شهر بيرجند،

مركز شهرستان بيرجند از استان خراسان جنوبي، با پهنه اي حدود 30 كيلومتر مربع، در مركز استان، در مسير راه مشهد-شوسف، در 32 درجه و 53 دقيقه پهناي شمالي و 59 درجه و 13 دقيقه دارازاي خاوري نسبت به نيمروز گرينوچ جاي دارد.

نام شناسي

«اين شهر تاكنون به نامهاي: بَرجن،بَرگان،بَرجند،بَركند،بَرگند،بيرجند،بيرگند،پيرچند،قوهستان،قُهستان،كوهستان و كُهستان خوانده شده است»¹
اين گستره داراي كوههاي زيادي است و از همين روي به آن "كُهستان" ميگفته اند و پس از اسلام به "قُهستان" نامور گشته است؛ محمد معين در اين باره مينويسد: «نام نخستين بيرجند، "كُهستان" يا "كوهستان" بوده كه عربي آن "قُهستان" است،يعني زميني كه در آن كوه بسيار باشد.»² و همچنين ياقوت حموي از نام "قوهستان" ياد كرده؛ مينويسد: « "قوهستان" تعريب كوهستان است به معني ناحيه ي كوهها و كمتر سرزميني از بلاد ايران يافت ميشود كه در آن جايگاهي به نام كوهستان نباشد و تنها بدين لفظ شهرت نيابد و جز آن شناخته نشود.»³
درباره ي واژه شناسي "بيرجند" نيز ديدگاههايي وجود دارد كه در زير به آنها اشاره ميشود:
«واژه ي بيرجند در اصل "بَرگَند" يا "بَركَند" بوده كه عربي شده ي آن بَرجند است."بَر" به معني نيم،نصف و "گَند" به معني شهر است.بنابراين برگند يا برجند به معني نصف شهر است كه به دليل كوچكي شهر آن را برگند گفته اند و عرب ها "برجند" ناميده اند.»⁴ كه اندك اندك به "بيرگند" و "بيرجند" تبديل شده است.
«در پاره اي از نقشه هاي جغرافيايي از اين شهر به نام "بَرجن" ياد و چاپ شده است.واژه ي "برجن" شايد در اصل "بَرگان" بوده كه با ورود عرب ها به اين ناحيه به "بَرجان" تغيير يافته و اندك اندك "برجن" شده است.
"برگان" از دو پاره ي "بَر" به معني نصف و "گان" (نسبت مكان) تشكيل شده و "برگان" يا "برجان" يا "برجن" به معني نصف شهر يا يك قصبه باشد،زيرا به دليل كوچك بودن شهر، آن را برجان يا برجن ناميده اند.
واژه ي "بيرجند" يا "بيرگند" نيز از دو پاره ي "بير" به معني چاه(در عربي) و "گند" يا " جند"، پسوند مكاني و شهر است،يعني مكان،محل و شهري كه داراي چاه آب باشد.بعضي ها به همين مناسبت آن را "بيرگند" يا "بيرجند" ناميده اند.»⁵
ياقوت حموي نخستين كسي است كه نامي از "بيرجند" آورده و نوشته است:« "بيرجند" از زيباترين شهرهاي ناحيه ي "قهستان" است كه در دوران خلافت از اعمال خراسان بوده است و اكنون قصبه ي قهستان است.»⁶
در تاريخ سيستان(445-725 ه.ق.) از اين شهر به نام بيرجند ياد شده،آمده است:
«فرستادن خدام ملك نصيرالدين... فرزند خود شاه شمس الدين علي را به نيه(نهبندان)،و آباد كردن آن بقعه و از آنجا به جانب قهستان رفتن و گرفتن جوسف(خوسف) و بيرجند و باقي شيب طرف قهستان و مقام ساختن در اين سال(688 ه.ق.)»⁷
حمدالله مستوفي از اين شهر به نام برجند و بيرجند ياد كرده،ميگويد:
«بيرجند/برجند قصبه اي است و در آن قصبه زعفران بسيار باشد و اندكي غله حاصل شود و چند موضع توابع دارد و در دره هاي آن انگور و ميوه ها باشد.نزاري شاعر از آن موضع است.»⁸

گويش بيرجندي

گويش يا لهجه بيرجندي از گويش‌هاي فارسي نو است كه مانند گويشهاي ديگر به نسبت زبان رسمي كمتر تحول پذيرفته و از اينرو بسياري از ويژگي‌هاي فارسي كهن را نگه داشته‌است. محمود رفيعي در مقدمه واژه‌نامه گويش بيرجند مي‌نويسد كه چون بيرجند در نزديكي كوير و در منطقه‌اي كوهستاني واقع شده، در گذر تاريخ كمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته و در نتيجه گويش آن نيز پاكيزه و دست نخورده باقي مانده‌است.

كوهها

دو رشته كوه از سوي شمال و جنوب شهر بيرجند را در برگرفته است:
1)كوههاي مادر ميشان، شكر آب،كمر حاجي
2)كوه باغان
شهر بيرجند در جلگه ميان اين كوهها جاي گرفته،فاصله ي شهر بيجند،تا كوه باغاران را دشت باغاران ميگويند.

آب و هوا

معتدل و خشك،بيشترين درجه گرما در تابستانها،40 درجه بالاي صفر و كمترين درجه گرما در زمستانها،10 درجه زير صفر است.

جمعيت

«اين شهر در سال ۱۳۸۵، تعداد ۱۵۷٬۸۴۸ نفر جمعيت داشته‌است.»⁹

جاذبه هاي گردشگري

وجود آثار و بناهاي فراوان كهن در اين شهر كه ديرينگي آنها به دوره ي افشار و زند و قاجار و پهلوي ميرسد؛ نشان از از بزرگي و تمدن مردم اين شهر دارد.بيرجند از تاريخي ترين شهرهاي استان است.

قلعه بيرجند:



قلعه بيرجند (قلعه ته ده يا پايين شهر)، بزرگترين و كهن ترين بناي تاريخي بيرجند به شمار مي رود و بر فراز بلندترين نقطه باختري تپه ماهورهاي شهر ساخته شده است.اين بنا با پهنايي افزون بر 3000 مترمربع در دوره صفويه ساخته شده و به راستي هسته نخستين شهر بيرجند به شمار مي آيد. البته برخي نيز بناي اين قلعه را به پيش از آن دوره نسبت مي دهند. قلعه بيرجند از خشت و گل و چينه ساخته شده و از دوره صفويه تا قاجاريه مردم اين شهر را در برابر يورش هاي دشمنان به ويژه تركمن‌ها و ازبك‌ها محافظت مي‌كرده است.
قلعه بيرجند در دوره قاجاريه به طور كامل بازسازي و مورد بهره برداري قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسيله نقب هاي زيرزميني به نقاط مهم شهر مانند ارگ بهارستان، ارگ كلاه فرنگي و قنات قصبه مرتبط بوده است.

اين قلعه داراي هفت برج بوده كه هم اكنون شش برج از آن باقي مانده است. بازساري اين بنا در سال 1378 به وسيله شهرداري بيرجند آغاز شد.


خانه تاريخي رحيم آباد:

اين خانه تاريخي در خيابان پاسداران شهر بيرجند جاي گرفته است.اين بنا به پهناي 2744 متر مربع زير بنا،امكانات آب،برق،جاده دسترسي،گاز،تلفن و مجوز قانوني آماده بهره برداري مي باشد.از جاذبه هاي پيرامون بنا، باغ و عمارت اسكويه و باغ و عمارت شوكت آباد را ميتوان نام برد.


آرامگاه حكيم نزاري

آرامگاه سعد الدين نزاري قهستاني، نامور به حكيم نزاري، سراينده سده هفتم هجري، يكي از نقاط ديدني و تاريخي شهر بيرجند است كه در بافت قديمي شهر جاي دارد.اين آرامگاه در ابتداي خيابان حكيم نزاري، كنار ميدان شهدا، قرار دارد.


ارگ كلاه‌فرنگي



ارگ كلاه فرنگي يكي از آثار تاريخي شهر بيرجند مي‌باشد. اين ارگ در دوره قاجاريه و بين سالهاي ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجري قمري ساخته شده‌است.اين ارگ كه منسوب به امير حسن خان شيباني مي‏باشد متعلق به امير علم خزيمه بوده كه وي آن را به فرمانداري بيرجند اهدا نمود.سازمان ميراث فرهنگي اين بنا را به عنوان يك ساختمان كهن و ارزشمند به ثبت رسانده‌است.اين ارگ به ريخت شش ضلعي و در رأس به ريخت مخروط و به رنگ سفيد مي‏باشد و مصالح اين ساختمان از گل، آجر، آهك و ساروچ است.در حال حاضر اين ارگ در محل استانداري خراسان جنوبي جاي دارد.


بند دره



بند دره ، جاي گرفته در ۵ كيلومتري پايان خيابان مدرس بيرجند در ميان رشته كوه جنوب اين شهر به نام رشته كوه باقران است.اين بند ، بزرگترين بند كوهستاني شهر بيرجند است كه به دستور امير شوكت‌الملك در سال ۱۲۹۴ هجري قمري ساخته شده‌است.بند دره از سنگ ، آجر و ملات ساروج ساخته شده‌است كه دارزاي تاج آن ۳۱ متر، عرض تاج آن ۳ تا ۵ متر و بلنداي آن حدود ۱۳ متر است.راه ارتباطي آن از بيرجند، از طريق خيابان پاسداران امكان پذير است.


عمرات اكبريه

عمارت اكبريه، يكي از بناهاي تاريخي شهر بيرجند است. اين بنا در دوره قاجاريه و توسط شوكت الملك در دو اشكوبه ساخته شده‌است.
ريخت معماري آن تركي با الهامي از معماري روسي است كه تلفيق آن با معماري اسلامي، سبك معماري نويني را نشان مي‌دهد. اين بنا شامل تالار آيينه، گنبد كلاه فرنگي ، تزئينات مقرنس لانه زنبوري و رسمي بندي كه صرفاً براي پذيرايي از نمايندگان سياسي داخلي و خارجي مورد استفاده قرار مي‌گرفته‌است.
اين عمارت در خيابان معلم بيرجند واقع است.