كُلم

موقعيت و تاريخچه
روستاي كلم، از توابع بخش بدره شهرستان دره شهر، با مختصات جغرافيايي 46 درجه و 54 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و 21 دقيقه عرض شمالي، در فاصلة 30 كيلومتري شمال غربي شهر بدره و 120 كيلومتري جنوب شرقي شهر ايلام قرار گرفته است. روستاي كلم كه در ميان كوه‏ها و ارتفاعات كبيركوه در يك دره سرسبز با ميانگين ارتفاع 1500 متر از سطح دريا واقع شده، اقليمي معتدل و كوهستاني دارد و آب و هواي آن در فصول بهار و تابستان معتدل و مطبوع و در زمستان سرد است.
رودخانة كلم در كنار روستا جريان دارد و طراوت و شادابي خاصي به آن مي‏بخشد.
روستاي كلم قدمت طولاني سكونت انساني دارد. بررسي آثار باقي‏مانده از جمله قلعه و آتشكده، احتمال قدمت و سابقه تاريخي روستا به دوران مادها را افزايش داده است. بقعه جابربن انصاري و بناي سيد تاج‏الدين نيز در نزديكي روستا واقع شده‏اند. مردم روستاي كلم به زبان كردي سخن مي‏گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
براساس نتايج سرشماري سال 1375، روستاي كلم 786 نفر جمعيت داشته است كه در سال 1385 به 1000 نفر افزايش يافته است.
درآمد اكثر مردم اين روستا از فعاليت‏هايي مانند زراعت، دامداري، باغداري و پرورش ماهي، و نيز از طريق خدمات و صنايع دستي تأمين مي‏شود.
اراضي روستا به دو صورت آبي و ديم كاشته مي‏شوند و عمده محصولات زراعي آن شامل برنج و گندم است. بارندگي كافي، خاك حاصلخيز و ديگر شرايط مساعد اقليمي موجب رونق باغداري روستا شده و انواع ميوه‏هاي گردو و انجير در آن به عمل مي‏آيد. دامداري نيز رونق دارد و انواع لبنيات به خصوص روغن حيواني در روستا توليد مي‏شود. جريان رودخانه پرآب كلم در روستا موجب رونق پرورش انواع ماهي‏هاي سردابي شده است و اين امر در شكوفايي اقتصادي روستا تأثير بسيار مثبتي داشته است.
بافت و توليد انواع قالي، گليم، جاجيم و منبت‏كاري از جمله صنايعي است كه به طور مستقيم در بهبود شرايط اقتصادي مردم روستا تأثير گذارند.
روستاي كلم در منطقه‏اي كوهستاني با بافت مسكوني خطي، در امتداد جاده دسترسي روستا استقرار يافته است. معابر روستا كم عرض و واحدهاي مسكوني آن اكثراً يك طبقه با سقف چوبي و با در و پنجره كوچك ساخته شده‏اند.
مصالح به كار رفته در بافت قديم روستا مشتمل بر سنگ، خشت، گل و چوب است كه به راحتي از طرف روستا تهيه مي‏شوند.
در بناهاي خانه‏هاي جديد و ساختمان‏هاي دولتي و كارگاه‏ها از مصالح مانند گچ، آهن، سيمان و آجر استفاده شده است.
جاذبه‏هاي گردشگري
رودخانه، چشمه و باغات سرسبز، مناظر و چشم‏اندازهاي بسيار كم نظيري پديد آورده‏اند. رودخانه پرآب و خروشان كلم كه از ارتفاعات شمالي كبيركوه سرچشمه مي‏گيرد، پس از مشروب نمودن باغات و اراضي پايين دست، به رودخانة سيمره مي‏پيوندد.
در نزديكي چشمه زلال كلم كه از شمال كبيركوه سرچشمه مي‏گيرد، پنج مركز پرورش ماهي احداث شده است. ديدار از مراكز پرورش ماهي و خريد ماهي تازه، خاطره خوشي براي گردشگران به همراه دارد.
در اطراف اين رودخانه، باغات انبوه و گسترده‏اي وجود دارد كه مناظر بسيار چشم‏نواز و زيبايي ايجاد كرده‏اند. اين باغ‏ها در فصول بهار و تابستان فضاهاي بسيار دنج و آرامي، براي استراحت و اتراق گردشگران و علاقمندان به طبيعت فراهم مي‏آورند. در فاصله روستاي كلم و بدره، تفرجگاه ييلاقي كلم بدره قرار دارد.
در حاشيه جنوبي رودخانة كلم و در نزديكي روستا، تپة نسبتاً بلندي وجود دارد كه در بالاي آن آثاري از قلعه قديمي مربوط به دوره ساساني به جا مانده است. مصالح به كار رفته در ساختمان اين قلعه از سنگ و گچ است. در نزديكي تپه، بناي آتشكده‏اي مربوط به همان دوران وجود دارد.
مقبره جابربن انصاري در دره، ميان كوه‏هاي مله ريته و چال مي واقع شده كه به شيوه آرامگاه دانيال شوش احداث شده است. در كتيبه آن، كلمات «لا اله الا الله» و «محمد (ص)» به صورت برجسته نوشته شده‏اند.
اين آرامگاه يكي از زيباترين بناهاي آرامگاهي و مهم شهرستان دره شهر، در حوالي روستاي كلم است. در داخل مقبره جابر، آرامگاه سيد تاج‏الدين از فرزندان سيد صلاح‏الدين محمد قرار دارد.
مردم روستاي كلم مانند ديگر مسلمانان و ايرانيان، اعياد بزرگ ملي و مذهبي را جشن مي‏گيرند و در ايام محرم و وفات ائمه به سوگواري مي‏پردازند. از مهم‏ترين مراسم و آيين‏هايي كه در روستاي كلم برگزار مي‏شود، مي‏توان به مراسم چمر، عيد نوروز، سيزده بدر، چهارشنبه سوري و مراسم دعاي باران مشتمل بر مراسم هل هلونك و گاروو اشاره كرد.
پلان، قلان و كلاه وروان، بازي‏ها و ورزش‏هاي رايج و متداول در اين روستا هستند.
استفاده از انواع موسيقي‏هاي شاد و حزن‏انگيز به مناسبت‏هاي گوناگون در ميان مردم روستاي كلم رواج دارد كه معروف‏ترين آن‏ها نغمه‏هاي هوره است.
مردم روستاي كلم به روش سنت ديرين از لباس‏هاي محلي استفاده مي‏كنند. پوشاك مردان روستاي كلم شامل سربند، كلاه، پيراهن، شلوار، شال و كفش مي‏باشد. پوشاك زنان نيز شامل سربند، پيراهن، شلوار، كت و كفش مي‏باشد.
انواع غذاهاي محلي خوش طعم و لذيذ، توسط زنان روستايي طبخ مي‏شود؛ از آن جمله مي‏توان از شلكينه، ترخينه، كباب محلي، قورمه و شيريني بژي برساق نام برد.
مهم‏ترين صنايع دستي رايج در ميان مردم روستا قالي‏بافي، گليم‏بافي، جاجيم بافي و منبت‏كاري است. قالي‏هاي اين روستا كه جنبه صادراتي دارند، با نقوش و طرح‏هاي زيبا بافته مي‏شوند.
سوغات روستاي كلم شامل گردو، ماهي، برنج، روغن محلي و انجير است.
دسترسي: روستاي كلم از طريق شهرهاي بدره و دره شهر قابل دسترسي است و جاده‏هاي منتهي به اين روستا از شهرهاي مذكور آسفالت است.

پشت قلعه

موقعيت و تاريخچه
روستاي پشت قلعه از توابع بخش مركزي شهرستان آبدانان، با مختصات جغرافيايي 47 درجه و 26 دقيقه طول شرقي و 32 درجه و 58 دقيقه عرض شمالي، در فاصلة 3 كيلومتري غرب شهر آبدانان و 180 كيلومتري جنوب شرقي شهر ايلام قرار گرفته است.
اين روستا از غرب به ارتفاعات ديناركوه و از شمال شرقي به ارتفاعات كبيركوه محدود مي‏شود.
روستاي كوهستاني پشت قلعه در ارتفاع 825 متري از سطح دريا، با بهار و تابستاني خنك و پاييز و زمستاني سرد و خشك، يكي از روستاهاي ييلاقي استان ايلام است.
رودخانه آبدانان در غرب پشت قلعه جريان دارد و منشاء سرسبزي و آباداني روستا و پيرامون آن است.
روستاي پشت قلعه در محدوده جغرافيايي و تاريخي استان ايلام واقع شده و سابقه طولاني سكونت انساني دارد. آثار باقي‏مانده از قلعه‏هاي دوران ساساني، زيارتگاه و گورستان قديمي روستا، بيانگر قدمت تاريخي آن است.
مردم روستاي پشت قلعه به زبان كردي سخن مي‏گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
براساس نتايج سرشماري سال 1375، روستاي پشت قلعه 1082 نفر جمعيت داشته است كه در سال 1385، با مهاجرت روستاييان به حدود 500 نفر كاهش يافته است.
درآمد اكثر مردم روستاي پشت قلعه از طريق فعاليت‏هاي زراعي و دامداري تأمين مي‏شود و تعدادي از روستاييان نيز در بخش خدمات و صنايع دستي اشتغال دارند. اراضي زراعي روستا به دو صورت آبي و ديم بهره‏برداري مي‏شوند و مراتع پيرامون روستا نيز جهت تعليف دام‏ها مورد اسفاده قرار مي‏گيرد. كشت برنج عنبربو و گندم و پرورش گاو و گوسفند از مهم‏ترين فعاليت‏هاي زراعي و دامي روستاست.
در رودخانه‏هاي پيرامون روستا صيد انواع ماهي قزل‏آلا، كپور و آزاد رواج دارد. توليد گليم، نمد، چيت و انواع قالي با طرح‏هاي كردي از ديگر فعاليت‏هاي اقتصادي مردم روستا است.
روستاي پشت قله در ناحية كوهستاني استقرار يافته و بافت مسكوني پراكنده‏اي دارد. سقف خانه‏ها ضربي و مسطح است و ايوان‏هاي همسطح با حياط دارند كه براي انجام فعاليت‏هاي روزانه در فصول بهار و تابستان بسيار به كار مي‏آيند.
مصالح به كار رفته در خانه‏هاي جديد شامل آجر، سيمان و تيرآهن است. اما در ساخت خانه‏هاي قديمي از مصالحي مانند سنگ، گل و چوب استفاده شده است. غالب كوچه‏هاي روستا عرض مناسبي دارند و تردد در آن‏ها به سهولت انجام مي‏گيرد. كوچه‏هاي باريكي نيز در بخش‏هاي قديمي روستا وجود دارد.
جاذبه‏هاي گردشگري
روستاي پشت قلعه بنا به موقعيت كوهپايه‏اي و همجواري با رودخانه‏هاي پرآب، مناظر بسيار زيبا، جالب توجه و شگفت‏انگيزي دارد. مهم‏ترين جاذبه‏هاي اين روستا عبارتند از:
ديناركوه، در 3 كيلومتري روستاي پشت قلعه كه بلندترين قله آن از سطح دريا 1955 متر ارتفاع دارد. اين كوهستان به صورت قوسي كشيده شده و از سمت جنوب شرقي به سياه كوه متصل مي‏شود. پوشش عمده گياهي اين كوه‏ها از درختان كوتاه جنگلي و بوته‏زارها تشكيل شده است.
درياچة دوگانه سياه گاو، در فاصلة 8 كيلومتري سراب آبدانان و در فاصله‏اي نه چندان دور از روستا قرار دارد و اطراف آن را دشت و كوه فرا گرفته است. پرندگان آبزي، انواع ماهي‏ها، گل‏ها و گياهان طبيعي اطراف درياچه، به ويژه در فصل بهار جلوه‏اي ويژه و بديع پديد مي‏آورند.
حاشيه شرقي روستا، حوزه آبريز رودخانه دويرج است. اين رودخانه در جهت شمال به جنوب شرقي و به موازات رودخانه ميمه جريان دارد و از دامنه‏هاي جنوبي كبيركوه سرچشمه مي‏گيرد. حواشي رودخانه دويرج به ويژه در فصل بهار، همراه با انواع گياهان و گل‏هاي وحشي از سرسبزي و مناظر شگرف و بديع سرشار مي‏شود و محل مناسبي براي گذران اوقات فراغت گردشگران به شمار مي‏آيد.
در اطراف اين روستا زيستگاه‏هاي مناسبي براي انواع پرندگان و جانوران مانند كبك، تيهو، گرگ، خرس، گراز، روباه، شغال و خرگوش وجود دارد.
قلعه روستا، بر روي تپه‏اي قرار دارد كه رودخانه دويرج در پايين آن جريان دارد. پيكره‏بندي و طرز ساخت قلعه نشان مي‏دهد كه كاربرد نظامي داشته است. محوطه قلعه با حصاري به ارتفاع 3 متر احاطه شده و ديواره‏اي بيضوي شكل دارد. برج‏هاي قلعه كنگره‏دار هستند و دريچه‏هايي براي ديده‏باني دارند. طاق‏هاي قلعه قوسي شكل هستند. در قسمت تپه غربي قلعه، تونلي وجود دارد كه به رودخانه متصل مي‏شود و به احتمال قوي در اين نقطه پلي براي اتصال از تونل به رودخانه وجود داشته است.
بقاياي قلعه هزار درب كه قدت آن به دورة ساساني مي‏رسد، در 2 كيلومتري روستا قرار دارد. دالان‏هاي داخل قلعه طاق‏هاي هلالي شكل دارند و در سقف دالان‏ها دريچه‏هايي با قطر تقريبي يك متر جهت تأمين نور داخل قلعه ايجاد شده است. مصالح اصلي بناي قلعه، از سنگ‏هاي تراشيده و قلوه سنگ است.
بناي امامزاده پيرمحمد كه قدمت آن به قرون هفتم و هشتم هجري قمري مي‏رسد، در 100 متري جنوب روستا واقع شده است. بناي اين امامزاده مربع شكل است. ورودي بنا، در ضلع شمالي با درگاهي قوسي شكل به فضاي اصلي بنا راه مي‏يابد. بنا طاق‏نماهاي جناقي و نيم دايره‏اي دارد. در طرفين راست و چپ داخل بنا دو درگاهي وجود دارد كه از درگاهي سمت راست به وسيلة راه پله مي‏توان به بالاي بنا راه يافت.
بناي امامزاده سيد صلاح‏الدين در 3 كيلومتري روستا بر روي تپه‏اي واقع شده و اطراف آن را گورستان عمومي فرا گرفته است. بر روي سنگ قبرهاي قديمي گورستان نقش‏هايي از بزكوهي، تفنگ، شانه، مهر، تسبيح، قليان و غيره مشاهده مي‏شود. بناي امامزاده 200 سال قدمت دارد و مصالح آن از قلوه سنگ، آجر و گچ است.
از جمله آداب قديمي مربوط به عيد نوروز در روستاي پشت قلعه، برگزاري مراسم آتش‏افروزي و قاشق‏زني در چهارشنبه‏سوري است.
استقبال سال نو با پوشيدن لباس‏هاي نو در روز اول نوروز و ديد و بازديد از بزرگ خاندان آغاز مي‏شود و روز آخر ايام نوروز نيز با رفتن به دامان طبيعت در سيزده بدر پايان مي‏يابد.
مراسم عروسي شامل دزيراني، دامادچري و سور عروسي است.
در مراسم دزيراني كه نام ديگر آن خرج برين است، شيريني‏ها و هداياي داماد به عروس مشخص مي‏شود.
پس از آن، مراسم دامادچري با دعوت داماد به خانه عروس آغاز مي‏شود. در اين مراسم، برادر عروس داماد را همراهي مي‏كند. در اصطلاح محلي چري به معني دعوت است.
مراسم سور عروسي معمولاً در روزهاي پنج‏شنبه و جمعه كه روزهاي خوش يمني هستند برگزار مي‏شود و اقوام و بستگان عروس و داماد به جشن مي‏آيند.
در اين روز دهل‏چي‏ها به نواختن دهل مي‏پردازند و مدعوين پايكوبي مي‏كنند و هر از گاهي يكي از نوازندگان، اسامي افراد تازه وارد را به زبان مي‏آورد و شاواز (شاباش) مي‏گيرد. همچنين در اين روز جهيزيه عروس را به همراه چند سوار كار به خانه داماد مي‏فرستند.
در روستاي پشت قلعه انواع بازي و ورزش‏هاي محلي از قبيل پلان، چوز، قلان و كلاه وروان رواج دارد.
در ميان مردم روستاي زيباي پشت قلعه انواع موسيقي و ترانه‏هاي محلي كردي رايج است كه مهم‏ترين آن‏ها شامل هوره، نغمه‏هاي محلي و موسيقي چمري است. هوره نوعي موسيقي رايج در ميان شكارچيان، كوهنوردان، دهقانان و چوپانان است كه شامل بيت‏خواني و شعرخواني در وصف دلدادگي و دلاوري است. نغمه‏هاي محلي، اشعاري به زبان كردي است كه همراه با موسيقي خوانده مي‏شوند.
موسيقي چمري، نوعي موسيقي حزن‏آلود است كه در مراسم عزاداري نواخته مي‏شود.
پوشاك مردم روستا بسيار زيبا است و در طرح‏ها و رنگ‏هاي متنوع تهيه مي‏شوند. پوشش زنان شامل سرپوش يا عرقچين، گل وني ـ تاكاري، سرون، هبه (نوعي سرون)، بان سري (نوعي از روسري مخصوص دختران كم سن و سال)، مهقنا و بالاپوش، قهتره و تن‏پوش (نوعي تن‏پوش آستين‏دار جلوباز)، يل (نوعي كت زنانه) و سخمه (نوعي جليقه) مي‏باشند.
پوشش مردان شامل عرق‏چين، لچك (براي سربند)، فرجي، هنگل، شوالو كرواس براي تن‏پوش، قهتره و ستره و به پشت براي بالاپوش و گيوه و كلاش به عنوان پاپوش مي‏باشد.
مهم‏ترين صنايع دستي اين روستا شامل گليم‏بافي، جاجيم‏بافي، نمدمالي، چيت بافي و قالي‏بافي است.
ترخينه، كباب محلي، قورمه، بژي برساق، شلكينه و آبگوشت از مهم‏ترين غذاهاي محلي روستاي پشت قلعه هستند.
ترخينه، تركيب بلغور و دوغ ترش، گوجه، فلفل و ماش است؛ اين غذا در روزهاي برفي پخته و مصرف مي‏شود. شلكينه، آرد و روغن حيواني مخلوط شده است كه بر روي ساج پخته مي‏شود. بژي برساق، شيريني محلي است كه با آرد گندم، تخم‏مرغ، شكر، روغن، زيره، رازيانه و شير تهيه مي‏شود.
دسترسي: اين روستا از طريق شهر آبدانان و پس از طي 3 كيلومتر قابل دسترسي است.

تنگ قير

موقعيت و تاريخچه
روستاي تنگ‏قير از توابع بخش مركزي شهرستان شيروان و چرداول، با مختصات جغرافيايي 46 درجه و 36 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و 45 دقيقه عرض شمالي، در 10 كيلومتري شمال شرقي شهر سرابله و در 50 كيلومتري شمال شرقي شهر ايلام قرار دارد. اين روستا از جنوب غربي به ارتفاعات خرم‏كوه و از شمال شرقي به ارتفاعات كوه بان هزار و تنگ منصوري محدود مي‏شود.
آب و هواي روستاي كوهستاني تنگ‏قير، در فصول بهار و تابستان معتدل و مطبوع و در فصل زمستان سرد و خشك است. گذر رودخانة تنگ قير از داخل روستا، بر طراوت و زيبايي طبيعي محيط روستا مي‏افزايد.
حوزة جغرافيايي شهرستان شيروان و چرداول و روستاي تنگ قير از قلمروهاي تاريخي استان ايلام است كه با پيشينة تاريخي دوران ساسانيان مرتبط است. كشف سفالينه‏ها و ديگر اشياء قديمي در روستاي تنگ قير و وجود آثار قبرهاي مربوط به هزارة اول قبل از ميلاد، بيانگر تاريخ طولاني استقرار انساني در اين روستا است.
مردم روستاي تنگ قير به زبان كردي سخن مي‏گويند، دين رسمي آن‏ها اسلام است و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
براساس نتايج سرشماري سال 1375، روستاي تنگ قير 102 نفر جمعيت داشته است كه در سال 1385، جمعيت آن حدود 900 نفر گزارش شده است. اقتصاد روستاي تنگ قير، بر پايه فعاليت‏هاي زراعي، دامداري، صنايع دستي و خدمات استوار شده است. اراضي روستا به صورت آبي و ديم كاشته مي‏شود. در پيرامون روستا اراضي مرتعي و بوته‏زار نيز وجود دارد.
عمده‏ترين محصولات زراعي و باغي روستا مشتمل بر گندم، لوبيا و برنج عنبربو و سردرختي‏هايي مانند انگور، گردو، سيب و گلابي است. انواع محصولات لبني به خصوص روغن حيواني از مهم‏ترين فرآورده‏هاي دامي به شمار مي‏آيند. توليد صنايع دستي اعم از قالي‏بافي، گليم‏بافي و جاجيم‏بافي در فصول پاييز و زمستان توسط زنان روستا رواج دارد.
روستاي زيباي تنگ قير در ميان دره استقرار يافته و بافت مسكوني متراكمي دارد. اكثر خانه‏هاي روستا يك طبقه و سقفي مسطح دارند. در ساخت خانه‏هاي مسكوني قديمي مصالح خشت، گل، سنگ، چوب و در ساخت خانه‏هاي جديد مصالحي مانند سيمان، گچ، آهن استفاده شده است.
جاذبه‏هاي گردشگري
روستاي تنگ‏قير با برخورداري از موقعيت طبيعي و اقليم مناسب، مناظر و جلوه‏هاي منحصر به فردي دارد. چشم‏انداز ارتفاعات و باغ‏ها به خصوص در فصول بهار، تابستان و پاييز سرشار از مناظر زبا و رنگ‏هاي جذاب است. در زير به برخي از جاذبه‏هاي طبيعي روستا اشاره مي‏شود:
خرم‏كوه كه در جنوب غربي روستا قرار دارد، در فصل زمستان از برف پوشيده مي‏شود و دامنه‏هاي آن در فصول بهار و تابستان از گل‏ها و گياهان وحشي زيبا و درختان سرسبز كوتاه سرشار مي‏گردد. منظره جلوه‏هاي طبيعي روستا، براي هر بيننده‏اي شگفت‏آور است.
رودخانة چنارچ كه از شرق روستا مي‏گذرد، از به هم پيوستن رودخانه‏هاي آب چيكا و دوآب در يك كيلومتري جنوب شرقي روستاي كلك جعفر تشكيل مي‏شود. حواشي اين رودخانه در فصول بهار و تابستان بسيار سرسبز و زيبا است و به زيستگاه فصلي جانوران و پرندگان تبديل مي‏گردد.
تنگ منصوري كه پوشش گياهي و جانوري متنوعي دارد، از ديگر جاذبه‏هاي طبيعي اين روستاست.
در تنگ قير قبرهاي باستاني متعددي وجود دارد، كه قدمت آن‏ها به هزاره اول قبل از ميلاد مي‏رسد. سفال‏هاي بسياري نيز در حوالي تنگ قير يافت شده‏اند كه قدمتي طولاني دارند.
زيارتگاه امامزاده سيد جعفر يكي از آثار ارزشمند و قديمي روستا است. اين امامزاده، در ميان مردم روستا ارزش و احترام والايي دارد.
مردم اين روستا مانند ساير مسلمانان، در اعياد بزرگ ملي و مذهبي به جشن و سرور و در ايام عزاداري به سوگواري مي‏پردازند. از جمله مراسم ويژه‏اي كه در اين روستا برگزار مي‏شود مي‏توان به مراسم چمر عروسي محلي اشاره كرد.
در اين روستا نيز همانند ساير نقاط ايلام هنگام درگذشت شخصيت‏ها و بزرگان قوم، مراسم چمر برگزار مي‏شود. فضاي مخصوصي براي برگزاري مراسم در نظر گرفته مي‏شود و در روز موعد اسباب و وسايل شخصي فرد متوفي را با اسب به ميدان مي‏آورند؛ بر ستون بلندي پارچه‏هاي سياه مي‏آويزند و عكس متوفي را بر آن نصب مي‏كنند. سپس در زمين كه از قبل آماده شده زنن و مردان با فاصله از هم دايره‏اي تشكيل داده و در آن مي‏ايستند.
نوازندگان، سرنا و دهل مي‏نوازند و زنان مويه‏گر در وسط دايره قرار مي‏گيرند و اشعاري در وصف خصايل و شرح نيكوكاري فرد متوفي مي‏خوانند. شركت‏كنندگان در مراسم نيز آن‏ها را همراهي مي‏كنند. در پايان مراسم به مدعوين شام احسان مي‏كنند. اين شام به شه وشيم، يعني شام عزا موسوم است. پس از آن، مكان مذكور به نام شخص متوفي و يا طايفه او مشهور مي‏شود، كه به آن چمرگاه يا چمريه مي‏گويند.
مراسم عروسي در ميان مردم روستاي تنگ قير با آيين‏هاي خاصي همراه است و شامل چندين مرحله مي‏باشد. اين مراحل عبارتند از:
خوازمني، دزيراني، پاگشا يا دامادچري، مراسم عقد و نكاح و عروسي يا سورچري كه هر يك آيين خاصي دارد.
از انواع بازي‏هاي محلي رايج در روستا مي‏توان به بازي‏هاي گروهي قلان، كلاوروان و پلان اشاره كرد.
موسيقي هوره از ترانه‏ها و نيايش‏هاي باستاني ايرانيان بوده است كه امروزه به شكل تغيير يافته‏اي در روستاها و شهرهاي استان ايلام رواج دارد. موضوع ترانه‏هاي حزن‏انگيز هوره كه در گويش‏هاي لري و كردي رواج دارند، شكايت از روزگار، فراق يار و مانند آن است. موسيقي چمري نيز نوعي موسيقي بسيار حزن‏انگيز است كه در مراسم چمر نواخته مي‏شود.
ترانه‏هاي گوراني، اشعاري شاد و طربناك‏اند كه همراه با موسيقي محلي اجرا مي‏شوند. از جمله ترانه‏هاي معروف گوراني مي‏توان به ترانه‏هاي شاد، ترانه‏هاي عاشقانه، توصيفي و ترانه‏هاي حماسي اشاره كرد.
ساز، دهل و كمانچه مهم‏ترين آلات موسيقي رايج در منطقه هستند.
پوشاك اغلب مردم روستاي تنگ قير همانند ساير مناطق كردنشين مشتمل بر انواع لباس‏هاي بومي و محلي رايج است. مردان ستره، شال كمر، كلاه، پيراهن، جافي و پاپوش برتن مي‏كنند.
زنان روستايي نيز، دامني گشاد و پرچين مي‏پوشند كه با نوارهاي سياه و سفيد حاشيه‏دوزي شده است. پيراهن زنان روستايي معمولاً گلدار است كه بلندي آنها تا پشت پا مي‏رسد. بر روي اين پيراهن‏ها معمولاً پيراهن بلندي به نام «جومه» مي‏پوشند. همچنين جليقه‏اي از جنس مخمل نيز بر روي جومه برتن مي‏كنند و كلاهي ازجنس مخمل حاشيه‏دوزي شده بر سر مي‏گذارند. زنان اين روستا هنگام ديد و بازديد چادر بر سر مي‏كنند.
از غذاهاي محلي اين روستا مي‏توان به ترخينه، كباب محلي، شلكينه، بژي برساق و انواع آبگوشت اشاره كرد.
مهم‏ترين صنايع دستي مردم اين روستا، بافت و توليد انواع قالي، گليم و جاجيم است.
سوغات اين روستا نيز مشتمل بر محصولات صنايع دستي، برنج عنبربو، روغن محلي، كشك و انواع گياهان دارويي است.
دسترسي: اين روستا از طريق شهر سرابله و شيروان قابل دسترسي است و جاده‏هاي منتهي به اين روستا، از شهرهاي مذكور آسفالت است.

موقعيت و تاريخچه
روستاي حيدرآباد از توابع بخش مركزي شهرستان ايلام، با مختصات جغرافيايي 46 درجه و 34 دقيقه طول شرقي و 32 درجه و 32 دقيقه عرض شمالي، در 30 كيلومتري جنوب شرقي شهر ايلام قرار دارد.
اين روستا از غرب و جنوب غربي به كوه وركبود و از جنوب شرقي به كوه كلاب محدود مي‏شود.
روستاي كوهستاني حيدرآباد 1400 متر از سطح دريا ارتفاع دارد. اقليم آن معتدل و كوهستاني است و در فصول بهار، تابستان و اوايل پايز، هوايي معتدل و در زمستان هوايي سرد دارد. رودخانة پرآب برآفتاب نيز در غرب روستا جريان دارد و طراوت و زيباي خاصي به آن مي‏بخشد.
روستاي زيبا و ييلاقي حيدرآباد از نقاط خوش آب و هوايي است كه طي 200 سال اخير به روستا تبديل شده است.
مردم روستاي حيدرآباد به زبان كردي سخن مي‏گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
براساس نتايج سرشماري سال 1375، روستاي حيدرآباد 636 نفر جمعيت داشته است كه در سال 1385، به 600 نفر كاهش يافته است.
اقتصاد روستاي حيدرآباد بر پايه فعاليت‏هاي زراعي، خدماتي و صنايع دستي استوار است. كشت آبي و ديم در روستا رواج دارد؛ اكثر اراضي روستا به صورت ديم كاشته مي‏شود.
گندم، جو و برنج عنبربو مهم‏ترين محصولات زراعي روستا است. انواع ميوه‏ها نيز در آن، به عمل مي‏آيد. مراتع وسيع اطراف روستا، موجب رشد دامداري و رشد صنايع وابسته به آن شده است. پشم و انواع لبنيات، عمده‏ترين محصولات دامي روستا هستند؛ پرورش ماهي نيز در حاشيه رودخانه روستا انجام مي‏گيرد.
بافت قالي، گليم، جاجيم و پارچه‏هاي كتاني و همچنين نمد مالي در روستا رواج دارد.
روستاي حيدرآباد، با بافت مسكوني متمركز در شيب ملايم تپه‏اي استقرار يافته است. خانه‏هاي روستا معمولاً يك طبقه هستند و سقفي مسطح دارند؛ نهرهاي كوچك از ميان كوچه‏هاي باريك روستا مي‏گذرد و طراوت خاصي به آن مي‏بخشد. شكل خانه‏ها و كاربري فضاهاي آن از نوع معيشت و اقتصاد خانواده متأثر شده است، به طوري كه در ساخت خانه‏ها، علاوه بر محل سكونت افراد خانواده، انبار علوفه، طويله و ديگر فضاهاي مورد نياز روستاييان نيز، طراحي و اجرا شده است.
مصالح به كار رفته در بافت قديمي روستا، سنگ، چوب، خشت و گل مي‏باشد كه در اطراف روستا به وفور يافت مي‏شود. در ساخت خانه‏هاي جديد از مصالحي مانند تيرآهن، سيمان و گچ نيز استفاده مي‏شود.
جاذبه‏هاي گردشگري
چشم‏انداز كوهستاني، باغ‏هاي گسترده، مزارع سرسبز و شاليزارهاي برنج، زيباترين جلوه‏هاي طبيعي روستا را به نمايش ‏گذاشته‏ان. مهم‏ترين جاذبه‏هاي طبيعي روستا عبارتند از:
رودخانة حيدرآباد كه در كنار روستا جريان دارد و تمامي مزارع و باغ‏هاي اطراف و داخل روستا را مشروب مي‏سازد. حواشي اين رودخانه محل زيست انواع آبزيان و پرندگان و بستر رشد انواع گل‏ها و گياهان زيباست.
ارتفاعات كبيركوه بخشي از رشته كوه‏هاي زاگرس و از وسيع‏ترين و زيباترين اكوسيستم‏هاي استان ايلام به شمار مي‏رود. پوشش گياهي و جانوري متنوع، منابع آبي غني، طبيعت بكر و چشم‏اندازهاي طبيعي زيباي اين كوهستان، فضاي جالب توجهي براي ديدار گردشگران است.
شاليزارهاي اطراف روستا، جلوه‏اي رويايي دارد و عطر برنج در فصل برداشت، سراسر روستا را فرا مي‏گيرد. در داخل و اطراف روستا، مزارع و باغ‏هاي سرسبز و انبوهي وجود دارد كه مكاني بسيار زيبا و مناسب براي تفريح و تفرج گردشگران به شمار مي‏آيند.
تنگ رازيانه، تفرجگاهي است كه در نزديكي روستا واقع شده و از درختان بلوط و انواع گياهان و گل‏هاي زيبا پوشيده شده است. عبور آب از ميان ديواره‏هاي سنگي آن، خنكي فرح‏بخشي را در تمام طول سال به گردشگران عرضه مي‏كند.
دره پرآب هفتاو از 30 كيلومتري شهر ايلام شروع و تا ارتفاعات طولاب، امتداد مي‏يابد. آميختگي جنگل و باغ‏هاي ميوه، خصوصاً درختان گردو، همراه با چشمه‏ها و رودهاي خروشان، چشم‏اندازي زيبا به اين دره ييلاقي بخشيده است. اين دره هم از نظر جذب گردشگر و هم از نظر توليد محصولات باغي، از جمله منابع درآمدزا و مهم استان و روستاييان به شمار مي‏آيد.
در فاصلة 2 كيلومتري درة هفتاو و در مسير جاده اصلي ايلام به دره شهر جنگل بكر و سرسبز مله پنجاب، و در ادامه همين مسير در منطقه پاكل گراب، در جوار ارتفاعات سيوان كوه، غار بره زرد واقع شده است.
اين غار كه در قسمت صعب‏العبور سيوان كوه قرار دارد، ستون‏ةهاي متعدد استالاكتيتي و پرده‏هاي نازك سنگي دارد. بعد از ورودي غار در فاصله 120 متري، 3 تالار بزرگ وجود دارد، تالارها به وسيله دالان‏هاي كوچك و كم‏عرض به يكديگر متصل شده‏اند و طول هر يك از آن‏ها در حدود 20 متر است. اين غار با آب و هوايي خنك بسيار ديدني است.
انواع درختان كيكم، انجير كوهي، بنه، بلوط و همچنين گياهان دارويي شيرين بيان، گل گاوزبان و گون در پيرامون روستا يافت مي‏شود. حيات وحش روستا نيز، مشتمل بر گرگ، روباه، خرگوش، كبك و تيهو است.
از مهم‏ترين مراسم و آيين‏هاي مردم اين منطقه، برگزاري آيين چمر، مراسم عيد قربان، نوروز و عروسي‏هاي محلي است. مراسم ازدواج سنتي مردم روستا شامل مراحل مختلف خوازمني، دزيراني يا دستگيراني، دامادچري و عروسي يا سورچري است.
از جمله بازي‏هاي محلي روستا مي‏توان به پلان، قلان و كلاه وروان اشاره كرد.
از صنايع دستي معروف روستا حيدرآباد قالي‏هاي زيبا و سفت بافت است. بافت گليم و جاجيم با طرح‏هاي ساده و زيبا و نمدمالي در ميان روستاييان رواج دارد كه عمدتاً بر روي آن‏ها طرح‏هاي هندسي و نقوشي از حيوانات را نقش مي‏زنند.
موسيقي در ميان مردم روستاي حيدرآباد، جايگاهي ويژه دارد و در مراسم مختلف شادي و غم از آوازها و سازهاي مختلف استفاده مي‏شود؛ از آن جمله مي‏توان به هوره، نغمه‏هاي محلي و نواي چمر اشاره كرد. ساز، دهل و كمانچه از جمله سازهاي رايج و مورد استفاده مردم روستا است.
پوشاك مردان روستا شامل سربند (از جنس نخ و پنبه‏اي)، كلاه (از جنس نمد)، رانك و چوخه (كت و شلواري كه كت آن فاقد دكمه و شلوار آن گشاد است كه در ناحيه مچ پا تنگ مي‏شود و شالي بر دور كمر و روي شلوار مي‏بندند) و كفش و گيوه است. زنان نيز از سربند، پيراهن‏هاي چين‏دار بلند، شلوار (شبيه شلوار مردان)، كت و كلنجه (از جنس مخمل تزيين شده با نوارهاي رنگي و زيورآلات) و كفش‏هاي دست‏ساز استفاده مي‏كنند.
مهم‏ترين غذاهاي محلي روستا عبارتند از: انواع كباب، قورمه، آبگوشت، ترخينه (تركيبي از گندم بلغور شده، برگ و ريشة شلغم، نمك، گل و گياهان معطر خشك شده، فلفل سبز، پياز، خمير نان، دوغ ترش يا ماست ترش، آب تازة گوجه فرنگي، زيره و زردچوبه).
شلكينه (تركيبي از روغن حيواني، نان فطير بسيار نازك و بزرگ و شكر كه بر روي ساج، طبخ مي‏شود).
بژي برساق: نوعي شيريني محلي كه با آرد گندم يا ذرت، شكر، تخم‏مرغ، زعفران و زيره تهيه مي‏شود.
دستري: اين روستا از طريق شهر ايلام با 30 كيلومتر فاصله و جاده‏اي آسفالت قابل دسترسي است.

زنجيره عليا

موقعيت و تاريخچه
روستاي زنجيرة عليا از توابع بخش مركزي شهرستان شيروان و چرداول، با مختصات جغرافيايي 46 درجه و 34 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و 49 دقيقه عرض شمالي، در 8 كيلومتري شمال شهر سرابله و 40 كيلومتري مركز استان (ايلام) قرار دارد.
زنجيرة عليا از روستاهاي كوهپايه‏اي است كه از سطح دريا 1080 متر ارتفاع دارد. اين روستا آب و هواي معتدل كوهستاني دارد.
روستاي زنجيره عليا يكي از روستاهاي قديمي استان ايلام است و تنگ باستاني زنجيره و امامزاده پيرحسين از آثار و يادمان‏هاي تاريخي و مذهبي آن به شمار مي‏روند.
تنگ زنجيره در دوران‏هاي گذشته اهميت سوق‏الجيشي داشته و در هنگام حملات دشمنان به عنوان مكاني جهت موضع‏گيري دفاعي مورد استفاده قرار مي‏گرفته است. قدمت اين روستا به بيش از دو قرن مي‏رسد.
مردم روستاي زنجيرة عليا به زبان كردي سخن مي‏گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
براساس نتايج سرشماري سال 1375، روستاي زنجيرة عليا 2369 نفر جمعيت داشته است كه در سال 1385، به حدود 2800 نفر افزايش يافته است.با مهاجرت روستاييان به حدود 500 نفر كاهش يافته است.
درآمد اكثر مردم روستاي زنجيرة عليا از طريق فعاليت‏هاي زراعي (عمدتاً ديم) تأمين مي‏شود. مهم‏ترين محصولات زراعي روستا گندم، جو، برنج، صيفي‏جات و عمده محصول سردرختي روستا بادام و زالزالك وحشي است. آويشن، گون و گل گاوزبان از گياهان و رستني‏هايي هستند كه جنبة داروي دارند. قالي‏بافي، گليم‏بافي و جاجيم‏بافي نيز در روستا رواج دارد.
روستاي زنجيرة عليا در كوهپايه استقرار يافته و بافت مسكوني نسبتاً متراكم دارد. معماري روستاي زنجيرة عليا زيبا و جذاب است. خانه‏هاي مسكوني در دامنة تپه و در جهت شيب طبيعي و نزديك هم ساخته شده‏اند. علي‏رغم تركيب معماري سنتي و جديد، بافت كلي روستا هماهنگي و زيبايي خاصي دارد. فضاي غالب خانه‏هاي روستا را عموماً اتاق‏ها تشكيل مي‏دهند، اتاق‏ها معمولاً بالاتر از كف حياط قرار دارند و از طريق ايوان قابل دسترسي هستند. ايوان خانه‏ها به طور معمول از سنگ و چوب ساخته شده و حياط نيز فضاي وسيعي را به خود اختصاص مي‏دهد.
نوع مصالح به كار رفته در بناي خانه‏ها با توجه به قدمت آن‏ها متفاوت است. خانه‏هاي قديمي بيشتر از سنگ، خشت و يا گل ساخته شده‏اند و سقف‏هاي مسطح چوبي دارند، اما در خانه‏هاي جديد از تيرآهن، سنگ و سيمان استفاده شده است.
جاذبه‏هاي گردشگري
از مهم‏ترين جاذبه‏هاي گردشگري روستاي زنجيرة عليا مي‏توان به تفرجگاه بانكول و خرمه، حواشي رودخانة زنجيره و دره‏هاي بالادست آن اشاره كرد.
كوه بانكول كه جنگل‏هاي تنك دارد، در ناحية مهراب و در شمال ايلام قرار گرفته و در حدود 2304 متر ارتفاع دارد. رودخانه‏هاي مورت، كنگير و آب زنگان از اين كوه سرچشمه مي‏گيرند. طبيعت اين كوه كه از سمت جنوب شرقي به كوه مانشت اتصال يافته، با در آميختن فضاي كوه و جنگل، مناظر و چشم‏اندازي رنگارنگي را پديد آورده است.
چشمه‏هاي دره بالادست روستاي زنجيره از ديگر جاذبه‏هاي طبيعي روستا به شمار مي‏رود كه در بهار و تابستان، به محل مناسبي براي استراحت و گذران اوقات فراغت گردشگران تبديل مي‏شود.
تنگ باستاني زنجيره و همچنين بناي امامزاده پيرحسين از جمله آثار و جاذبه‏هاي تاريخي و مذهبي روستا به شمار مي‏روند و قدمتي طولاني دارند.
صنايع دستي روستاي زنجيرة عليا شامل انواع قالي، گليم و جاجيم در طرح‏ها و رنگ‏هاي متنوع است كه توسط زنان و مردان روستا بافته مي‏شوند.
مردم روستاي زنجيرة عليا از لباس‏هاي محلي نيز استفاده مي‏كنند. پوشاك مردان شامل شلوار كردي و شال، گيوه، دستار و ستره است. زنان نيز لباس‏هاي محلي مي‏پوشند و سربندهاي مخصوص بر سر مي‏بندند. معمولاً بلندي پيراهن زنان به اندازه‏اي است كه بر روي پاي آنان مي‏رسد. زنان روستايي از چادر و روسري نيز استفاده مي‏كنند.
مراسم چمر، مراسم عيد قربان و عيد نوروز و برگزاري مراسم عروسي محلي از مشخصه‏هاي فرهنگي روستاي زنجيرة عليا است.
بازي‏ها و ورزش‏هاي محلي جايگاه ارزنده‏اي در ميان ساكنان روستا دارند. در گردهمايي‏هاي روستايي، جشن‏ها و بعضي مراسم خاص، برخي از بازي‏ها نيز انجام مي‏شود. در روستاي زنجيره عليا پلان، قلان، كلاوروان و چوزر از بازي‏هاي مشهوري به شمار مي‏روند.
موسيقي محلي ابزار بيان احساسات و منويات دروني مردم روستا است.
انواع نغمه‏هاي محلي در گويش كردي و لري با همراهي انواع سازها و دهل و هوره در ميان مردم روستا رواج دارد. دف‏نوازي از رايج‏ترين نواهايي است كه در مراسم مذهبي و جشن‏ها مورد استفاده قرار مي‏گيرد.
زنان هنرمند روستاي زنجيرة عليا انواع غذاهاي محلي لذيذ و خوشمزه روستايي را مي‏پزند. انواع كباب‏هاي محلي، ترخينه، قرمه، بژي برساق، شلكينه و آبگوشت محلي از رايج‏ترين غذاهاي روستاي زنجيرة عليا محسوب مي‏شوند.
دسترسي: اين روستا از طريق شهر سرابله و شيروان، با جاده‏اي آسفالت قابل دسترسي است.

سراب كلان

موقعيت و تاريخچه
روستاي سراب كلان از توابع بخش لومار شهرستان شيروان و چرداول استان ايلام، با مختصات جغرافيايي 46 درجه و 43 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و 34 دقيقه عرض شمالي، در 12 كيلومتري جنوب غربي شهر لومار و 55 كيلومتري جنوب شرقي شهر ايلام قرار دارد.
اين روستا از جنوب به كوه سيوان و از شمال شرقي به تپه كلاه كلان محدود مي‏شود.
ارتفاع روستاي سراب كلان از سطح دريا در حدود 970 متر است و آب و هواي آن در فصول بهار و تابستان، معتدل و در پاييز و زمستان، سرد است.
كشف آثار و بقاياي شهر مدفون شدة ماسبذان يا سيروان، در پيرامون روستاي سراب كلان، ضمن نشان از قدمت طولاني استقرار انساني در قلمرو اين روستا، اهميت تاريخي را مي‏افزايد. شهر ماسبذان، از جمله شهرهاي آباد زمان خود بوده است. بقاياي پل‏ها، راه‏ها و قلعه‏هاي باستاني، معماري ارزشمند آن دوره را نمايان مي‏سازد.
اين شهر پيش از اسلام تا قرن چهارم هجري قمري رونق داشته است.
مردم روستاي سراب كلان به زبان كردي سخن مي‏گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
جمعيت روستاي سراب كلان براساس آخرين اطلاعات در سال 1385، به تعداد 1860 نفر اعلام شده است.
اقتصاد روستا بر پايه فعاليت‏هاي زراعي، دامداري، باغداري، خدمات و صنايع دستي استوار است؛ زراعت آبي و ديم در روستا رواج دارد و عمده‏ترين محصولات آن، گندم و برنج مي‏باشد.
فرآورده‏هاي دامي روستا شامل انواع لبنيات و روغن حيواني است. خاك حاصلخيز و آب و هواي مناسب موجب رونق باغداري در اين روستا شده و انواع ميوه‏ها از محصولات آن است. زنان روستا ضمن همكاري در امور زراعي و دامداري به بافتن قالي، گليم و جاجيم نيز مي‏پردازند. يكي ديگر از صنايع دستي مردم روستاي سراب كلان، منبت‏كاري است.
روستاي سراب كلان بر روي تپه استقرار يافته و بافت مسكوني متراكمي دارد.
خانه‏هاي روستاييان عموماً يك طبقه و به هم چسبيده‏اند و وسعت هر خانه به موقعيت طبيعي زمين و توان اقتصادي صاحبان آن‏ها بستگي دارد. به دليل به هم فشردگي و محدوديت فضا، كاربردهاي منازل روستاييان بسيار متنوع و گوناگون است.
مصالح مورد استفاده در ساخت خانه‏هاي روستا، عمدتاً از نوع آجر، خشت، سنگ و گل مي‏باشد كه از اطراف روستا تهيه مي‏شود. سقف خانه‏ها با تيرهاي چوبي درخت بلوط و اندودي از كاهگل پوشيده شده است.
در ساخت واحدهاي مسكوني جديد از مصالح جديد مانند آجر، گچ، سيمان و تيرآهن نيز استفاده مي‏شود.
جاذبه‏هاي گردشگري
روستاي كوهستاني سراب كلان به دليل برخورداري از چشم‏اندازهاي جذاب و متنوع طبيعي مانند جنگل، رودخانه و كوهستان‏هاي سرسبز و پوشيده از گياهان دارويي و گل‏هاي رنگارنگ، شرايط مناسبي را براي ديدار گردشگران فراهم آورده است. از جمله جاذبه‏هاي روستاي سراب كلان مي‏توان به موارد زير اشاره كرد:
رودخانة سراب كلان: حواشي اين رودخانه خروشان كه از كوه‏هاي اطراف سرچشمه مي‏گيرد، در فصول بهار و تابستان با سرسبزي و رنگ‏آميزي گل‏هاي زيبا، چشم‏انداز بسيار زيبا و كم‏نظيري ايجاد مي‏كند. نغمه پرندگان و مناظر بكر به ويژه در نيمه اول سال، فضاي جذابي براي تفريح و تفرج گردشگران پديد مي‏آورند.
جنگل‏هاي بلوط: جنگل‏هاي سرسبز و انبوه بلوط پيرامون روستا، از جاذبه‏هاي طبيعي اين روستا به شمار مي‏آيند. در طولاب ميشخاص به دليل گستردگي پوشش گياهي، باغ و جنگل درهم آميخته و باعث ايجاد مناظر منحصر به فردي شده است.
در كوهستان اطراف روستا درختاني از قبيل انجير كوهي، ون و كيكم و همچنين گياهان دارويي از قبيل شيرين بيان، گل گاوزبان، گل ختمي و گون مي‏رويند. حيات وحش منطقه نيز شامل حيواناتي مانند شغال، گرگ، روباه، خرگوش، كبك و تيهو است.
شهر باستاني ماسبذان يا «سيروان»، تا قرن چهارم هجري رونق داشته است. برخي از آثار و بقاياي شهر مزبور مانند پل و قلعه در حوالي روستا قابل مشاهده است و برخي از آثار آن مانند وسايل خانه و ابزارآلات نيز در زير خانه‏هاي روستاييان مدفون است كه گاهي اوقات به صورت اتفاقي از زير خاك، خارج مي‏شوند. از اين رو، روستاي سراب كلان علاوه بر زيبايي‏هاي طبيعي، اهميت تاريخي ويژه‏اي دارد.
بقعه امامزاده حاجي حاضر در روستاي «حاجي حاضر» از روستاهاي همجوار سراب كلان واقع شده و مورد احترام مردم روستاهاي منطقه است.
بناي امامزاده عباس منسوب به نوادگان امام سجاد (ع) بر روي تپه‏اي نسبتاً بلند، مشرف به روستاي عباس‏آباد و رودخانه سراب كلان قرار گرفته است. آرامگاه امامزاده سيدعلي نيز در نزديكي روستاي سراب كلان واقع شده است.
مردم روستا اعياد قربان، فطر و عيد نوروز را مانند مردم نواحي ديگر ايران جشن مي‏گيرند. مراسم عروسي مردم روستا شكوه خاصي دارد و چندين روز به طول مي‏انجامد.
از جمله اين مراسم مي‏توان به «دياري» (روز خواستگاري)، «دَزُيراني» (روز تعيين شيربها)، «داماد چري» (روز دعوت از داماد به خانه عروس) و «سور» (روز عروسي و بردن عروس به حجله) اشاره كرد.
از مهم‏ترين مراسم مذهبي روستا، نوعي عزاداري ويژة مردان و بزرگان قوم به نام مراسم چمر است. همچنين در ميان مردم روستا، برخي بازي‏ها و ورزش‏هاي بومي مانند قلان، كلاه وروان، پلان و چوزر نيز رواج دارد.
موسيقي با زندگي مردم كرد زبان در آميخته است و در ميان مردم اين روستا نيز جايگاه ويژه‏اي دارد. از آوازهاي معروف محلي روستا، مي‏توان به «هوره» اشاره كرد كه در زبان بومي و محلي به آن «كره» مي‏گويند و در وصف دلدادگي و فراق يار خوانده مي‏شود. اين نوع آواز در ميان چوپانان محبوبيت خاصي دارد. سازهاي محلي اين روستا، ني، دهل و دف است كه همراه با ترانه‏ها و نغمه‏هاي بومي و محلي در مراسم عروسي و عزاداري نواخته مي‏شود.
پوشاك غالب مردم روستا لباس‏هاي محلي كردي است. مردان روستا از عرق‏چين، كلاه، لچك، فرنجي، شوال، كرواس، قهتره، ستره، به پشت، گيوه و كلاش استفاده مي‏كنند و پوشاك زنان عبارت است از: عرق‏چين يا كلاه، گل وني، تاكاري، مهقنا، قهتره، كمرچين، يل، نيمچه، كرواس، شرمله، شوال، كلاش.
رايج‏ترين غذاهاي محلي روستاي سراب كلان عبارتند از: ترخينه، قورمه، آبگوشت و شلكينه. از مهم‏ترين شيريني‏هاي محلي نيز مي‏توان به بژي برساق اشاره كرد كه در كنار برنج عنبربو، روغن محلي و كشك به عنوان سوغات منطقه به وفور در دسترس است.
صنايع دستي رايج اين روستا، مشتمل بر محصولات منبت‏كاري شده، قالي، گليم و جاجيم مي‏باشد.
دسترسي: اين روستا از طريق شهرهاي لومار، سرآبله و ايلام قابل دسترسي است و جاده‏هاي منتهي به اين روستا از شهرهاي مذكور آسفالت است.

قلعه والي

موضوع : هنر و معماري
تاريخ تأسيس : 1368- قاجاريه
ساعات بازديد : ساعات اداري
تعطيلات : جمعه ها و تعطيلات رسمي
نشاني : ايلام – خيابان پاسداران – روبروي شهرداري
تلفن : 3333220- 0841

موزه تاريخ طبيعي

موضوع : علمي (نمايش گونه هاي جانوري ، گياهي )
تاريخ تأسيس : 1373
ساعات بازديد : ساعات اداري
تعطيلات : تعطيلات رسمي
نشاني : ايلام – بلوار مدرس – اداره كل حفاظت محيط زيست
تلفن : 3332286-0841

موزه مركز فرهنگي دفاع مقدس

موضوع : آثار و وسايل شهداء
ساعات بازديد : ساعات اداري
تعطيلات : روزهاي فرد و جمعه ها
نشاني : ايلام – ابتداي بلوار شهيد مدرس – اداره كل بنياد شهيد استان ايلام
تلفن : 2220171 – 0841

صنايع دستي استان ايلام

استان ايلام منطقه‌اي عشايرنشين است و صنايع دستي آن به ويژه گليم گل برجسته شهرت ملي دارد. از مهم‌ترين صنايع دستي استان كه به دست هنرمندانة زنان و دختران خصوصاً در نواحي ايلام، دره‌شهر، شيروان و چرداول بافته مي‌شود مي‌توان به اين موارد اشاره كرد:
فرش كرك، ابريشم، گليم گل برجسته، جاجيم، نمد، فرنجي، قتره، صنايع چوبي و ...

دشت‌هاي ايلام

در اين استان دشت‌هاي كم وسعتي وجود دارند كه مهم‌ترين آن‌ها دشت‌هاي ايلام، شيروان، چرداول و هليلان است. در اين مناطق هب علت دسترسي به آب‌هاي سطحي، شهرك‌ها و ابادي‌هايي با تراكم بالاي جمعيت وجود دارند. دشت‌هاي ديگر منطقه عبارت‌اند از: صالح آباد، مهران، محسن آباد، نصيريان، دهلران، موسيان و دشت عباس كه از نوع دشت‌هاي آبرفتي و رسوبي كنار رودخانه هستند. اغلب اين دشت‌ةا، خاك رسي با صخامت زياد دارند.

كبير كوه

كبير كوه رشته كوه ممتدي است كه بخشي از كوهستان عظيم زاگرس را تشكيل مي‌دهد. اين رشته از ديوارهاي جنوبي درة رودخانة آب آفتاب و كنجان چم شهرستان مهران شروع شده و رو به سوي جنوب شرقي تا درة رودخانة كرخه در دهستان الوار گرمسيري از شهرستان خرم‌آباد لرستان ادامه مي‌يابد. دامنه‌هاي شمالي و شمال شرقي آن به دره‌هاي رودخانة سيمره، كرخه و دامنه‌هاي جنوب و جنوب غربي آن به مرز ايران و عراق منتهي مي‌گردد.
درة كنجان چم تا درة رودخانة كرخه 175 كيلومتر و عرض آن در حد فاصل رودخانه سيمره يا كرخه تا مرز ايران و عراق بين 45 تا 80 كيلومتر است. اين كوهستان پهنه‌اي به وسعت 9500 كيلومتر مربع را زير پوشش قرار داده است.
اين رشته كوه از شاخه‌هاي بسياري تشكيل يافته كه به سمت غرب و جنوب غربي از ارتفاع آن‌ها كاسته مي‌شود و بلندترين آن‌ها كه خط‌الرأس رشتة مزبور را تشكيل مي‌دهند در بخش شرقي آن واقع شده‌اند. بلندترين اين كوه‌ها، قله‌اي به نام كبير كوه است كه 2790 متر ارتفاع دارد و در 18 كيلومتري شرق روستاي اركواز واقع شده است. از اين رشته كه كوهستان وسيعي را تشكيل داده است، رودخانه‌هاي فراواني سرچشمه مي‌گيرند و اكثراً به خاك عراق وارد مي‌شوند و تعداد ديگري از رودخانه‌ها نيز به رودخانه‌هاي سيمره و كرخه مي‌پويندند.
براي سعود به بلندترين قلة اين كوه مي‌توان از راه اتومبيل‌رو ايلام به دره شهر و از طريق روستاي بهرام‌خاني و راه كولم بالا به روستاي گوران و پس از طي گردنه پينه به خط‌الرأس رشته مزبور دست يافت و از سر گردنه، خط‌الرأس مزبور را به سوي شمال غربي به طول 5/12 كيلومتر طي كرد تا به قله رسيد.

كوه اهوران

كوه اهوران در 83 كيلومتري شمال شرقي ايلام واقع شده است. ارتفاع اين كوه 2120 متر است. اين كوه از درة جزمان رود در غرب شروع شده و به طول 24 كيلومتر رو به سوي جنوب شرقي كشيده مي‌شود و در آن جا به كوه‌هاي كوليته و كازه‌تر مي‌پيوندند.

كوه بانكول

كوه بانكول در ناحية مهراب، در 10 كيلومتري شمال ايلام واقع شده است. ارتفاع اين كوه 2304 متر است.
رودخانه‌هاي مورت، گنگير و آب زنگاون از كوه بانكول سرچشمه مي‌گيرند. اين كوه نيمه جنگلي از شمال غربي به سوي جنوب شرقي با طول 30 كيلومتر و با عرض متوسط 6 كيلومتر كشيده شده و از سوي جنوب شرقي به كوه مانشت متصل است. راه اتومبيل‌رو كرمانشاه به ايلام از غرب آن مي‌گذرد.

كوه چمن‌گير

كوه چمن‌گير در ناحية شيروان و در فاصلة 22 كيلومتري جنوب شرقي ايلام واقع شده است. ارتفاع كوه چمن‌گير 2578 متر است. اين كوه سرچشمه رودخانه‌هاي گراب و چرداول مي‌باشد. اين كوه از جنوب شرقي به كوه سيوان و از شمال غربي به كوه قلارنگ متصل مي‌شود و جزو رشتة كبير كوه از كوهستان زاگرس به شمار مي‌آيد.

كوه شره‌زول

كوه شره‌زول در ناحية چوار در 23 كيلومتري شمال غربي شهرستان ايلام واقع شده است. ارتفاع اين كوه حدود 2050 متر است و به صورت رشتة نسبتاً طويلي به درازاي 41 و پهناي متوسط آن 5 كيلومتر از شمال غربي به جنوب شرقي امتداد و گسترش يافته است.
دهستان چوار در جنوب و دهستان‌هاي سهراب و مركزي در دامنه‌هاي شمالي اين كوه جاي گرفته‌اند. بخش شمالي غربي آن از جنگل‌هاي بلوط پوشيده شده است. رودخانه‌هاي گنگير، كلال رود، كزاب و مورت از اين كوه سرچشمه مي‌گيرند.

كوه قلاجه

كوه قلاجه در 41 كيلومتري شمال غربي ايلام واقع شده است. ارتفاع اين كوه از سطح دريا حدود 2050 متر است.
اين كوه كه از سوي شمال غربي به طرف جنوب شرقي كشيده شده از سوي جنوب شرقي به كوه كله‌جمن متصل مي‌شود.
اين كوهستان دهستان آسمان آباد را در دامنه‌هاي جنوبي خود جاي داده است و جادة كرمانشاه - ايلام آن را قطع مي‌كند. رودخانة آب چيكا از دامنه‌هاي شمالي و رودخانة آب آسمان آباد از دامنه‌هاي جنوبي اين كوه سرچشمه مي‌گيرند. بخشي از اين كوه به وسيلة جنگل‌هاي بلوط پوشيده شده است.

كوه قلارنگ

كوه قلارنگ در فاصلة 11 كيلومتري شمال ايلام واقع شده و 2473 متر ارتفاع دارد. رودخانه‌هاي آب آفتاب و آب زنگوان از اين كوه سرچشمه مي‌گيرند. اين كوه از غرب به كوه مانشت و از جنوب شرقي به كوه چمن‌گير متصل است و جزو رشتة كبير كوه به شمار مي‌رود.

كوه مانشت

كوه مانشت در 6 كيلومتري شمال شرقي ايلام واقع شده و ارتفاع آن 2629 متر است. از اين كوه، رودخانه‌هاي مورت و آسازنگان سرچشمه مي‌گيرند. اين كوه از شمال غربي به كوه بانكول و از جنوب غربي به كوه گاوه راه متصل است و دامنه‌هاي شرقي و غربي آن را جنگل‌هاي بلوط پوشانيده است.

كوه دينار كوه

دينار كوه در 25 كيلومتري شمال دهلران واقع شده و ارتفاع آن 1955 متر است. اين كوه به صورت قوسي از شمال به جنوب و سپس به سوي شمال غربي كشيده شده و ناحية آبدانان را در دامنة شرقي خود جاي داده است. رودخانه‌هاي ده‌بانه، آب سيول، آب خزينه و آب گل‌گل از اين كوه سرچشمه مي‌گيرند. اين كوه از جنوب شرقي به سياه كوه متصل مي‌شود و كوه دال در دامنة شمال غربي آن واقع شده است.

كوه بهار آب

كوه بهار آب در ناحية چرداول در 34 كيلومتري شمال شرقي شهرستان ايلام واقع شده است. اين كوه با ارتفاع 1970 متر جزء كوهستان زاگرس به شمار مي‌رود.

درياچه دوگانه سياه گاو

درياچه «دوگانه سياه گاو» در فاصله 8 كيلومتري «سراب باغ آبدانان» واقع شده است. اطراف اين درياچه را دشت ها و كوه هاي نسبتا مرتفع فرا گرفته است. جلوه هاي بهاري و پاييزي اين درياچه جذاب و ديدني است. گلزارهاي حاشيه درياچه و پرندگان وحشي آن، گردشگاه جالب توجهي را به وجود آورده اند.

درياچه هاي سدها

درياچه هاي سدهاي استان عبارتند از: ● درياچه سد چم گردلان، در ايلام. ● درياچه سد كنجانچم، در مهران. ● درياچه سد سيمره، در ايلام.

رودخانه آب چيكا

اين رودخانه از چشمه‌سارهاي غربي روستاي گواور در 45 كيلومتري شمال غربي ايلام سرچشمه گرفته و از دره‌هاي شمال شرقي كوه قلاجه به سوي مناطق گوهر و منصور روان مي‌شود. در منطقة منصوري نيز چشمه‌سارهاي متعدد دامنة كوه ملينجه در آن مي‌ريزندو سپس به سوي منطقة چالاب سرخ جاري مي‌شود و پس از مشروب ساختن تعدادي از روستاها در 31 كيلومتري شمال شرقي ايلام با رود دو آب در هم آميخته و رودخانة چنارچ را تشكيل مي دهد. طول اين رودخانه 50 كيلومتر و ارتفاع سرچشمه آن از سطح دريا 1550 متر است كه با شيب متوسط 8/0 درصد جريان دارد.

زنگاون

اين رودخانه از دامنة شمالي كوه بانكول در 13 كيلومتري شمال ايلام سرچشمه گرفته و پس از مشروب ساختن روستاهاي تارزان بالا و پايين از كنار روستاي كلي‌كلي مي‌گذرد و سپس تعدادي از از روستاها را مشروب ساخته و با عبور از روستاي خزينه تغيير مسير داده و رو به شمال شرقي از ميان درة تنگي مي‌گذرد و در ضمن راه روستاي پنابر را پشت سر گذاشته و در شمال روستاي گاورين به رودخانة چرداول مي‌ريزد. طول رودخانه 45 كيلومتر و ارتفاع سرچشمة آن از سطح دريا 1500 متر است و با شيب 4/1 درصد جريان دارد.

رودخانه تلخاب

اين رودخانه‌ها از چشمه‌سارهاي دامنة كوه‌هاي الله‌خدا و تالوار واقع در مناطق بولي زنگيبان، سرچم‌لو و كاني دلدل، در 45 كيلومتري شمال غربي ايلام سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از چمن بولي در فاصلة 61 كيلومتري غرب ايلام از مرز ايران خارج شده و به عراق وارد مي‌شود. طول رودخانه تا مرز ايران و عراق 43 كيلومتر و ارتفاع سرچشمة آن از سطح دريا1280 متر است.

رودخانه جزمان رود

اين رودخانه از تلاقي رودهاي اهوان و هزارخاني در روستاي سرجوب، در 76 كيلومتري شمال شرقي ايلام به وجود مي‌آيد و از تنگ چنار عبور مي‌كند و روستاهاي پشت تنگ و چنار را سيراب مي‌سازد و در جنوب روستاي چنار با ريزابة نسبتاً بزرگي مخلوط مي‌شود و به سوي منطقة جلالوند جريان مي‌يابد و ضمن درآميختن با ريزابه‌هاي متعدد از كنار روستاهاي عبور مي‌كند و در روستاي چنار الله‌قلي به رود سيمره مي‌ريزد. طول اين رودخانه 30 كيلومتر و ارتفاع سرچشمة آن از سطح دريا 1270 متر است.

رودخانه چرداول

رودخانة چرداول از پيوند رودهاي چنارچ و آب آسمان در روستاي چشمه كبود، در 22 كيلومتري شمال شرقي ايلام تشكيل مي‌شود و پس از عبور از دهستان چرداول و مشروب ساختن تعدادي از روستاها در دامنه جنوبي كوه وله باز در 7 كيلومتري شمال شرقي لومار به رود سيمره مي‌ريزد. طول اين رودخانه 22 كيلومتر و ارتفاع سرچشمه آن از سطح دريا 900 متر است.

رودخانه چنارچ

اين رودخانه از به هم پيوستن رودخانه‌هاي آب چيكا و دو آب در يك كيلومتري جنوب شرقي روستاي كلك جعفر تشكيل مي‌شود و پس از عبور از دره‌هاي ميان كوه بانهزار در شرق و كوه‌هاي خورمه و سپاه پير در غرب و درآميختن با د ريزابة نسبتاً كوچك در روستاي چشمه كبود، با رودخانة آب آسمان مخلوط شده و رودخانة چرداول را تشكيل مي‌دهد. طول اين رودخانه 20 كيلومتر است و ارتفاع سرچشمه آن از سطح دريا 1150 متر است.

رودخانه خوش

اين رودخانه از تلاقي كلال رود و گيلال كورگه در 25 كيلومتري غرب ايلام تشكيل مي‌شود و در دامنة شرقي كوه كاچ با رودخانة چوار مخلوط مي‌شود و پس از سيراب ساختن روستاي چشمه سار، كوه سه كورند را از دامنة جنوبي دور مي‌زند و ضمن آميختن با ريزابه‌هاي متعدد در 54 كيلومتري جنوب غربي ايلام از مرز ايران و عراق خارج مي‌گردد و در دشت عراق پراكنده مي‌شود. طول اين رودخانه تا مرز ايران و عراق 50 كيلومتر و ارتفاع سرچشمه آن از سطح دريا 650 متر است.

رودخانه آب مورموري

اين رودخانه از 4 كيلومتري شمال غربي روستاي مورموري و 38 كيلومتري شمال شرقي دهلران سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از روستاي مورموري به درة ميان كوه دالپري وارد مي‌شود و در 38 كيلومتري جنوب شرقي دهلران به رودخانة چي‌خواب مي‌ريزد. طول رودخانه 25 كيلومتر و ارتفاع سرچشمة آن از سطح دريا 550 متر است.

رودخانه چنگوله

رودخانه چنگوله از تلاقي رودهاي تنگ خشول و تنگ كورتو واقع در 53 كيلومتري شرق مهران تشكيل مي‌شود و به سوي جنوب غربي روان مي‌گردد. نخست با آب تيمه مخلوط مي‌شود و پس از عبور از كنار روستاي تيما، راه اتومبيل‌رو مهران به دهلران را قطع مي‌كند و در نقطه‌اي به فاصلة 80 كيلومتري شمال غربي دهلران از مرز ايران و عراق خارج شده و به كشور عراق وارد مي‌شود و در روستاي شيخ سعد به رود دجله مي‌ريزد. طول اين رودخانه از دورترين سرچشمه تا مرز ايران و عراق 84 كيلومتر و از محل تشكيل تا مرز ايران و عراق 45 كيلومتر و ارتفاع سرچشمه آن از سطح دريا 150 متر است.

رودخانه نصريان

اين رودخانه از دامنة كوه اناران در 42 كيلومتري شمال غربي دهلران سرچشمه گرفته و پس از گذشتن از درة ميان كوه‌هاي برك كروي و باريك آب در 49 كيلومتري شمال غربي دهلران از مرز خارج شده و به خاك عراق وارد مي‌شود. طول اين رودخانه تا مرز عراق 25 كيلومتر و ارتفاع سرچشمه آن 1100 متر است.

رودخانه آب رگزاه

اين رودخانه از چشمه‌سارهاي كوه پاري آب در شمال شرقي مهران سرچشمه مي‌گيرد و از درة جنوبي كوه بليجان مي‌گذرد و در روستاي پيرمحمد به رودخانه گاوي مي‌ريزد. طول اين رودخانه 15 كيلومتر و ارتفاع سرچشمه آن از سطح دريا 1450 متر است.

رودخانه آبدانان

رودخانة آبدانان از دامنة كبير‌كوه و ديناركوه به ويژه سراب آبدانان، در 38 كيلومتري شمال شرقي دهلران و 9 كيلومتري شمال غربي شهر آبدانان سرچشمه مي‌گيردو پس از عبور از شهر آبدانان، روستاهاي سراب باغ و چم‌كبود، با رود خزينه در مي‌آميزد و به سوي جنوب روان مي‌گردد.
در اين قسمت از از مسير با ريزابه‌هاي چندي مانند آب گل‌گل در هم مي‌آميزد و درة جنوبي كوه شلت به رودخانة تله‌زي تغيير نام مي‌دهد و به سوي درة شرقي سياه كوه و كوه خرگهي روان مي‌شود و از آن به بعد، رودخانة دويريخ ناميده مي‌شود. طول اين رودخانه 50 كيلومتر و ارتفاع سرچشمة آن از سطح دريا 1700 متر است.

ساير رودخانه‌هاي استان ايلام

رودخانه‌هاي سورك، شيروان، كازاب، كلال رود، هزار خاني، گيلال، كورگه، گيلال چيقاچلام و ... در شهرستان ايلام.
رودخانه‌هاي آب تختان، آب چلات، آب سيول، آب فتح، حزوزان، فسيل، گوران، دويريج، مال حافنري، ميمه، ورازان، و ... در شهرستان دهلران.
رودخانه‌هاي آب تيمه، آب مزاورد، آب كنات، تاشمورت، تلخاب، تنگ خشول، سياه آب، كل‌كلا و گدار خوش و ... در شهرستان مهران.

رودخانه كاني شيخ

شعبه اصلي اين رودخانه كه از كوه‌هاي غربي بخش چوار سرچشمه مي‌گيرد در حدود 70 كيلومتر طول دارد. شاخه ديگري نيز به طول 20 كيلومتر، از ارتفاعات چقاامان سرچشمه مي‌گيرد و به شعبة اصلي مي‌پيوندد. رودخانه كاني شيخ پس از عبور از دامنة كوه‌ها كاني شيخ از مرز ايران خارج مي‌شود.

چشمه‌سارهاي ايلام

چشمه‌سارها از منابع آب‌هاي سطحي استان ايلام هستند كه در دامنه ارتفاعات جريان دارند. براساس نتايج آمارگيري جهاد سازندگي، تعدادي از آبادي‌ها از چشمه‌هاي دائمي و تعداد ديگري از آبادي‌ها از چشمه‌هاي فصلي استفاده مي‌كنند. تعداد چشمه‌ها در مناطق كوهستاني زيادتر و در نواحي جلگه‌اي كمتر است. در اغلب موارد ديده شده است كه از آب چشمه به عنوان آب زراعي استفاده مي‌شود و چنانچه آب چشمه زياد باشد، چشمه به طور مستقيم به باغ‌ها، كرت‌ها و مزارع كوچك صيفي‌كاري هدايت مي‌شود. چشمه‌هاي دور از آبادي‌ها معمولاً به وسيلة آبراهه‌هايي كه در مجموع رودهاي كوچي را تشكيل مي‌دهند و در اصطلاح محلي به آن‌ها «گلال» گفته مي‌شود، به منظور آبياري گشتزارها به سوي روستاها هدايت مي‌شوند.

آبشار چم آو

در فاصله 18 كيلومتري مسير ايلام به صالح آباد و در حد فاصل روستاي «چم آو» و منطقه عمومي «ماربره»، آبشار بلند و پرآبي از ميان تخته سنگ ها سرازير مي شود. آب اين آبشار از كوه هاي ايلام سرچشمه مي گيرد، و پس از طي مسافتي كوتاه به رودخانه «گدارخوش» مي ريزد.

آبشار آبتاف

آبشار آبتاف در مسير «ميمه» به «پهله زرين آباد» شهرستان دهلران واقع شده است. آبشار آبتاف در زمره آبشارهاي زيباي استان ايلام است كه از پيرامون آن به عنوان تفرجگاه استفاده مي شود.

آبشار سرتاف

آبشار سرتاف يكي از تفرجگاه هاي عمومي مردم ايلام به شمار مي آيد.

آبشار آبتاف

آبشار آبتاف در مسير ميمه به پهلة زرين آباد شهرستان دهلران واقع شده است. آبشار آبتاف در زمرة آبشارهاي زيباي استان ايلام است كه از پيرامون آن به عنوان تفرجگاه استفاده مي‌شود.

آبشار سرطاف

آبشار سرطاف در شهرستان ايلام واقع شده است و يكي از تفرجگاه‌هاي عمومي مردم ايلام مي‌باشد.

غار اوله‌تاو

اين غار، در 55 كيلومتري جنوب ايلام و در ارتفاعات «سيوان» واقع شده است. دهانة اين غار ناپيداست و در ميان يك ديوارة 30 متري قرار دارد، به همين خاطر براي دست‌يابي به آن، بايد با استفاده از وسايل فني سنگ‌نوردي تا ارتفاع 45 متري صعود كرد.

غار انفجاري ايوان

اين غار در بالا دست روستاي «كله‌جو» شهرستان ايوان، در ميان صخره‌هاي سخت ديواره غربي كوهستان «بانكول» قرار دارد. ورودي غار تا عمق 5/1 متري، دالاني قوسي شكل و صعب‌العبور است و گذر از آن بطور سينه‌خيز امكان‌پذير است.
پس از عبور از اين مسير و ورود به تالاري بزرگ، غار به دو شاخه تقسيم مي‌شود. يكي از تالارها مانند دالاني است كه 5 متر ارتفاع و 10 متر عرض دارد و عمق آن تا حدود 40 متر از صخره‌هاي سنگي آهكي با استالاكتيت يا چكنده‌هاي مخروطي پوشيده شده است.
پس از آن يك سراشيبي عميق و تند از شاخة غربي شروع مي‌شود كه عمق آن هنوز شناسايي نشده است. لايه‌هاي سنگي آهكي سقف غار كه به علت رطوبت و دماي داخل غار بر سنگ‌ها تأثير مي‌گذارد، باعث جدا شدن و سقوط آن‌ها از سقف مي‌گردد. به همين دليل نيز نام غار به انفجاري معروف شده است. احتمال مي‌رود در عمق زيرين اين غار منابع غني آب به صورت حوضچه‌ها و انبارهاي بزرگ ذخيره شده باشد.

غار تايَه‌گَه

اين غار در 2 كيلومتري جنوب غربي روستاي «وري» در ميان دره‌اي كه منتهي به رودخانة جنوب روستا مي‌شودف قرار گرفته و تا مركز بخش ملكشاهي 15 كيلومتر فاصله دارد.
عرض دهانة غار 25 متر، طول تالار ورودي (اصلي) آن 120 متر و بلندي سقف تا كف غار 33 متر است. كف غار از شن و سنگ پوشيده است، استالاكتيت (چكنده) و استالاگميت (چكيده) كه از رخسارهاي برجسته غارهاي آهكي‌اند، در كف و سقف آن مشاهده مي‌شود. در فاصلة 10 متري ورودي غار استخر آبي قرار دارد كه محل جمع شدن سيلاب‌هاي زمستاني است كه معمولاً به داخل غار سرازير مي‌شود. خفاش‌هاي زيادي نيز در اين غار زندگي مي‌كنند. اين غار به دوران دوم زمين‌شناسي مربوط است.
ورودي اين غار از تالاري بزرگ شروع مي‌شود و انتهاي آن كم‌كم باريك شده و به قسمت‌هاي نامعلومي كه هنوز شناسايي نشده‌اند، ختم مي‌شود.

غار چهلستون

اين غار زيبا، در 30 كيلومتري شمال شرقي ايلام واقع شده است و يكي از ديدني‌ترين غارهاي طبيعي منطقه است. مساحت غار چهلستون 144 مترمربع و ارتفاعش 9 متر است. در داخل اين غار زيبا يك حوضچة آب شيرين وجود دارد كه عمق آن 3 تا 5 متر است. قنديل‌هاي سنگي زيبا و نقش‌هاي طبيعي درون غار، از جذابيت خاصي برخوردارند و شكوهي افسانه‌اي به آن بخشيده‌اند. ديدار از اين غار زيبا، مي‌تواند براي هر بيننده‌اي دلپذير و خاطره‌انگيز باشد.

غار خفاش

اين غار در 3 كيلومتري شمال شرقي شهر دهلران در دامنة كوه مشرف به دره و چشمه‌هاي آب گرم دهلران واقع شده است. اين غار به علت زندگي ميليون‌ها خفاش در داخل آن، به غار خفاش معروف شده است. خفاش‌هاي آن از نوع دم‌دار و بزرگ هستند. اين غار دهليزهاي وسيعي دارد كه عمق بعضي از قسمت‌هاي آن به 400 متر مي‌رسد.
غار خفاش دهلران يكي از غارهاي تاريخي عصر غارنشيني است كه بعدها به زيستگاه خفاش‌ها تبديل شده است.
موضوع مورد توجه در اين غار وجود تودة عظيم و ضخيم فضلة خفاش در كف غار است كه طي هزاران سال پديد آمده است و كشاورزان از آن براي تقويت زمين‌هاي زراعي استفاده مي‌كنند. غار خفاش در فهرست آثار ملي ثبت شده و مورد حفاظت مي‌باشد.

غار زينه‌گان

غار شگفت‌انگيز زينه‌گان در 5 كيلومتري جنوب شرقي شهر صالح آباد و در فاصلة 52 كيلومتري جنوب شهر ايلام قرار دارد. اين غار با بيش از يك كيلومتر طول داراي آب فراوان، دهليزهاي آبگير، قنديل‌هاي متعدد و آبچك‌هاي طبيعي بسيار جالبي مي‌باشد و هواي داخل آن به ويژه در تابستان خنك و مطبوع است.
در حالي كه منطقة صالح آباد در تابستان بيش از 40 درجه گرما دارد، اختلاف هواي بيرون غار با درون آن بسيار زياد است و به همين دليل آن را غار بهشت نيز مي‌نامند. سرخس‌ها، جلبك‌ها، گل‌ها و گياهان خودروي داخل غار، رنگ سنگ‌ها، پيچ و خم داخل غار، لب‌هاي به هم دوختة قسمت‌هايي از سقف غار همه و همه حكايت از شگفتي‌هاي طبيعت دارد. اين غار يكي از جاذبه‌هاي مهم توريستي استان ايلام است.

غار قلاپيكه (قلعه پوكه)

اين غار در نزديكي مسير اصلي جادة مهران - دهلران در ارتفاعات «انار» دهلران واقع شده است. دهانة غار بسيار تنگ است و دو دهليز دارد، كه طول دهليز اول بين 40-50 متر و طول دهليز دوم پس از طي 190 متر به بن‌بست مي‌رسد.
ارتفاع غار حدود 16 متر و مساحت آن با توجه به تالارهاي عظيم موجود، حدود 2000 متر مربع است. در درون غار قلاپيكه چاه‌هاي عميقي وجود دارد كه احتمال سقوط به درون آن‌ها زياد است، لذا جهت دسترسي به درون اين غار بايد از وسايل ايمني و طناب استفاده كرد.
طولاني‌ترين قسمت غار حدود 300 متر است و وارد شدن به درون آن براي افراد مبتلا به بيماري‌هاي قلبي خطرناك است.

غارهاي ملك و كبوترلان

اين غارها در ارتفاعات كبير كوه، با فاصلة 4 كيلومتر از همديگر، در مجاورت روستاي «آكره بيد زرين آباد» قرار دارند. طول غار ملك 300 متر و طول غار كبوترلان حدود 400 متر است. ارتفاع غارها بين 5 تا 30 متر و دهانة آن‌ها چاه مانند است.
در نتيجة حفاري‌هاي غيرمجاز از غار ملك استخوان‌هاي انسان و كوزه‌هاي سفالي پيدا شده است. هر دو غار داراي ستون‌هاي استالاكتيت و استالاگميت زيبايي هستند.
ساير غارهاي استان ايلام عبارتند از: غار پلنگ، غار تيره زرد و غار گُل‌گُل ملكشاهي.