفي در سال (۷۳۰ ه.ق/۱۳۳۰م)، از ايل جاكي و ليراوي و ممسني و بختياري نام مي‌برد كه همراه با ۲۴ طايفه ديگر كرد از كردستان سوريه، به مناطق كوه گيلويه و بختياري و لرستان كنوني كوچ كردند. اين رويداد در اوايل سده ششم هجري رخ داد.
در سنهٔ خمسايه (۵۰۰ق.) قريب صد خانه كرد، از جبل السماق شام (كردستان سوريه كنوني)، به سبب وحشتي كه ايشان را با مهتر قوم خود افتاده بود، به لرستان امدند و در خيل احفاد محمد خورشيد كه وزرا بودند نزول كردند، برسبيل رعيتي. بزرگ ايشان ابوالحسن فضلوي بود ... او را پسري علي نام بود. چون علي درگذشت، از او پسري محمد نام بماند. چون او نيز نماند، پسري ابوطاهر فضلوي كنيت داشت. جواني شجاع بود ... ابوطاهر به صلح و جنگ به وعد و وعيد و فريب و شكيب توانست ملك لرستان در ضبط اورد و چون تمكين و استقرار يافت، هوس استقلال كرد و خود را اتابك خواند و عصيان نمود و كار ان ملك بر او قرار گرفت، در سنهٔ خمسين و خمس مايه. بعد از مدتي درگذشت و پنج پسر يادگار گذاشت: هزاراسپ و بهمن و عمادالدين پهلوان و نصرة الدين ايلواكوش و قزل. به حكم وصيت و اتفاق برادران.
اتابك هزاراسپ كه مهين و بهين همه بود، قائم مقام پدر شد و عدل و داد ورزيد . در عهد او ملك لرستان رشك بهشت گشت و بدين سبب اقوام بسيار از جبل السماق شام (كردستان سوريه كنوني) بدو پيوستند:
آستركي، مماكويه، بختياري، جوانكي بيدانيان، زاهديان، علائي، كوتوند، بتوند، بوازكي، شوند، زاكي، جاكي، هاروني، اشكي، كوي ليراوي، ممويي، يحفومي، كمانكشي، مماسني، ارملكي، تواني، كسداني، مديحه، اكورد، كولارد و ديگر قبائل كه انساب ايشان معلوم نيست.
كهگيلويه در زمان حمله عرب جزء قلمرو پارس بوده و يكي از مناطقي بوده كه زميگان ناميده مي‌شدند. رياست مردم كهگيلويه در اواخر سده دوم و آغاز سده سوم هجري به عهده فردي به نام روزبه بوده‌است. پس از او فرزندش مهرگان و پس از مهرگان برادرش سلمه فرمانرواي مردم كهگيلويه شدند. در آن زمان شخصي به نام گيلويه از جايي به نام خمايگاه پائين نزد سلمه آمد و در دستگاه او پايگاه و جايگاهي پيدا كرد و پس از مرگ سلمه توانست زمام امور را بدست بگيرد و آن چنان بزرگي و ارج يافت كه منطقه را به نام او كوه گيلويه (كُهگيلويه) خواندند. خاندان گيلويه دست كم تا سال ۳۴۶ هجري بر نواحي كهگيلويه فرمانروايي كردند.
در قديم چهار ايل بويراحمد، نويي، دشمن‌زياري و چرام را اصطلاحاً «چهاربنيچه» مي‌ناميدند. از ديگر ايلات مهم و قدرتمند استان ايل باوي بوده كه محدوده شهرستان گچساران محل سكونت آنان بوده‌است. اين منطقه در سده شش هجري بخشي از قلمرو اتابكان لر بزرگ به شمار مي‌آمد. فرمانروايان گوناگون اين خاندان، ازجمله ابوطاهر (فرمانروايي ۵۰۰ تا ۶۰۰ هجري)، هزاراسپ، تيكله، كلجه، پشنگ، هوشنگ، افراسياب و كاميار بر اين مناطق حكم راندند. واپسين اتابك، غياث‌الدين بن كاووس بن پشنگ بود كه سلطان ابراهيم تيموري فرزند شاهرخ از پادشاهان تيموري، احتمالاً در سال ۸۲۷ او را بركنار كرد.
آريوبرزن سردار دلير ايران از تمدن هخامنشيان از اهالي كهگيلويه وبويراحمد بوده است وزادگاه او را برخي بلاد شاپور و برخي بويراحمد مي‌دانند و در همين راستا ميداني به نام وتزيين مجسمه او در ياسوج ساخته شده است.
اين استان از قديم الايام ساختاري ايلي داشته‌اند . بعداز مشروطه با قدرت گرفتن خوانين بختياري در كشور بر آن شدند تا ايل قدرتمند همسايه كه در ان دوران مهمترين رقيب انها در جنوب كشور به حساب مي امد را تضعيف كنند تا بتوانند خود را به عنوان قدرتمند ترين ايل وكلانتر جنوب كشور مطرح كنند و قرارداد هاي نفتي را با نام خود با دولت بريتانيا ببندند بنابراين سردارجنگ نصيرخان بختياري به ميان ايل آمد و با تفكيك كردن ان به دو بخش بويراحمد عليا(بالا) و بويراحمد سفلا (پايين) بين دو عموزاده از خاندان ملك يكپارچگي بويراحمد را از بين ببرد همانطور كه در اينده ديديم عبدالله خان ضرغامپور و ناصرخان طاهري با متحد كردن ايل توانستند كه در مقابل رژيم طاغوت ايستادگي كنند.از طوايف بزرگ بويراحمد سفلا مي توان به : تامرادي و سادات امام زاده علي و طاس احمدي و اولاد ميرزالي و ... واز طوايف بزرگ بويراحمد عليا ميتوان به : آقايي و قايد گيوي و تيرتاجي... اشاره كرد. ناگفته نماند كه حدود 75 درصد مردم شهرستان رستم در استان فارس هم اصالتي بويراحمدي دارند.
فرماندهان در اين ايلات در طول تاريخ با لقب كي معروف بوده‌اند براي نمونه ميتوان كي لهراسب باطولي (فرمانده نبرد تنگ تامرادي) كي اله قلي جهانبازي ]كي عليخان كي وييخان، كي نصير بهادر ... اشاره كرد . البته اين منطقه خوانين بزرگ ومشهوري چون سرتيپ خان طاهري، محمد حسين خان طاهري، آقا بيژن منصوري داشته‌است . وهمچنين عبالله خان ضرغامپور كه زماني از جانب محمدرضا شاه پهلوي به عنوان ايلخاني گري كل جنوب كشور انتخاب شد ولي بعدها با شروع مبارزات امام خميني به ايشان پيوست
مكان‌هاي ديدني
كهگيلويه و بويراحمد داراي ۲۱۷ گردشگاه زيارتي و تفرجگاهي است كه گردشگران تابستاني مي‌توانند از آنها ديدن كنند.
- شهر توريستي و زيباي سي سخت همچون نگيني در دامنه كوه دنا داراي آب و هواي دلپذير و سالم.
- رودخانه‌هاي مارون، چرام، نازمكان، بشار، زهره و مهريان بهمراه هزاران چشمه سار ديگر و در كنار آنها سد كوثر، شاه قاسم و شاه مختار ياسوج.
- ۴۰قله بالاي چهار هزار متر دنا
- آبشارهاي كمردوغ ديشموك، تنگه مهريان و گنجه‌اي ياسوج و تنگ سولك بهمئي.
- باغ چشمه بلقيس چرام، امامزاده‌هاي كهگيلويه و دشت بلاد شاپور دهدشت، دژ سليمان و چندين دژ ديگر.
- آثار تل چگاه، آب گرمون، آب شوران، شهر لارندن، آب انبارها، كاروانسراها، قلعه‌ها، گورستان سه طبقه و تنگ سولك در رشته‌كوههاي بهمئي.
- تنگ تكاب، محل برخورد آريو برزن با اسكندر مقدوني و قلعه‌هاي قديمي متعدد شامل قلعه دختر، قلعه مانگشت، قلعه رئيسي و دژ سليمان كه مجموع آنها به «دلي مهرگان» معروف است.
- تنگ شلال دون، رودخانه و بيشه زيباي شاه بهرام، روستاي زيباي باغستاني مارين، تنگ هنگان و بقعه امامزاده «بي‌بي‌حكيمه» خواهر امام رضا در شهرستان گچساران
- غارها و اشكفت‌هاي كوهستان‌ها.
۱۸ رودخانه كوچك و بزرگ، ۴۰ چشمه جوشان آب آشاميدني و معدني، ۱۷حلقه قنات، پنج آبشار، سه درياچه، ۶۰دره و تنگه، بوستانها و دشتهاي سرسبز، امامزاده‌ها، گنبدها، قلعه‌ها، كاروانسراها، مساجد، آب انبارها آتشكده‌ها، پل‌ها و برج‌هاي تاريخي از ديگر نقاط گردشگري منطقه‌است.
نامهاي ايلات جاكي (مترادف با زميگان)، چرام، دشمن زيار و بوير احمد (مترادف با باوي= بئوني اوستا) به ترتيب به معاني دارندگان زمينهاي ييلاقي و قشلاقي، رمه سفيد، ستم كننده به دشمن و ده هزار نفري مي باشند. يعني ايل باوي (بوير احمد) با تعداد نفرات كثير بزرگترين ايل منطقه بوده است.