برگي ديگر از:

با ويران ساختن تمامي خانه‌ها و محله‌هاي قديمي هويت شهرها را از آنها نگيرد و بي‌نام و نشان نسازيد

پرويز ورجاوند    دكتر در باستانشناسي و مردم‌شناسي     استاد دانشگاه تهران و مشاور سازمان ملي        حفاظت آثار باستاني ايران

ترش شهرها و ويران گشتن محله‌هاي قديمي و ايجاد بناهاي نوساز پديده‌ايست كه از نيم قرن پيش در سرزمين ما آعاز شده و با آهنگي تند و در بسياري از موارد بگونه‌اي لجام گسيخته و بدور از منطق پيش مي‌رود .در اين شك نيست كه‌باتوجه‌به شرايط واوضاع واحوال خاص جامعه وطن ما ،روزبروزاندازه شهرهاگسترش بيشتري پيدا خواهد كرد و شبكه‌هاي جديدي براي ارتباط قسمت‌هاي مختلف شهر بيگديكر بوجود خواهد آمد .باز در اين شكي نيست كه برخي از محله‌هاي قديمي اگرفكراصولي بحالشان نشودبه ناچارحيات خويش را از دست مي‌دهند و پس از آنكه به محله‌هاي فقيرنشين تبديل يافتند ،رو به ويراني خواهند گذارد وسرانجام باتيعه (گريدر) ازپايه‌وبن بركنده مي‌شوند و جاي خود را به بناهاي نوساز و قوطي كبريت مانند خواهند سپرد.

من‌در اين نوشته قصدآن ندارم تادرزمينه ضوابطي كه شهرسازان مي‌بايست در امر توسعه شهرها و ايجاد ‌محله‌هاي جديد و نوسازي محله‌هاي قديم‌رعايت كنند به‌بحث بپردازم ،زيرا كه مي‌دانم‌گوش شنوائي در اين زمينه وجود ندارد و دليل آن‌بي‌توجهي‌مطلقي‌است‌كه‌تابحال نسبت‌به‌اينگونه بخث‌هاشده‌است. تابحال‌ازسوي چندين‌سازمان مسئول و تحقيقاتي كشور،ازجمله سازمان ملي حفاظت آثارباستاني ايران و دانشگاه تهران سمينارهائي در اين زمينه تشكيل يافته است و قطعنامه‌هائي‌بتصويب‌رسيده‌است‌ولي‌هيچيك‌ازشهرداران‌ومقامات‌مسئول درشهرداريهااعتنائي به فريادهاي اعتراض‌آميز متخصصان وباستانشناسان درزمينه حفظ ميراثهاي فرهنگي و هنري در شهرها نكرده‌اند ،از اينرو در اينجا روي سخن من با مردم استنه با مسئولان امر و مي‌خواهم با نشان دادن يك اثر گمنام و به اعتباري پيش‌پا افتاده توجه مردم را به اوراق شناسنامه‌اي خاص خوددارد كه بكمك برگهاي آن و نوشته‌هايش اصل و نسب و شخصيت خودش را معرفي مي‌كند.

محله‌‌هاي‌قديمي،مجموعه‌هاي تاريخي،تك‌بناها‌، درختهاي كهنستل همه وهمه برگهاي شناسنامه يك شهرند كه بايد به گونه‌اي معقول درراه حفظ آنهاكوشيدزيرا با از دست دادن اين آثار شهر اصل و نسبتش را از دست مي‌دهد و هويتش را گم مي‌كند. در فضاي چنين شهري اگر امكان ادامه ورشد فرهنگ ملي عيرممكن نباشد،نهايت مشكل خواهد بود.

آنچه درزيرآمده معرفي كوتاهي است از يك خانه نيمه ويران دوران قاجار در شهر شيراز، شهري كه از نيم قرن پيش تابجال باوجودسوابق چشم‌گيرتاريخي‌اش بخاطر(مدرن)ساختن آن سخت آسيب ديده و كم و بيش تمامي محله‌هاي قديمي و مجموعه‌هاي معماري آن را از هم دريده و قطعه قطعه گشته است. با اينحال در اين شهر هنوز هم آثار قابل توجهي وجود داردكه ازآن ميان خانه‌هاي ‌قديمي ‌را مي‌توان يادكرد. خانه‌هائي ‌كه هريك معرفي ‌گوشه‌اي ‌از معماري دوران قاجار دراين بخش از كشوراند. اميد كه شيرازهاي اصيل و دوستداران شهر حافظ و سعدي كمر همت بر بندند و از ويراني و انهدام اين تك نشانه‌هاي باقيمانده جلوگيري كنند و دلالان حريصي را كه چون خوره و موريانه بجان در و ديوار و سقف خانه‌هاي قديمي افتاده‌اند، ناكام سازند.

صحنه‌اي از گچ‌بري ديوار ايوان. اين صحنه نقليدي است از يك مجلس از حجاري‌هاي تخت جمشيد كه در آن داريوش را برتخت شاهي نشان ميدهد. (عكس از نگارنده)

گچ‌بريهاي چوب فروشي خيابان فلكه خاتون:

درضلع غربي خيابان فلكه خاتون خانه‌اي قرارداردكه اكنون به چوبفروشي تبديل شده است.(1) اين خانه در گذشته

به خاندان ايزدي تعلق داشته است. بناي مزبور ساختمان دو طبقه‌ايست كه رو به ويراني مي‌رود. جالب‌ترين قسمت اين خانه گچ‌بريهاي رنگي آنست كه در داخل ايوان طبقه دوم انجام گرفته است. ايوان مزبوردرجلوبر روي دو ستون چهار گوش تزئيني قرار دارد. يك طرف ستونها را نيم ستون پيچ مانندي با سر ستون زنبيلي شكل و نيم تنه گاو بال ـ دار برفراز آن زينت داده است. قسمت عقب ايوان و اطراف پنجره‌ها و در ورودي به ايوان وروي ديوارهاي جانبي راصحنه‌هاي جالب گچ‌بري پوشانده است. گچ‌بريهاي مزبوربصورت نيم برجسته ورنگاميزي شده درقابهاي مستطيل شكل اجراء شده‌اند.

موضوع‌هائي كه در گچ‌بريها بكار رفته‌اند يا جنبه اساطيري و تاريخي دارند و يا از روي حجاري‌هاي تخت‌جمشيد تقليدشده‌اند. بايدگفت كه درهردومورد هنرمندگمنام در حد گچ‌كاران خوب زمان موفق بوده است. طراحي صحنه‌ها باتوجه به محل‌اجراءازيك تناسب منطقي برخورداراست وصورت‌سازي‌ها نماينده يك كاربه نسبت خوب‌در مقايسه  با خيلي ديگراز كارهاي اواخردوره قاجار است .نكته جالب دراين گچ‌بريها با توچه به فضاي به نسبت محدودي كه در اختيار هنرمند بوده ،عبارتست از تنوع چشم‌گير موضوعها و صحنه‌ها و بالاخره رنگاميزي شاد و به نسبت متعادل آن.

موضوع صحنه‌هاي گچ‌بريهاي مزبور عبارتست از:

1ـ دربارحضرت سليمان، دراين صحنه حضرت سليمان ازنظر جامه و تختي كه برفراز آن قرار گرفته به گونه شاهان ساساني طراحي شده است.

2ـ صحنه‌هاي نبرد شاه با گاو بالدار و گاو به تقليد از حجاري‌هاي در گاهي‌هاي قصر تچر در تخت‌جمشيد.

3ـ صحنه‌بر تخت ‌نشستن ‌داريوش ‌و دريافت گزارش‌از شخصيت مادي ‌به ‌تقليد از صحنه حجاري ‌قسمت خزانه تخت‌جمشيد.

4ـ صحنه به تخت‌نشستن يك شاه و خدمتگزاري كه ظرفي را بحضورش آورده است. طرح تاج و لباس اين شاه يا شاهزاده به لباس شاهان ساساني شبيه است.

نكته قابل توجه ديگردراين گچ‌بريها اينست كه شخصيت‌هاي صحنه‌هاي اساطيري هيچ يك لباس و جامه زمان را بر تن ندارند. احتمال بسيار دارد كه اين صحنه‌ها را نيزهنرمندازروي تصويرهائي كه دراختيارداشته ساخته باشد و جنبه ابتكاري نداشته باشد. طراحي صحنه‌ها وميزان برجستگي آنها بر جسته‌هاي ظرفهاي نقره تقليد كرده باشد نه از روي عكس‌وطرح‌هاي كشيده شده برروي كاغذ. بررويهم بايد گفت كه گچ‌بريهاي اين محل ازنظر توجيه جنبه‌هاي تزئيني معماري دوران قاجار در شيرازداراي ارزش و اعتباري ويژه است و در كمتر بنائي در شيراز با اينتعداد و ميزان سطح گچ‌بري بر خورد مي‌شود.

كاروانسراي دو ايواني بيد زرد در 25 كيلومتري غرب ناحيه مركزي شهر شيراز و كيلومتر 30 جاده شيراز به كوار واقع شده است . اين بناي تاريخي متعلق به دوران قاجاريه و به نام كاروانسراي بابا حاجي و در زبان محلي به پستو مشهور است . پلان كاروانسراي بيد زرد بصورت چهار گوش بوده و از مصالح سنگ ، آجر و گچ دستكوب ساخته شده است . ورودي اين بنا در ضلع جنوب غربي واقع شده و در دو طرف در ورودي دو عدد قاب كه احتمالاً جاي نصب كتيبه بوده است ، وجود دارد . در قسمت ورودي بنا دو سكو به ارتفاع 70 سانتي متر ، طول 210 كيلومتر و عرض 60 سانتي متر تعبيه شده است . ورودي بنا فاقد در بوده كه عرض آن 160 سانتي متر است . در سمت چپ ورودي راه پله اي قرار گرفته كه ما را به پشت بام و طبقه دوم هدايت مي كند. در كنار در دالان غربي كه ورودي را به حياط مركزي متصل مي كند ، دو سكو در دو طرف دالان تا آخر بصورت يكپارچه قرار دارد . طول آن 720 سانتي متر و سكوي سمت چپ كه علاوه بر راه پله پشت بام ، يك حجره جانبي هم در اين قسمت ساخته شده و طول آن 520 سانتي متر است . در قسمت شرقي اين كاروانسرا حجره هايي قرار گرفته كه پشت اين حجره ها هيچ گونه فضايي تعبيه نشده و تا ديوار بيروني امتداد دارد . قسمت شمالي اين بنا نيز داراي دو ورودي مي باشد كه يكي در منتهي اليه سمت راست و ديگري در منتهي اليه سمت چپ قرار گرفته كه بوسيله يك ديوار در پشت ، ارتباط راهرو قطع شده است . طبقه بالاي ضلع غربي سه اتاق دارد كه هر سه به هم راه دارند . عرصه اين كاروانسرا 2500 متر مربع و اعيان آن 1200 متر مربع است . كاروانسراي دو ايواني بيد زرد كه در مالكيت سازمان ميراث فرهنگي است ، به شماره 4525 در فهرست آثار تاريخي به ثبت ملي رسيده است .

نقش شاپور از بقاياي شهر آبادي بر جاي مانده است. در خرابه‏هاي شهر شاپور، كم و بيش شالوده‏هاي بعضي عمارات نيز ديده مي‏شود. خرابه‏هاي شهر در مكاني به نام «تنگ چوگان» در چند كيولمتري شهر كازرون قرار دارد. نقش‏هايي بر ديوارة كوه از سنگ تراشيده شده كه به «نقش شاپور» معروف هستند. از تنگ چوگان رودخانه‏اي مي‏گذرد و روي ديوارة كوه در دو طرف رودخانه نقش‏هايي حجاري شده كه دامنة آن رو به شمال است.
نقش اول: دو سوار رو به روي يكديگر ايستاده‏اند كه بر اثر مرور زمان، حجاري آن صدمه ديده است. نقش انسان تنومند نيز كه دست خود را پشت سر گذاشته، در زير پاي اسب‏ها ديده مي‏شود. شخصي ديگر روي به روي سوار دوم زانو زده و دست خود را به عنوان تقاضاي بخشش جلو آورده است.
نقش دوم: گويا شكل شاپور است كه سوار بر اسب با موهاي مجعد و كلاه كياني ديده مي‏شود. بالاي سر شاپور شكل ملائكه‏اي ديده مي‏شود كه شيپور در دست دارد. در دو طرف حجاري‏ها، نقش دو ايوان و در هر ايوان سه نفري حجاري شده‏اند. ظاهراً در نقش دوم، شاپور اشخاصي را كه حامل هدايايي هستند به حضور پذيرفته است.
نقش سوم: گويا باز هم خود شاپور است با دو پهلوان كه سوار و مسلح هستند. در دست يكي از آن‏ها حلقه‏اي است كه مي‏خواهد به ديگري بدهد. نقش اسب‏ها به طرزي كم‏نظير حجاري شده است.
نقش چهارم: در اين نقش، گويا مجلس بزمي حجاري شده و شاپور در وسط جمع ديده مي‏شود. اين نقش، فرسوده شده و از شكاف سنگ‏هاي آن علف روئيده است.
در اطراف اين حجاري‏ها، نقوش تعداد زيادي سوار و پياده ديده مي‏شود كه هر يك چيزي در دست دارند و به حضور پادشاه مي‏رسند. در ميان حجاري‏ها، نقش‏هايي از شتر، فيل، ارابه، نيزه و شمشير ديده مي‏شود.
كنده‏كاري‏هاي اين نقش‏ها روي صخره انجام شده است و شباهت بسيار به حجاري دوره هخامنشيان دارد. ويژگي‏هاي حجاري دوره ساساني نظير دقت در جزئيات لباس، اندام پيكره‏ها و تزئينات به خوبي در اين آثار ديده مي‏شود. مجموعة نقش‏هاي تنگ چوگان داراي شش دسته نقش گوناگون هستند.
ـ سه نقش از شش نقش برجسته را صحنة پيروزي شاپور اول بر والرين امپراتور روم تشكيل مي‏دهند. اندازة اين نقش‏ها متفاوت‏اند و در يكي از آن‏ها كه بزرگ‏ترين صحنة اين پيروزي را نشان مي‏دهد، زير پاي اسب شاپور، پيكري بر زمين افتاده است كه بيانگر شكست دشمن است.
ـ نقش برجستة بهرام دوم كه صحنة پيروزي بهرام دوم (293-277 ميلادي) را بر باديه‏نشينان عرب نشان مي‏دهد.
ـ نقش برجسته‏اي كه مراسم اعطاي سلطنت از سوي اهورا مزدا به بهرام اول را نشان مي‏دهد.
ـ نقش برجسته‏اي كه پيروزي شاپور اول ذوالاكتاف را بر دشمنان نشان مي‏دهد.

در شمال غربي فهليان و در جنوب روستاي «سه تلون» در 20 كيلومتري شمال غربي نورآباد، بر فراز كوه «كرنگون» آثار حجاري شدة معروف به نقاره‏خانه و «سگ مترو» جلب توجه مي‏كند. قدمت اين آثار تاريخي به قرن سوم پيش از ميلاد مي‏رسد.
در حال حاضر، تنها راه دستيابي به اين نقش‏ها، يك پلكان كوچك است كه از قلة كوه سرازير مي‏شود. اين محل چنانچه از نقوش كنده‏كاري شدة روي سنگ‏ها برمي‏آيد، محل عبادت بوده است. جالب توجه آنكه نمونه‏اي ديگر از كتيبه‏هاي موجود در كورنگون نيز در نقش رستم نزديك تخت جمشيد ديده شده است.

در نه كيلومتري شهر نورآباد، در محوطه‏اي به نام سراب بهرام، نقش برجسته‏اي به طول 85/3 و عرض 60/2 متر وجود دارد كه از جاذبه‏هاي تاريخي منطقه محسوب مي‏شود.

نقش شاپور در شش كيلومتري جنوب شرقي داراب و در دل كوه پهنا واقع شده و در سال 260 ميلادي توسط هنرمندان دورة ساساني حجاري شده است. در زير اين نقش چشمه‏اي از آب شيرين مي‏جوشد كه يك استخر طبيعي ايجاد كرده است.

در شمال غربي پاسارگاد در تنگ براقي، سنگ نبشته‏اي به ابعاد 40/1*1 متر مشتمل بر 16 سطر كه هر سطر 90 سانتي‏متر طول دارد، قرار گرفته است.
درختان انبوه و سرسبزي كه پيرامون آن روئيده‏اند، اين مكان را به استراحتگاهي با طراوت و خوش‏منظر تبديل كرده‏اند. مانند بسياري از نقش برجسته‏ها و نبشته‏هاي ساساني مي‏توان تصور كرد، يكي از شاهان ساساني كه شايد بهرام باشد به مناسبت شكار و عبور از اين محل آن را به يادگار گذاشته است.

در شمال تخت جمشيد، نقش‏هايي از اردشير بابكان و شاپور اول در پس‏رفتگي كوهستان حجاري شده كه به «نقش رجب» معروف است. اين نقش داراي سه تصوير برجسته از اردشير بابكان، شاپور اول، علامت خاندان او و شخصيت‏هاي بزرگ دورة اردشير است.

در نزديكي نقش رجب و پايين آرامگاه كوروش، تخت سنگ‏هاي منظمي به صورت ناتمام وجود دارند كه به تخت رستم معروف‏اند.

در كوهستان سروان بر فراز تپه‏اي كه در دامنة كوهستان و بر بالاي رودخانه واقع شده است (نزديك به روستاي سه تلو) نقوشي از دوران عيلاميان وجود دارد كه هرچند بسياري از آن محو شده اما هنوز بخشي از آن نقوش برجاي مانده است.
اين نقش‏ها، مشتمل بر تصوير دو رب‏النوع يكي به صورت مرد و ديگري به صورت زن است و عده‏اي هم در دو جانب و رو به روي آن‏ها ايستاده‏اند. مرد بر روي تختي كه يك مار روي آن حلقه زده نشسته و سر مار را در دست گرفته است. وي با دست راست خود جامي از آب زندگي را به سوي مردي مي‏برد كه در كنار او نشسته است. هر يك از دو تصوير رب‏النوع‏هاي مرد و زن، دو شاخ بر سر دارند. سه نفر در سمت راست آن‏ها يا در مقابل و دو نفر در سمت چپ يا پشت سر ايشان با لباس‏هاي بلند ايستاده‏اند. 27 نفر هم در مقابل آن‏ها با جامه‏هاي نسبتاً كوتاه دست به سينه ايستاده‏اند. تصاوير اين عده، بر تخته سنگ‏هاي جداگانه رو به روي نقش رب‏النوع‏ها حجاري شده است.