+ بيرجند
در استوره هاي تاريخي،بناي قهستان را به سام پسر نريمان نسبت ميدهند و آن را بخشي از قلمرو فريدون،پادشاه پيشدادي ميدانند.در اين ناحيه آثاري از وجود زرتشتيان نيز بدست آمده است كه نشان از مهاجرت زرتشتيان در دوره اي از تاريخ، به اين شهر دارد.
بيرجند در مسير رويدادهاي پس از اسلام نقش به نسبت مهمي داشته است. اين ناحيه از يك سوي، به شوند كوهستاني بودن پناهگاه خوبي براي اسماعيليان بوده و از سويي ديگر به شوند خشكي هوا و بياباني بودن، به آب و هواي عربستان نزديكي داشته و مورد توجه عربهايي كه از دستگاه عباسي و يا فرمانروايان وقت ميگريخته اند، قرار داشت و هر دوي اينها به اين منطقه پناه مي آورده اند.
ناحيه بيرجند در مسير حركت عربهايي بود كه به نواحي گوناگون خراسان بزرگ و ورارود(ماوراء النهر) ميرفته اند؛روستاهاي عرب نشين همچنان در جنوب بيرجند وجود دارند.
با توجه به قلعه هايي كه از دوران اسماعيليه در بيرجند باقي مانده است،حضور طولاني اين فرقه در زمانهايي از تاريخ در بيرجند آشكار ميشود.پس از دوره ي صفويه و رسمي شدن مذهب شيعه، قائنات كه پناهگاه شيعيان به شمار مي رفت مورد توجه بيشتري قرار گرفت و با توجه به علاقه صفويان به تجارت و همچنين گسترش امنيت، در اين ناحيه،شكوفايي اقتصادي و اجتماعي بيرجند آغاز و اين شهر به آرامي به يك مركز حكومت ناحيه اي تبديل شد و گسترش يافت و از همين روي،بناهاي تاريخي گوناگوني در آن پديد آمد كه برخي از آنها تاكنون به يادگار مانده اند.
بافت فيزيكي شهر
با توجه به بافت فيزيكي شهر،بيرجند را به سه پاره ي شمالي،مركزي يا قديمي و نيمه ي جنوبي بخشبندي ميكنند.
بخش مركزي در حقيقت هسته نخستين شهر بيرجند است كه بر خلاف بافت قديمي اش،بخش مهمي از مراكز شهري،فرهنگي و خدماتي بيرجند را شامل ميشود.در اين بخش آثار هنري و معماري سنتي مانند مسجد جامع،قلعه پايين شهر،ساختمان ارگ،آرامگاه حكيم نظامي و كاروانسراها و آب انبار ها و تنها بازار بيرجند يافت ميشوند.
سبك معماري
سبك معماري و كيفيت بناها در بيرجند بيش از هر چيز تحت تاثير دو عامل طبيعي و انساني است. عامل طبيعي در ساخت و پرداخت خانه هاي روستايي و بافت قديمي شهر بيرجند اثر گذاشته است.در بيرجند با توجه به دوره هاي زماني، ميتوان سه گونه معماري سنتي و نيمه سنتي و جديد را شناسايي كرد.
معماري سنتي مربوط به بافت قديمي شهر است كه در آن به فراواني از خشت و گل و ديوارهاي قطور و سقف هاي گنبدي و بادگيرهاي كوچك و بزرگ و پنجره هاي كوچك و فشرده يافت ميشود.
معماري نيمه سنتي به گذشته هاي دور تا دهه هاي نخستين سده كنوني بازميگردد.اين سبك معماري،ويژه دهه هاي نخستين سده كنوني تا حدود 1340 خورشيدي است.
معماري جديد از ديدگاه زماني،بازتاب دگرگوني هاي اجتماعي و اقتصادي ايران در دهه 1340 خورشيدي است.در اين معماري، كاربرد مصالح جديد به ويژه آجر و تير آهن است كه بر سبك معماري اثر گذاشته است.
شهر بيرجند،
مركز شهرستان بيرجند از استان خراسان جنوبي، با پهنه اي حدود 30 كيلومتر مربع، در مركز استان، در مسير راه مشهد-شوسف، در 32 درجه و 53 دقيقه پهناي شمالي و 59 درجه و 13 دقيقه دارازاي خاوري نسبت به نيمروز گرينوچ جاي دارد.
نام شناسي
«اين شهر تاكنون به نامهاي: بَرجن،بَرگان،بَرجند،بَركند،بَرگند،بيرجند،بيرگند،پيرچند،قوهستان،قُهستان،كوهستان و كُهستان خوانده شده است»1
اين گستره داراي كوههاي زيادي است و از همين روي به آن "كُهستان" ميگفته اند و پس از اسلام به "قُهستان" نامور گشته است؛ محمد معين در اين باره مينويسد: «نام نخستين بيرجند، "كُهستان" يا "كوهستان" بوده كه عربي آن "قُهستان" است،يعني زميني كه در آن كوه بسيار باشد.»2 و همچنين ياقوت حموي از نام "قوهستان" ياد كرده؛ مينويسد: « "قوهستان" تعريب كوهستان است به معني ناحيه ي كوهها و كمتر سرزميني از بلاد ايران يافت ميشود كه در آن جايگاهي به نام كوهستان نباشد و تنها بدين لفظ شهرت نيابد و جز آن شناخته نشود.»3
درباره ي واژه شناسي "بيرجند" نيز ديدگاههايي وجود دارد كه در زير به آنها اشاره ميشود:
«واژه ي بيرجند در اصل "بَرگَند" يا "بَركَند" بوده كه عربي شده ي آن بَرجند است."بَر" به معني نيم،نصف و "گَند" به معني شهر است.بنابراين برگند يا برجند به معني نصف شهر است كه به دليل كوچكي شهر آن را برگند گفته اند و عرب ها "برجند" ناميده اند.»4 كه اندك اندك به "بيرگند" و "بيرجند" تبديل شده است.
«در پاره اي از نقشه هاي جغرافيايي از اين شهر به نام "بَرجن" ياد و چاپ شده است.واژه ي "برجن" شايد در اصل "بَرگان" بوده كه با ورود عرب ها به اين ناحيه به "بَرجان" تغيير يافته و اندك اندك "برجن" شده است.
"برگان" از دو پاره ي "بَر" به معني نصف و "گان" (نسبت مكان) تشكيل شده و "برگان" يا "برجان" يا "برجن" به معني نصف شهر يا يك قصبه باشد،زيرا به دليل كوچك بودن شهر، آن را برجان يا برجن ناميده اند.
واژه ي "بيرجند" يا "بيرگند" نيز از دو پاره ي "بير" به معني چاه(در عربي) و "گند" يا " جند"، پسوند مكاني و شهر است،يعني مكان،محل و شهري كه داراي چاه آب باشد.بعضي ها به همين مناسبت آن را "بيرگند" يا "بيرجند" ناميده اند.»5
ياقوت حموي نخستين كسي است كه نامي از "بيرجند" آورده و نوشته است:« "بيرجند" از زيباترين شهرهاي ناحيه ي "قهستان" است كه در دوران خلافت از اعمال خراسان بوده است و اكنون قصبه ي قهستان است.»6
در تاريخ سيستان(445-725 ه.ق.) از اين شهر به نام بيرجند ياد شده،آمده است:
«فرستادن خدام ملك نصيرالدين... فرزند خود شاه شمس الدين علي را به نيه(نهبندان)،و آباد كردن آن بقعه و از آنجا به جانب قهستان رفتن و گرفتن جوسف(خوسف) و بيرجند و باقي شيب طرف قهستان و مقام ساختن در اين سال(688 ه.ق.)»7
حمدالله مستوفي از اين شهر به نام برجند و بيرجند ياد كرده،ميگويد:
«بيرجند/برجند قصبه اي است و در آن قصبه زعفران بسيار باشد و اندكي غله حاصل شود و چند موضع توابع دارد و در دره هاي آن انگور و ميوه ها باشد.نزاري شاعر از آن موضع است.»8
گويش بيرجندي
گويش يا لهجه بيرجندي از گويشهاي فارسي نو است كه مانند گويشهاي ديگر به نسبت زبان رسمي كمتر تحول پذيرفته و از اينرو بسياري از ويژگي‌هاي فارسي كهن را نگه داشته‌است. محمود رفيعي در مقدمه واژه‌نامه گويش بيرجند مينويسد كه چون بيرجند در نزديكي كوير و در منطقه‌اي كوهستاني واقع شده، در گذر تاريخ كمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته و در نتيجه گويش آن نيز پاكيزه و دست نخورده باقي مانده‌است.
كوهها
دو رشته كوه از سوي شمال و جنوب شهر بيرجند را در برگرفته است:
1)كوههاي مادر ميشان، شكر آب،كمر حاجي
2)كوه باغان
شهر بيرجند در جلگه ميان اين كوهها جاي گرفته،فاصله ي شهر بيجند،تا كوه باغاران را دشت باغاران ميگويند.
آب و هوا
معتدل و خشك،بيشترين درجه گرما در تابستانها،40 درجه بالاي صفر و كمترين درجه گرما در زمستانها،10 درجه زير صفر است.
جمعيت
«اين شهر در سال ۱۳۸۵، تعداد ۱۵۷٬۸۴۸ نفر جمعيت داشته‌است.»9
جاذبه هاي گردشگري
وجود آثار و بناهاي فراوان كهن در اين شهر كه ديرينگي آنها به دوره ي افشار و زند و قاجار و پهلوي ميرسد؛ نشان از از بزرگي و تمدن مردم اين شهر دارد.بيرجند از تاريخي ترين شهرهاي استان است.
قلعه بيرجند:
قلعه بيرجند (قلعه ته ده يا پايين شهر)، بزرگترين و كهن ترين بناي تاريخي بيرجند به شمار مي رود و بر فراز بلندترين نقطه باختري تپه ماهورهاي شهر ساخته شده است.اين بنا با پهنايي افزون بر 3000 مترمربع در دوره صفويه ساخته شده و به راستي هسته نخستين شهر بيرجند به شمار مي آيد. البته برخي نيز بناي اين قلعه را به پيش از آن دوره نسبت مي دهند. قلعه بيرجند از خشت و گل و چينه ساخته شده و از دوره صفويه تا قاجاريه مردم اين شهر را در برابر يورش هاي دشمنان به ويژه تركمن‌ها و ازبك‌ها محافظت مي‌كرده است.
قلعه بيرجند در دوره قاجاريه به طور كامل بازسازي و مورد بهره برداري قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسيله نقب هاي زيرزميني به نقاط مهم شهر مانند ارگ بهارستان، ارگ كلاه فرنگي و قنات قصبه مرتبط بوده است.
اين قلعه داراي هفت برج بوده كه هم اكنون شش برج از آن باقي مانده است. بازساري اين بنا در سال 1378 به وسيله شهرداري بيرجند آغاز شد.
خانه تاريخي رحيم آباد:
اين خانه تاريخي در خيابان پاسداران شهر بيرجند جاي گرفته است.اين بنا به پهناي 2744 متر مربع زير بنا،امكانات آب،برق،جاده دسترسي،گاز،تلفن و مجوز قانوني آماده بهره برداري مي باشد.از جاذبه هاي پيرامون بنا، باغ و عمارت اسكويه و باغ و عمارت شوكت آباد را ميتوان نام برد.
آرامگاه حكيم نزاري
آرامگاه سعد الدين نزاري قهستاني، نامور به حكيم نزاري، سراينده سده هفتم هجري، يكي از نقاط ديدني و تاريخي شهر بيرجند است كه در بافت قديمي شهر جاي دارد.اين آرامگاه در ابتداي خيابان حكيم نزاري، كنار ميدان شهدا، قرار دارد.
ارگ كلاه‌فرنگي
ارگ كلاه فرنگي يكي از آثار تاريخي شهر بيرجند مي‌باشد. اين ارگ در دوره قاجاريه و بين سالهاي ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجري قمري ساخته شده‌است.اين ارگ كه منسوب به امير حسن خان شيباني مي‌باشد متعلق به امير علم خزيمه بوده كه وي آن را به فرمانداري بيرجند اهدا نمود.سازمان ميراث فرهنگي اين بنا را به عنوان يك ساختمان كهن و ارزشمند به ثبت رسانده‌است.اين ارگ به ريخت شش ضلعي و در رأس به ريخت مخروط و به رنگ سفيد مي‌باشد و مصالح اين ساختمان از گل، آجر، آهك و ساروچ است.در حال حاضر اين ارگ در محل استانداري خراسان جنوبي جاي دارد.
بند دره
بند دره ، جاي گرفته در ۵ كيلومتري پايان خيابان مدرس بيرجند در ميان رشته كوه جنوب اين شهر به نام رشته كوه باقران است.اين بند ، بزرگترين بند كوهستاني شهر بيرجند است كه به دستور امير شوكت‌الملك در سال ۱۲۹۴ هجري قمري ساخته شده‌است.بند دره از سنگ ، آجر و ملات ساروج ساخته شده‌است كه دارزاي تاج آن ۳۱ متر، عرض تاج آن ۳ تا ۵ متر و بلنداي آن حدود ۱۳ متر است.راه ارتباطي آن از بيرجند، از طريق خيابان پاسداران امكان پذير است.
عمرات اكبريه
عمارت اكبريه، يكي از بناهاي تاريخي شهر بيرجند است. اين بنا در دوره قاجاريه و توسط شوكت الملك در دو اشكوبه ساخته شده‌است.
ريخت معماري آن تركي با الهامي از معماري روسي است كه تلفيق آن با معماري اسلامي، سبك معماري نويني را نشان مي‌دهد. اين بنا شامل تالار آيينه، گنبد كلاه فرنگي ، تزئينات مقرنس لانه زنبوري و رسمي بندي كه صرفاً براي پذيرايي از نمايندگان سياسي داخلي و خارجي مورد استفاده قرار مي‌گرفته‌است.
اين عمارت در خيابان معلم بيرجند واقع است.
بند دره بيرجند
چهار برج چهار گوشه و دو برج قرينه يكديگر جهت طول قلعه ساخته شده است.
برج هاي ديده باني قلعه در ضلع هاي شمال غربي و جنوب شرقي داراي تزئينات خشتي به صورت جناغي و چليپايي مي باشند. ارتفاع يكي از برج ها شش متر و قطر داخلي آن 30/3 و قطر خارجي آن هفت متر است.
مدخل ورودي دو طبقه است كه طبقه اول داراي طاق هاي هلالي و طبقه دوم داراي طاق جناغي است.
در سمت چپ قلعه "چاه سنگي" كه معروف به چاه صاحب الزمان است ، ديده مي شود.
درون اتاق ها و تاسيسات قلعه نشينان ، سربازان و نگهبانان بوده كه برخي از اتاق ها ني زسه طبقه بوده است.
اتاق ها داراي تاقچه ها و پنجره ها و نورگيرهايي بوده و لبه ديواره هاي قلعه كنگره اي شكل و داراي تزئينات خاصي است.
قلعه خورميز يكي از آثار باستاني شهرستان مهريز است كه به فرمان هرمز ابن انوشيروان ساساني بر روي تپه اي سنگي و مشرف به روستاي خورميز بنا شده و به شماره ثبتي 2338 و در تاريخ 8/3/78 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است
استان خراسان جنوبي
( خراسان جنوبي مركز مساحت ۹۵٬۳۸۵ كيلومترمربع جمعيت (۱۳۸۵) ۶۰۰٬۵۶۸ ۶ نفر ۸ -تابستان (دي‌اس‌تي) استان خراسان جنوبي يكي از استان‌هاي ايران است. اين استان در شرق ايران واقع شده و مركز آن، شهر بيرجند است. استان خراسان جنوبي، با مصوبه مجلس شوراي اسلامي و پس از تقسيم استان خراسان به سه استان، در سال ۱۳۸۲ ايجاد شد. مساحت اين استان ۹۵٬۳۸۵ كيلومتر مربع است كه از اين نظر هشتمين استان ايران است. بر اساس سرشماري سال ۱۳۸۵، جمعيت آن برابر با ۶۰۰٬۵۶۸ نفر[۱] مي‌باشد و از اين نظر ۲۷اُمين استان كشور است. اين استان از شمال با استان خراسان رضوي، از غرب با استان يزد، از شرق با كشور افغانستان، از جنوب با استان سيستان و بلوچستان و از جنوب غربي با استان كرمان هم مرز است. خراسان جنوبي شامل محدوده‌اي از خراسان بزرگ است كه در سده‌هاي پيش قهستان ناميده مي‌شده‌است. شهرهاي مهم ايالت قهستان، تون (فردوس امروزي) و قائن بوده‌اند. ماركوپولو نيز در سفرنامه خود، از اين منطقه با نام تونوكاين (تون و قاين) ياد كرده‌است.[۲] در سده‌هاي اخير و به ويژه از دوران قاجار، دو شهر فردوس و قائن به دليل حوادث طبيعي مختلف به تدريج موقعيت جمعيتي خود را از دست داده و بيرجند مركزيت و اهميت بيشتري يافت. شهرستان‌هاي استان خراسان جنوبي استان خراسان جنوبي، داراي ۸ شهرستان، ۲۰ بخش، ۴۹ دهستان و ۲۲ شهر است. شهرستان‌ها شهرستان‌هاي اين استان عبارت‌اند از: شماره نام شهرستان تاريخ شهرستان شدن[۳] جمعيت ۱ ۱۳۱۶ ۲۲۱٬۷۵۶ ۲ ۱۳۲۳ ۳۸٬۳۰۱ ۳ ۱۳۵۸ ۱۳۷٬۳۵۷ ۴ ۱۳۶۸ ۵۶٬۰۸۹ ۵ ۱۳۸۲ ۳۷٬۵۹۱ ۶ ۱۳۸۴ ۵۱٬۷۹۳ ۷ ۱۳۸۴ ۳۴٬۶۳۶ ۸ ۱۳۸۷ ۲۳٬۰۴۵ شهرها مهمترين شهرهاي استان خراسان جنوبي، بيرجند، فردوس و قائن هستند. مدرسه علياي فردوس، ساخته شده در دوره صفوي استان خراسان جنوبي، در مسير محورهاي ارتباطي استان‌هاي جنوبي ايران با مشهد قرار دارد. محور اصلي ارتباطي استان‌هاي يزد، كرمان، اصفهان، فارس، بوشهر و هرمزگان به مشهد، از فردوس مي‌گذرد. همچنين محور ارتباطي استان سيستان و بلوچستان به مشهد از شهرهاي نهبندان، سربيشه، بيرجند و قائن عبور مي‌كند. قلعه كوه قاين مسجدجامع قاين مسجد جامع افين ارگ فورگ استان خراسان جنوبي رتبهٔ اول توليد محصولات باغي زرشك و عناب و رتبه دوم توليد زعفران و پنبه را در سطح ايران داراست. همچنين اين استان، ششمين توليدكنندهٔ انار در بين استان‌هاي ايران است و شهرستان فردوس پس از شهرستان‌هاي ساوه و ني‌ريز، سومين توليدكنندهٔ انار در ايران است.[۴] پسته، بادام، سيب، گلابي، به، گيلاس، آلبالو، زردآلو، هلو، خرما، توت، شاتوت، گردو، انجير و سنجد از ديگر محصولات باغي اين استان است. در بخش محصولات زراعي، اين استان در توليد چغندرقند، رتبه هشتم كشور را داشته و همچنين گندم، جو، پنبه، حبوبات، محصولات جاليزي و گياهان علوفه‌اي در اين استان كشت ميشوند.[۵] در بخش دامپروري، پرورش مرغ گوشتي و تخم‌گذار، گاو شيري و گوشتي، گوسفند، بز و شتر به صورت سنتي و صنعتي انجام مي‌پذيرد. ميانگين بارندگي سالانه استان خراسان جنوبي، ۱۳۴ ميليمتر و ميانگين دماي سالانه، ۱۷٫۵ درجه سلسيوس است. ۹۵ درصد وسعت اين استان را عرصه‌هاي طبيعي در بر مي‌گيرد كه از اين ميزان، ۲۲٫۷ درصد بياباني، ۶۳٫۳ درصد مراتع بياباني، ۷٫۲ درصد مراتع خوب و متوسط و ۶٫۸ درصد جنگلي است. ۸۸۰٬۳۳۴ هكتار از مساحت اين استان، جزء كانون‌هاي بحراني فرسايش بادي است كه شهرستان قاينات با ۲۴۲٬۴۷۲ هكتار مساحت كانون‌هاي بحراني، داراي بيشترين سطح و شهرستان سرايان با ۲۷٬۷۸۷ هكتار، داراي كمترين سطح كانون بحران فرسايش بادي است.[۶] كارخانه‌ها و كارگاه‌هاي توليد ماشين‌آلات و تجهيزات، وسايل نقليهٔ موتوري، محصولات فلزي، تجهيزات حمل و نقل، اكسيد منيزيم، محصولات لاستيكي و پلاستيك، ماشين‌آلات و دستگاههاي برقي، محصولات كاني غيرفلزي، كاغذ و محصولات كاغذي، ابزار پزشكي و اپتيكي، ساعت، راديو و تلويزيون، فلزات اساسي، چوب و محصولات چوبي، منسوجات، مبلمان و صنايع غذايي و آشاميدني در سطح استان و نيز در ۵ شهرك صنعتي در بيرجند، فردوس، قاين، نهبندان و سربيشه مشغول فعاليت مي‌باشند. قالي‌بافي، سفالگري، رنگرزي، آهنگري، مسگري، حصيربافي، سبدبافي، نمدمالي، زيلوبافي، پارچه بافي، نوغان داري، ريسندگي، گليم بافي، جاجيم بافي، زرگري، دباغي و سوزن‌دوزي، از جمله صنايع دستي استان خراسان جنوبي هستند. اين استان داراي پتانسيل بالايي در بخش معادن مي‌باشد به طوري كه داراي تنها ذخاير منيزيت ايران (شهرستان بيرجند و شهرستان سربيشه)[۷]، بزرگترين ذخيره و تنها معدن آزبست ايران (معدن حاجات نهبندان) [۸] بوده و ذخاير و معادن مهم بنتونيت (شهرستان فردوس، سه قلعه)، گرانيت (بيرجند و سربيشه)، گل سفيد (بيرجند) [۹]، بازالت (شهرستان سربيشه) در خراسان جنوبي مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد. يكي ديگر از مهمترين معادن اين استان، معدن مس قلعه زري واقع در جنوب غرب اين استان (خوسف) است كه به علت عيار طلاي بالاي آن در سطح جهان شناخته شده است[نيازمند منبع]. معادن ولاستونيت، كائولن، تراورتن، فلدسپات، بوكسيت، مارن، گچ، آهك، دولوميت، مرمريت، خاك صنعتي، سنگ لاشه و توف از ديگر معادني هستند كه در اين استان در حال بهره‌برداري هستند.استان خراسان جنوبي
موقعيت جغرافيايي
پيشينه [ويرايش]
تقسيمات كشوري
جاذبه‌هاي گردشگري
كشاورزي
اقليم [ويرايش]
صنعت
معدن
بيرجند
شهر بيرجَند مركز استان خراسان جنوبي و مركز شهرستان بيرجند در شرق ايران است. اين شهر در سال ۱۳۸۵، تعداد ۱۵۷٬۸۴۸ نفر جمعيت داشته‌است. (چهل و هشتمين شهر پر جمعيت ايران)[۱]البته شهر بيرجند به نسبت شهرهايي مثل دزفول، بهبهان و سيرجان جمعيت به نسبت كمتري دارد. شهر بيرجند، اولين شهر در ايران است كه داراي سازمان آبرساني بوده و بنگاه آبلوله بيرجند به عنوان اولين سازمان آبرساني ايران شناخته ميشود.[۴] اين شهر همچنين دومين شهري در ايران است كه در سال ۱۳۰۲ و پيش از تهران، از لوله‌كشي آب شهري برخوردار گرديد.[۵] مدرسه شوكتيه اين شهر، سومين مدرسه آموزش به سبك جديد، بعد از دارالفنون و رشديه تبريز است. به علت موقعيت سياسي و استراتژيك شهر بيرجند، سومين فرودگاه كشور در سال ۱۳۱۲ پس از قلعه مرغي و بوشهر، در اين شهر ساخته شد [۶] و تا پيش از جنگ جهاني دوم، دو كنسولگري انگلستان و روسيه در بيرجند، مشغول فعاليت بوده‌اند.[۷] پنج وجه تسميه براي بيرجند بيان شده‌است. آقاي رجبعلي لباف خانيكي در مقاله خود تحت عنوان "تأملي در نام بيرجند"، بيرجند را مركب از دو جزء "بير" و "جند" مي‌داند. "بير" در پارسي باستان به معاني رعد و برق، صاعقه و طوفان و "جند" كه معرّب "كند" است به زبان فرارودي به معني مكان و شهر آمده‌است. با توجه به نامهاي مناطق و شهرها در خراسان بزرگ، مانند تاشكند، خجند، سمرقند و ...، اين وجه تسميه درست تر به نظر ميرسد. اشعار حكيم نزاري، وجود محله‌اي به نام گبرآباد در بافت قديمي شهر، كاوشهاي به عمل آمده از قلاع دختر در "بند دره" و "قلعه دره"، و نيز كتيبه به‌دست آمده از كال جنگال در روستاي رچ از توابع خوسف، "تخته سنگ لاخ مزار" واقع در روستاي كوچ، سنگ نگاره و كتيبه‌هاي پهلوي اشكاني در دره "استاد تنگل"، حكايت از قدمت چند هزار ساله بيرجند دارد. همچنين علاوه بر وجود گورستانهاي زرتشتي‌ها در اغلب روستاها و نيز وجود آتشكده‌هاي سفلي و عليا .[۷] كه دال بر قدمت تاريخي اين منطقه‌است، نام برخي از روستاهاي اطراف شهر بيرجند داراي ريشه پهلوي و اساطيري هستند، مانند: گيو، سهراب، ماژان، سلم آباد، درخش، خراشاد، رودك، دستجرد، چاج، چهكند، جمشيدآباد و ... احتمالا ياقوت حموي اولين جغرافيداني است كه از «پيرجند» به عنوان يكي از شهرهاي منطقه قهستان ياد كرده‌است. حمدالله مستوفي «بيرجند» را از شانزده ولايت قهستان و مركز ولايتي با توابعي چند دانسته كه در آن مقدار فراواني زعفران, انگور، ميوه و اندكي غله به دست مي‌آمده‌است. زين العابدين شيرواني، بيرجند را قصبه‌اي شهر مانند از توابع خراسان و دارالملك قهستان معرفي كرده و افزوده‌است كه قريب به چهار هزار خانه دارد. آب بيرجند از كاريز تأمين ميشود و مردمش همگي شيعه اند. اعتمادالسلطنه نيز آن را از قراي قهستان دانسته‌است. برخي بيرجند را به علت كوچكي آن «بركند» ثبت كرده‌اند بر به معناي «نصف» و كند به معناي «شهر» در مجموع به مفهوم قصبه. بيرجند در قديم چند بار به علت زلزله ويران شده‌است. در فرهنگ عامه بيرجند، داستانهاي بسياري درباره ويراني بيرجند در يك زلزله عظيم و سكونت دسته‌اي از كولي‌هاي چادرنشين در آن، نقل شده‌است. اين شهر از عهد صفويه كه خانواده اميريه در آنجا امارت يافتند رو به اعتبار گذاشته‌است. سرپرسي سايكس در سفر خود به منطقه، از كوههاي معين آباد (ظاهراً همان ميناباد)، اميران ناحيه قائنات، محصولات زراعي بويژه زعفران و زرشك و ابريشم، قالي بافي ساكنان منطقه و مذهب آنها و نيز شهر بيرجند - كه آن را متفاوت با ساير شهرهاي ايران دانسته - مطالبي آورده‌است. لمتون نيز در سالهاي قبل از ۱۳۲۹ خورشيدي به وضع مالكيت اراضي و قنات‌هاي قائنات و نيز نظامهاي آبياري در آباديهاي پيرامون بيرجند اشاره كرده‌است. [۸] در دوره قاجاريه به سبب كمبود آب، شهر بيرجند به كندي توسعه مي‌يافت ولي همچنان مركز ناحيه بود. به تدريج با شروع جنگ جهاني اول و دوم و نيز وقوع انقلاب روسيه، رقابت سياسي بين انگلستان و روسيه در ايران كاهش يافته و در نتيجه كنسوگري‌هاي دو كشور تعطيل گشتند. اين مدرسه توسط محمدابراهيم خان علم، در سال ۱۲۸۴ شمسي در محل حسينيه شوكتيه ايجاد شده و فعاليت خود را با حضور ۷ معلم اتريشي و تعدادي مترجم ايراني و آموزش ۴۰ دانش آموز آغاز نمود. لازم به ذكر است اين مدرسه پس از دارالفنون تهران و رشديه تبريز، سومين مدرسه آموزش به سبك جديد در ايران است. به علت اهميت راهبردي شهر بيرجند در شرق ايران، در سال ۱۳۱۲ خورشيدي، فرودگاه شهر بيرجند - سومين فرودگاه كشور پس از قلعه مرغي و بوشهر - مورد بهره برداري قرار گرفت. [۶] در سالهاي پس از ۱۳۲۰ شمسي، توسعه شهر سرعت يافت و در جنگ جهاني دوم متفقين، شاهراه مشهد - زاهدان را ساختند كه به صورت يكي از شاهرگ‌هاي ارتباطي متفقين - كه با راه آهن ايران رقابت مي‌كرد - درآمد.[۸] بنگاه مستقل خيريه آب و لوله بيرجند در سال ۱۳۰۲ شمسي، به عنوان اولين سازمان آبرساني ايران توسط عده‌اي از افراد خير و نيكوكار شهر بيرجند و همكاري محمدابراهيم خان علم تاسيس شد. اين بنگاه به منظور تامين آب قابل شرب براي اهالي بيرجند، اقدام به خريد لوله‌هاي چدني انتقال آب از هندوستان و نيز انتقال لوله‌هاي باقيمانده از جنگ جهاني اول در كمپ نيروهاي انگليسي در سفيدآبه، و مالكيت آب و اراضي قنات دشت علي آباد بيرجند نمود.[۹] در سالهاي نخستين دوره پهلوي و متعاقب تاسيس ارتش نوين در ايران، تيپ ارتش در بيرجند مستقر شده و اقدام به تاسيس پادگان در شهر بيرجند نمود. اين پادگان كه امروزه به نام پادگان آموزشي ۰۴ ناميده ميشود، از بدو تاسيس تا كنون، آموزش سربازان وظيفه را برعهده دارد.[۷] پس از استقرار نظام جمهوري اسلامي توجه بيشتري به بخشهاي اداري، آموزشي، صنعتي و كشاورزي مناطق محروم گرديد. ايجاد شهرك صنعتي در غرب بيرجند، تاسيس دانشگاههاي علوم پزشكي، آزاد، پيام نور، صنعتي و ..، ارتقا سازمانهاي اداري مانند اداره راه و ترابري بيرجند به اداره كل و تحت پوشش قرار دادن كليه راههاي شرق كشور، مهاجرت افغان‌ها به سبب اشغال افغانستان توسط شوروي و مهاجرت روستاييان، سبب توسعه روزافزون بيرجند گرديد، به طوري كه پنجمين شهر استان خراسان گرديد. اكنون بخش شمالي شهر، كارگرنشين با خانه‌هاي ارزان قيمت است. بخش مركزي بافت قديمي دارد و تقريبا تمام بيرجند قبل از قرن چهاردهم را در بر مي‌گيرد و اماكن تاريخي شهر مانند قلعه، حسينيه‌ها، مساجد تاريخي و آب انبارها در آنجا واقع اند. بخش جنوبي نيز بيش از نيمي از مساحت شهر را شامل ميشود و قسمت جديد شهر است. [۱۳] گويش يا لهجه بيرجندي از گويشهاي فارسي نو است كه مانند گويشهاي ديگر به نسبت زبان رسمي كمتر تحول پذيرفته و از اينرو بسياري از ويژگي‌هاي فارسي كهن را نگه داشته‌است. محمود رفيعي در مقدمه واژه‌نامه گويش بيرجند مينويسد كه چون بيرجند در نزديكي كوير و در منطقه‌اي كوهستاني واقع شده، در گذر تاريخ كمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته و در نتيجه گويش آن نيز پاكيزه و دست نخورده باقي مانده‌است. مدارس جديد در شهرستان بيرجند زودتر از ساير نقاط كشور تأسيس شد. مدرسه شوكتيه در سال ۱۲۸۴ خورشيدي پس از تأسيس دارالفنون تهران و رشديه تبريز، به همت امير شوكت‌الملك علم، حكمران وقت در بيرجند تأسيس شد و به دنبال آن، دبيرستان شوكتيه و مدارس خضري دشت بياض, نهبندان، سربيشه، خوسف و دبستان دخترانه شوكتي افتتاح گرديد. آموزش و پرورش بيرجند هم اينك با بيش از ۹۰ سال عمر با بركت بيش از يكصدهزار نفر دانش آموز را تحت تعليم و تربيت دارد. وجود ۴ اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بيرجند با بيش از ۷۰۰۰ نفر پرسنل، مركز آموزش عالي فرهنگيان، مراكز تعليم و تربيت، پژوهشكده معلم و... آموزش و پرورش اين شهرستان را به قويترين آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبديل كرده بود. در حال حاضر ۱۴ هزار دانشجو در ۱۰ دانشگاه و مركز آموزش عالي مشغول تحصيل مي‌باشند كه بالاترين تورم دانشجويي در سطح كشور را به خود اختصاص داده‌است. بدين معني كه به ازاي هر ۹ نفر شهروند بيرجندي يك نفر دانشجو وجود دارد. از جمله مراكز آموزش عالي در بيرجند ميتوان از: نام برد. نوشتار اصلي: اهالي بيرجند آب و هواي بيرجند، نيمه بياباني بوده و داراي زمستانهاي سرد و تابستانهاي خشك و گرم است. ميزان بارش در اين شهر با توجه به آب و هواي آن، كم بوده و بيشترين ميزان آن، از آذر تا ارديبهشت رخ مي‌دهد كه در فصل زمستان اغلب به صورت بارش برف است. ايستگاه هواشناسي بيرجند در سال ۱۳۳۴ خورشيدي (۱۹۵۵ ميلادي) راه اندازي گرديد.[۱۴] بر اساس اطلاعات اين ايستگاه، ميانگين ساليانه بيشترين و كمترين درجه حرارت اين شهر برابر با ۲۴ و ۸ درجه سانتيگراد است. كمترين دماي ثبت شده در اين شهر در ۱۶ ژانويه ۱۹۹۳ و برابر با ۲۱/۵ - درجه سانتيگراد و بيشترين آن در تاريخ ۱۱ جولاي ۱۹۶۷ و برابر با ۴۴ درجه سانتيگراد بوده‌است. شهر بيرجند، به طور ميانگين در ۷۶ روز از سال داراي دماي زير صفر درجه و در ۱۴۲ روز از سال داراي دماي بالاي ۳۰ درجه سانتيگراد است. مجموع بارش ساليانه در شهر بيرجند به طور ميانگين برابر با ۱۷۱ ميلي متر در سال است. بيشترين ميزان بارش در يك روز، در دوم ماه مي۱۹۵۷ رخ داد و ۵۲ ميليمتر باران در اين شهر باريد. همچنين ميانگين ساليانه رطوبت نسبي در ابن شهر ، ۳۶٪ است و به طور ميانگين ۳۰ روز از سال، آسمان اين شهر كاملاً ابري است. هواي بيرجند به طور ميانگين در ۱۲ روز از سال، با طوفان و گرد و خاك شديد همراه است. [۱۵] به علت اهميت راهبردي شهر بيرجند در شرق ايران، فرودگاه بيرجند، در سال ۱۳۱۲ شمسي، به عنوان سومين فرودگاه كشور مورد بهره برداري قرار گرفت. اين فرودگاه كه در شمال شهر بيرجند واقع است، به مرور زمان گسترش يافته و در ارديبهشت ماه سال ۱۳۸۷، با انجام پرواز بيرجند - مدينه به فرودگاه بين‌المللي بيرجند ارتقا يافت. در تاريخ ۱۳۸۹/۰۵/۱۲ اولين پرواز فرودگاه بيرجند به مقصد دمشق انجام شد.[۱۶]
بيرجند 
قلعه تاريخي بيرجنداطلاعات كلي كشور 
ايراناستان خراسان جنوبي شهرستان بيرجند بخش مركزي مردم جمعيت ۱۵۷٬۸۴۸[۱] رشد جمعيت ۲٪ تراكم جمعيت ۳۶۹۷ نفر بر كيلومتر مربع زبان گفتاري فارسي مذهب شيعه، سني جغرافياي طبيعي مساحت ۴۲٫۷ كيلومتر مربع ارتفاع از سطح دريا ۱۴۹۱ متر[۲] آب‌وهوا ميانگين دماي سالانه ۱۶٫۵ درجهٔ سانتيگراد[۲] ميانگين بارش سالانه ۱۷۱ ميليمتر[۲] روزهاي يخبندان سالانه ۴۸ روز[۳] اطلاعات شهري شهردار محمود محسن زاده ره‌آورد زعفران، زرشك، عناب، فرش پيش‌شماره تلفني ۰۵۶۱ وبگاه شهرداري بيرجند نام
نام اصلي اين شهر، بيرجند است كه به صورت‌هاي برجند، برجن، بركن و بيرگند نيز در نوشته آمده‌است.
تاريخ پيش از اسلام
علاوه بر نام بيرجند كه ساختار آن برگرفته از زبان پهلوي بوده و به دوران پيش از اسلام باز مي‌گردد، بنا به روايتي، بيرجند، احتمالاً در اواخر حكومت ساسانيان و توسط زرتشتيان يزدي و كرماني به عنوان منزلگاهي در حاشيه كوير و در مسير عبور از كوير به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است .[۷]
پس از اسلام
قديمي‌ترين اثر درون شهري بيرجند، مسجد جامع آن است كه در سال ۷۵۰ هجري قمري بنا شده‌است.
صفويه
در اواخر دوره صفوي و پس از قتل نادر شاه با استقرار خاندان خزيمه، بيرجند مركز قهستان شد. با زوال دولت صفوي و رسوخ كشورهاي اروپاي غربي به هند و آسياي شرقي از راههاي دريايي و زميني، بيرجند كه در مسير عمده‌ترين راه زميني اين ارتباط قرار داشت محل عبور اغلب سياحان، جهانگردان يا مأموراني شد كه در نوشته‌هاي خود اطلاعات فراواني درباره شهر و منطقه به جا گذاشته‌اند.
قاجاريه
در سال ۱۲۵۴ خورشيدي، مك گرگور درباره شهر بيرجند مطالبي نوشته و شمار خانه‌هاي شهر را سه هزار باب ذكر كرده‌است. در سال ۱۲۷۳ خورشيدي، ادوارد ييت گزارشي درباره تجارت بيرجند از طريق بندرعباس و نيز جمعيت ۰۰۰ ۲۵ نفري آن داده‌است.
كنسولگري‌هاي انگلستان و روسيه
در آغاز سدهٔ نوزدهم و پس از جنگ ايران در هرات، و نقش پشتيباني كه بيرجند در اين جنگ داشت، انگلستان جهت حفظ منافع و مستعمرات خود در شبه قاره هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان، در سال ۱۸۹۴ ميلادي (۱۲۷۳ خورشيدي)، اقدام به تاسيس كنسولگري در بيرجند نمود. به تبع ايجاد اين كنسولگري، دولت روسيه تزاري نيز كنسولگري خود را در بيرجند تاسيس نمود.[۷]
مدرسه شوكتيه [ويرايش]
بانك
در زمان حكومت قاجاريه و متعاقب اقدام انگلستان در تاسيس بانك شاهنشاهي در ايران، در سال ۱۹۱۳ ميلادي (۱۲۹۲ شمسي)، شعبه اين بانك در بيرجند به رياست يك انگليسي به نام اف.هيل تاسيس شده و فعاليت خود را آغاز نمود.[۷]
سينما [
اولين سينماي بيرجند در اواخر دوران قاجاريه و در سال ۱۲۹۲ شمسي، با پخش فيلمهاي صامت، فعاليت خود را آغاز نمود. اين سينما كه توسط محمدرضا صمصام الدوله، حاكم وقت زابل ساخته شده بود، از برق كارخانه‌اي بنام "مارشال" استفاده مي‌نمود.[۹] اكنون نيز بيرجند دو سينما به نامهاي سينما فردوسي و سينما بهمن دارد.
پهلوي
در سالهاي نخستين دوران پهلوي، شهر به مركز عمده نظامي تبديل شد. لوله كشي آب در ۱۳۰۲ خورشيدي - كه اولين لوله كشي شهري در ايران به حساب مي‌آمد - و تغيير مسير رود بيرجند دو عامل مهم در تحول شهر بود. در ۱۳۱۰ خورشيدي به نوشته روزنامه كيهان به سبب فراواني آب قنات در شهر، بر جمعيت آن هنگام كم آبي افزوده مي‌شد.
بنگاه خيريه آبلوله
نوشتار اصلي: بنگاه آبلوله بيرجند
هنگ ژاندارمري
در سال ۱۳۰۷، هنگ ژاندارمري بيرجند تاسيس شد. اين هنگ داراي ۹ گروهان، گناباد، فردوس، طبس، شاهرخت، گزيك، بندان، حسين آباد رزاق زاده و گروهان مركزي بيرجند بود. وظيفه مرزباني نيز به عهده اين هنگ بوده‌است. اين هنگ تا زمان ادغام در نيروي انتظامي، مشغول فعاليت بود.
تيپ ارتش [ويرايش]
شهرداري
در سال ۱۳۱۰، شهرداري بيرجند تحت عنوان بلديه بيرجند در كنار آرامگاه حكيم نزاري افتتاح و با ۱۲ كارمند، فعاليت خود را آغاز نمود. اولين شهردار بيرجند، آقاي افشار بود كه به مدت ۶ سال سمت رياست شهرداري را بر عهده داشت.[۱۰]
فرودگاه
در سال ۱۳۱۲ به جهت موقعيت سياسي و نظامي شهر بيرجند و شرق كشور، فرودگاه بيرجند در زميني به مساحت ۱۵۰ هكتار در شمال شهر ايجاد گرديد.[۶]
گمرك
در سال ۱۳۱۷، به منظور سهولت در حمل و نقل و صادرات و واردات كالا به شبه قاره هند و افغانستان، اداره گمرك بيرجند تاسيس و با دو واحد گمركي درح و گزيك فعاليت خود را آغاز نمود.[۷]
بيمارستان امام رضا [
در سال ۱۳۲۷ در يكي از اراضي و موقوفات متعلق به خاندان علم، معروف به باغ اناري، بيمارستان امام رضا تاسيس گرديد. اين بيمارستان علاوه بر پذيرش بيماران شهرستان بيرجند، نسبت به پذيرش ساير بيماران شهرستان‌هاي جنوبي استان خراسان اقدام مي‌نمود.[۱۱]
دانشگاه
در سال ۱۳۵۴ شمسي، با پيگيري دكتر محمدحسن گنجي، در مجموعه موقوفات علم، موسسه آموزش عالي بيرجند تأسيس و در سال ۱۳۵۶ شمسي با پذيرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌هاي رياضي، فيزيك و شيمي، كار خود را آغاز كرد و اكنون به نام رسمي دانشگاه بيرجند شناخته ميشود.[۱۲]
انقلاب ]
تاسيس استان خراسان جنوبي [
در تابستان سال ۱۳۸۳ اين شهر، پس از تقسيم استان خراسان به سه استان، مركز استان تازه تاسيس خراسان جنوبي گرديد.
گويش بيرجندي
نوشتار اصلي: گويش بيرجندي
آموزش و فرهنگ [
مراكز علمي و فرهنگي جديد از مدارس علميه نشأت گرفته اند و در اين ميان اهميت مدرسه معصوميه كه سابقهٔ بيش از هزار سال دارد و محل تحصيل اغلب مشاهير بيرجند بوده قابل ذكر است. هم اكنون در شهرستان بيرجند پنج مدرسه علميه با ظرفيت ۲۰۰ نفر طلبه و بيش از ۷۰۰ مركز آموزشي وابسته به آموزش و پرورش به فعاليت مشغولند.
آموزش عاليبيرجند به عنوان قطب دانشگاهي شرق كشور از امكانات آموزش عالي خوبي برخوردار است. در ۱۳۵۴ شمسي، در مجموعه موقوفات علم، موسسه آموزش عالي بيرجند تأسيس شد و در ۱۳۵۶ شمسي با پذيرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌هاي رياضي، فيزيك و شيمي، كار خود را آغاز كرد و اكنون به نام رسمي دانشگاه بيرجند شناخته ميشود.[۱۲]
اهالي بيرجند ]
جاذبه‌هاي گردشگري
علاوه بر جاذبه‌هاي گردشگري موجود در سطح شهرستان بيرجند، آثار تاريخي و مكانهاي تفريحي نيز در داخل در محدوده شهري بيرجند وجود دارد.
تاريخي [ويرايش]
تفريحي
آبنماي موزيكال
آب و هوا
بيرجند نمودار آب و هوا (راهنما)
ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د ميانگين بالاترين و پايين ترين دما به مقياس سانتيگراد بارندگي به مقياس ميليمتر
[نمايش]مقياس فارنهايت و اينچ ترابري
هوايي
فرودگاه بين‌المللي بيرجند
نوشتار اصلي: فرودگاه بيرجند
فرودگاه نظامي
اين فرودگاه، پس از احداث فرودگاه نظامي شيندند در استان فراه افغانستان توسط شوروي، در ۵۰ كيلومتري غرب بيرجند و در خور ساخته شد. اين فرودگاه كه در پايگاه دوازدهم شكاري نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران، واقع است، كاربردي نظامي دارد.
زميني
پايانه مسافربري بيرجند
اين پايانه در سال ۱۳۷۵ در زميني به مساحت ۲۴ هكتار و در شمال شهر بيرجند ساخته شد. در حال حاضر ۱۰ شركت حمل و نقل مسافر و يك موسسه مسافربري در مسيرهاي تهران، مشهد، زاهدان، كرمان، اصفهان، فردوس، زابل و ... مشغول فعاليت هستند.[۱۷]
پايانه باربري بيرجند
اين پايانه در شهريور سال ۱۳۷۵ در زميني به مساحت ۲۳ هكتار و در شمال شهر بيرجند ساخته شد. تعداد ۱۳ شركت باربري در مسيرهاي اصفهان، يزد، كرمان، مشهد، تبريز، شيراز و تهرانو نيشابور در اين پايانه مشغول فعاليت هستند. [۱۷]
