يخچال مير فتاح

اين بنا گنبدي شكل و آجري است و در مسير بلوار ملاير به بروجرد واقع شده است. اين بنا در دوران قاجاريه ساخته شده است و باني آن شخصي به نام ميرفتاح بوده است.
‏ارتفاع بنا ازكف تا كنبد 2 ‏ا متر و از سطح تا منبع ذخيره يخ 4 ‏متر است. بنا داراي دو در، يكي به شكل دهليز مخصوص ريزش و تخليه يخ و ديگري دراصلي است كه با پلكان به قسمت انتهايي يخدان ومحل برداشت يخ منتهي مي شود. ضخامت ديوار هاي گنبد در قسمت تحتاني 92 ‏سانتي متر و در بالا به سه رديف آجر 20‏سانتي متري مي رسد. تنها عامل تزيين بنا دو رديف آجركاري است كه به طوركمربنل ي و به ضخامت ه 22 ‏سانتي متر داخل بنا را پوشانده است.
‏مصالح اصلي بنا عبارت اند از سنگ نتراشيده لبه دار طبيعي از كف تا سطح واز سطح به بالا آجوهايي به ابعاد 20´20´5 ‏سانتي متر. در قسمت بيروني و داخلي يخدان دو رديف خشت به كار رفته است كه حالت عايق دا شته و مانع از نفوذ گرما، در فصل تابستان ، و ذوب شدن يخ ها مي شده است. در حال حاضر بعضي از قسمت هاي اين بنا تخريب شده است كه در صورت تعمير و باز سازي مي توانا به عنوان يك اثر تاريخي كه جاذبه هاي خاص سياحتي دارد مورد بازديد علاقه سندان قرار گيرد و يا به موزه يخچال تبديل شود.

كتيبه گنج نامه

كتيبه هاي گنج نامه كه يادگاري از دوران داريوش و خشايار شاه هخامنشي است بر دل يكي از صخره هاي كوه الوند در فاصله 5 كيلومتري غرب همدان و در انتهاي دره عباس اباد حكاكي شده است . كتيبه ها هر كدام در سه ستون 20 سطري به زبان هاي پارسي قديم ، بابلي و ايلامي قديم نوشته شده اند . متن پارسي در سمت چپ هر دو لوح قرار گرفته است و پهنايي معادل 115 سانتي متر دارد . متن بابلي در وسط هر دو كتيبه نوشته شده و متن عيلامي نيز در ستون سوم قرار دارد .
با توجه به سوراخ هاي كنار كتيبه ، به نظر مي رسد كه كتيبه ها روپوشي داشته اند كه آنان را از گزند باد و باران حفظ مي كرده است .
لوح طرف چپ كه كمي بالاتر از كتيبه ديگر در كوه كنده شده است مربوط به داريوش بزرگ هخامنشي است . طول ان حدود 290 سانتي متر ، ارتفاعش 190 سانتي متر و داراي متني به شرح زير است :
(خداي بزرگ است . اهورامزدا كه اين زمين را افريد كه آن آسمان را آفريد كه مردم را آفريد كه شادي براي مردم آفريد كه داريوش را شاه كرد ، شاهي از بسياري ، فرمانروايي از بسياري .
منم داريوش ، شاه بزرگ ، شاه شاهان ، شاه سرزمين ها كه نژادهاي گوناگون دارند ، شاه سرزمين دور و دراز ، پسر ويشتاسب هخامنشي )
كتيبه خشايار شاه نيز در قسمت پايين همين كتيبه است به طول 270 سانتي متر و ارتفاع 190 سانتي متر و متن آن عبارتست از :
" خداي بزرگ است اهورامزدا بزرگ ترين خدايان است كه اين زمين را آفريده كه آن آسمان را افريد كه مردم كه مردم را خلق كرد كه براي مردم شادي افريد كه خشايار شاه را شاه كرد ، يگانه از ميان شاهان بسيار ، يگانه فرمانروا ، از ميان فرمانروايان بي شمار .
من خشايار شاه ، شاه بزرگ ، شاه شاهان ، شاه كشورهاي داراي ملل بسيار ، شاه اين سرزمين بزرگ دور دست پهناور ، پسر داريوش شاه هخامنشي ).

كتيبه آقاجان بولاغي

اين سنگ نبشته در نزديكي روستاي آقاجان بوللاغي در دره رودخانه قره چاي به فاصله حدود 15 كيلومتري شمال اسد آباد و 300 متري جاده اسد اباد به روستاي بزرگ چنار و در كنار سد رودخانه قره چاي قرار دارد .
برخي از كلمات مصراع دوم كتيبه به علت كيفيت جنس سنگ ريزش كرده است ، ولي آنچه باقي مانده به شرح زير است :
حاكم ملك حسين خان سولاق بسته سدي به سمت اين ايلاق هاتفي گفت بهر تاريخش بسته سدي چون سداسكندر شعر اين كتيبه در نيمه اول قرن دوازدهم هجري قمري به مناسبت سد رودخانه قره چاي ، به خط ثلث حاوي نام باني و تاريخچه ساخت آن نوشته شده است .

شير سنگي

يكي از أثار تاريخي همدان مجسمه شيرسنگي است كه در پارك وميداني به نام سنگ شير واقع شده ‏است. طول اين مجسمه كمي بيش از 2 ‏متر، عرض آن 115 سانتي متر و ارتفاع قسمت سينه آن 120‏سانتي متر است.
ظاهرا اين مجسمه در زمان اشكانيان همراه با مجسمه ديگري كه نظير و قرينه آن بود، در كار يكي از دروازه هاي شهر نصب بود. بعدها عرب ها آن دروازه ‏را باب الاسد خواندند و در سال 319 ‏هجري توسط ديلميان ويران گرد يد. در مورد زمان ساخت آن نظرات گوناگوني وجود دارد. از مادها تا پارتيان را سازنده آن مي داند. اما اين نظر بيشتر مطرح است كه اسكندر مقدوني به ياد سردار بزرگ خود «هفايستون» دستور ساخت آن را داده و در قسمت دروازه شرقي هگمتانه نصب شد.
مجسمه شير سنگي قرنها در كنار تپه مصلي افتاده بود، سرانجام در سال 1328 ‏شمسي بر پايه اي مستطيل شكل از سنگ گرانيت استوار شد و در محل فعلي نصب گرديد. پاهاي مجسمه شكسته و به علت صد ماتي كه به آن وارد شده است شكل و شمايل اوليه خود را از دست داده است.
‏جمعي از مردم همدان به پيروي از عقايد گذشتگان، اين شير سنگي را وسيله اي براي بر آورده شدن آرزو ها و احيانا طلسمي جهت دفع سرما و قحطي و باطل كننده جادو ها مي شناسند. در قسمت جلو سر شير هميشه روغن و شير هميشه روغن و شيره ريخته و در حفره هاي كوچك و چرب اين قسمت، سنگهاي كوچك قرار مي دهند. مردم و مخصوصا زنان عقيده دارند كه اين مجسمه نمادي از آناهيتاست.

آرامگاه باباطاهر

يكي ديگر از ديدني هاي شهر همدان ، آرامگاه باباطاهر است . بابا طاهر كه حدوداَ در اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم مي زيست ، از شعرا و عرفاي بزرگ روزگار خويش بوده است . بيشتر دوران زندگي او در فقر گذشت . او يكي از مشهورترين دو بيتي سرايان ايراني است كه گذشت زمان نتوانسته است ، دو بيتي هاي شورانگيزش را كه با لهجه لري سروده شده است از يادها بزدايد .
از بابا طاهر علاوه بر دو بيتي ها ، آثار ادبي ديگري نيز به جا مانده است كه از آن جمله مي توان به دو قطه ، چند غزل ، مجموعه كلمات قصار عربي و كتابي به نام سرانجام اشاره نمود . باباطاهر در مجموعه كلمات قصار عربي ، عقايد عرفاني خود را علم معرفت و ذكر و عبادت و وجد و محبت بيان كرده است كه مشتمل بر 420 ذكر عارفانه در پنجاه باب و همراه با خاتمه اي در موضوعات متفرقه است . كتاب "سرانجام" وي مشتمل بر دو بخش است كه بخش نخست آن رساله اي است با كلمات قصار در عقايد عرفا و صوفيان و بخش دوم نيز رساله اي است به نام "الفتوحات الرباني في اشارات الهمداني" كه گويا شارح آن جاني بيك همداني است .
آرامگاه باباطاهر بر فراز تپه اي در شمال غربي همدان قرار دارد . اين بنا در طول اعصار و قرون شاهد تخريب و بازسازي هاي متعدد بوده است . در قرن ششم هجري يك برج هشت ظلعي آجري بر روي قبر بابا طاهر ساخته شد كه بعد ها بر اثر مرور زمان ويران شد . در زمان پهلوي اول از طرف شهرداري همدان بناي جديدي به جاي بناي قديمي ساخته شد كه مصالح آن عمدتاَ آجر بود . در جريان همين بازسازي لإ لوح كاشي مربوط به قرن هفتم هجري كه هم اكنون در موزه ايران باستان نگهداري مي شود ، به دست آمد . بر روي اين كاشي فيروزه اي رنگ ، آيات قرآن مجيد به خط كوفي برجسته نوشته شده است ، ساختمان جديد در سال 1329 آغاز و در سال 1331 تكميل گرديد . اما اين بنا نيز درخور مقام عرفاني باباطاهر نبود . لذا در سال 1346 بناي ديگري ساخته شد و در سال 1349 به پايان رسيد .
آرامگاه جديد شاهكاري ممتاز و بديع از معماري عصر جديد است كه طرح اصلي ان تلفيقي از قرن هاي هفتم و هشتم هجري و عصر حاضر است . برج أرامگاه بر قاعده هشت ضلعي قرار گرفته است كه ارتفاع آن از سطح فوقاني تپه 235 سانتي متر و از كف خيابان 238 سانتي متر است .ستون هاي هشت گانه برج ، قطعه سنگ مزار و كف ، پله ها و فرش اطراف آرامگاه از سنگ گزانيت حجاري شده است و بناي اصلي نيز به ابعاد 10´10 متر با مجموعه اي از منشور ها پوشيده شده و داراي مدخل هاي ورودي و منفذهاي نور است . نما و فرش بنا عمدتاَ از سنگ است و در داخل أن كتيبه هايي از كاشي وجود دارد .
در محوطه داخلي ارامگاه 24 دو بيتي از سروده هاي باباطاهر كه بر روي 24 قطعه سنگ مرمريت نوشته شده & نصب گرديده است . دو لوحه برنجي نيز در محوطه داخلي نصب شده است كه يكي از آنها اسامي هيات موسس انجمن أثار ملي به هنگام ساختمان أرامگاه و ديگري نام برخي از شخصيت هايي است كه در كنار باباطاهر دفن شده اند .
مساحت كل زير بناي آرامگاه و باغ أن حدود 8965 متر مربع برأورد شده است .
ترانه هاي شور انگيز باباطاهر كه با لحن دلپذير لري سروده شده ترجمان روح و قلب حساس و پر سوز اين عارف گرانمايه است و اهل ذوق و حال را با جذبه خاصي تحت تاثير و سحر خود قرار مي دهد .
در اينجا چند دو بيتي از بابا طاهر ، براي بيشتر أشنا شدن با جان پر سوز و گداز اين عارف نامدار أورده مي شود :
يكي برزيگري نالون در اين دشت به چشم خون فشان ، آلاله مي كشت
همي كشت و همي گفت اي دريغا كه بايد كشتن و هشتن در اين دشت

بوره بلبل بناليم از سر سوز بوره عشق سحر از مو بياموز
تو از بهر گل پنج روزه نالي مو از بهر دلارامم شو و روز

غم عشقت بيابون پرورم كرد هواي بخت بي بال و پرم كرد
به مو گفتي صبوري كن صبوري صبوري طرفه خاكي بر سرم كرد
دو زلفونت بود تار ربابم چه مي خواهي از اين حال خرابم
ته كه با مو سر ياري نداري چرا هر نيمه شو آيي به خوابم

به صحرا بنگرم صحرا ته وينم به دريا بنگرم دريا ته وينم
به هر جا بنگرم كوه و در دشت نشان از قامت رعنا ته وينم

مو آن رندم كه نامم بي قلندر نه خان ديرم نه مان ديرم نه لنگر
چو روز آيه بگردم گرد كويت چو شو آيه به خشتي وانهم سر

چره بازي بدم ، رفتم به نخجير سيه دستي زده بر بال مو تير
بوره غافل مچر در چشمه ساران هر آن غافل چره غافل خوره تير

سر كوه بلن چندان نشينم كه لاله سر در آره مو بچينم
چو لاله بي وفا بو بي وفا بو نگار بي وفامو چون گزينم

نگار تازه خيز ما كجايي ؟ به چشمان سرمه ريز ما كجايي ؟
نفس بر سينه طاهر رسيده دم رفتن عزيز ما كجايي

آرامگاه مير رضي الدين آرتيماني

مير سيد محمد رضي الدين آرتيماني متخلص به رضي ، شاعر و عارف نيمه دوم قرن دهم هجري در روستاي آرتيمان به دنيا آمد ، در همدان و اصفهان كسب دانش كرد و به كار ميرزايي در دربار شاه عباس صفوي پرداخت . وي سيدي كريم الطبع و نيكوخوي بود و در سير و سلوك و عرفان نيز مقامي شامخ داشت . پس از بازگشت از اصفهان ، در شهر تويسركان و بر فراز تپه اي مشرف به شهر ، خاانقاهي بنا كرد و به ارشاد مستعدان پرداخت . ساقي نامه و سوگندنامه از آثار مشهور اوست .
ساقي نامه رضي الدين آرتيماني يكي از معروف ترين ساقي نامه هاي ادبيات فارسي است كه چند بيتي از ان را مي خوانيم :
الهي به مستان ميخانه ات به عقل آفرينان ديوانه ات
به انده پرستان بي پا و سر به شادي فروشان بي شور و شر
به رندان سرذمست آگاه دل كه هرگز نرفتند جز راه دل
خرابات را گر زيارت كني تجلي به خروار غارت كني
بيا تا به ساقي كنيم اتفاق درون ها مصفا كنيم از نفاق
بياييد با جمله مستان شويم ز مجموع هستي پريشان شويم
چو مستان به هم مهرباني كنيم دمي بي ريا زندگاني كنيم
به صبري كه در ناشكيبا بود به شوقي كه در روي زيبا بود
به عزلت نشينان صحراي درد به ناخن كبودان شبهاي سرد
كه خاكم گل از آب آنگور كن ساپاي من آتش طور كن
خدايا به جان خراباتيان كز اين تهمت هستي ام وا رهان
كه از كثرت خلق تنگ آمدم به هر سو شدم سر به سنگ آمدم

آرامگاه رضي الدين آرتيماني بر فراز تپه اي در روستاي آرتيمان از توابع شهرستان تويسركان قرار دارد . نماي آرامگاه رضي آجري است و سه دهنه طاق بلند دارد . در پشت اين طاق ها ، بنايي با ورودي طاقي شكل و سر در كاشي كاري شده قرار گرفته است .
پلان بنا مربع شكل است و در جبهه بيروني آن نيز سه اتاق وجود دارد كه در چهار ضلع تكرار شده اند . محل اصلي آرامگاه به وسيله اين اتاق ها محصور شده است . مقبره داراي چهار در ورودي در چهار ضلع است كه همه آنها طاقي شكل اند و بر سر در آنها كاشي كاري هاي زيبايي به چشم مي خورد . داخل بنا به سبك معماري جديد و با اشكال هندسي ساخته شده است و داراي سنگ قبري از سنگ خاراست .
نماي بيروني بنا از اجر است . بنا داراي تاسيسات و اتاق هاي دفتر و نگهباني است . محوطه بيروني نيز گل كاري و درخت كاري شده است .

آرامگاه بوعلي سينا

آرامگاه حجت الحق شيخ الرئيس شرف الملك ابوعلي حسين بن عبدالله بن سينا، فيلسوف و دانشمند و طبيب مشهور ايران (428- 370 هجري قمري) در ميداني به نام بوعلي سينا در شهر همدان واقع شده است.
‏اين بنا تاكنون سه بار نوسازي و تعمير شده است. آخرين بار به مناسبت هزارمين سال تولد اين دانشمند تعمير و بازسازي شد، ساختمان بنا از سال 1325 ‏شروع شد و در سال 1330 خاتمه يافت.
‏طرح آرامگاه از روي قديمي ترين بناي تاريخ دار اسلامي ايران، يعني بناي عظيم گنبدكاووس (قابوس)، با تغييرات جزئي ساخته شده است.
بناي قديم آرامگاه در زمان قاجاريه دوباره سازي شد و دو سنگ قبر قديمي، يكي مربوط به ابوعلي سپنا و ديگري مربوط به ابو سعيد دخئوك (يار قديمي ابو علي سپنا) درمحل مقبره نهاده شد. مصالح به كار رفته دربنا عمدتاً آجر و شكل آن چهار ضلعي غيرمنظم بود كه گنبدي در وسط آن قرار داشت. اطراف بنا به تالار قرائت خانه اي در قسمت غربي و يك دالان در سمت شرقي محدود مي شد. مجموعه امكانات فوق وساختار معماري ‏آرامگاه در خور مقام و شخصيت بوعلي نبود. به همين دليل، انجمن آثار ملي تصميم گرفت به مناسبت هزارمين سال تولد اين فيلسوف عالي مقام بناي جديدي را كه حاوي مفاهيم معماري قديم و جديد باشد، بسازد.
آرامگاه بوعلي سينا در زميني به مساحت 3090 متر مربع احداث گرديد و زير بناي اصلي آن حدود 1792 متر مربع است .
نماي ارامگاه از سنگ خاراست . سطح حياط با سه پله سرتاسري به ايوان ساختمان متصل مي گردد و در ورودي آن در قسمت شرقي ساختمان واقع شده است . در اين ايوان ده ستون از سنگ خارا تعبيه شده كه قطر هر يك از ستون ها در قسمت پايين 95 سانتي متر و در قسمت بالا 75 سانتي متر با ارتفاع 10/4 متر است . هر يك از اين ستون ها نمودار گذشت يك قرن از زمان تولد بوعلي سينا تا روزگار ماست .
‏در چوبي ايوان به سرسر ايي به طول 880 سانتي متر و عرض 630 سانتي متر باز مي شود. ديوارهاي سرسرا با سنگ تراورتن وكف آن با سنگ خاراي چكشي پوشيده است. در طرف راست و چپ سرسرا، قبرهاي قديمي بوعلي سينا و ابو سعيد قرار دارد و در انتهاي غربي آن ، در آهني دو تكه اي تعبيه شده است كه به محل اصلي آرامگاه باز مي شود .

محوطه اصلي چهارگوش است و دوازده پايه برج آرامگاه بر روي آن قرار گرفته است . قبر بوعلي در ميان برج و قبر ابوسعيد در كنار آن است . بر روي هر دو قبر ، لوحه اي از سنگ مرمر و كتيبه اي در 9 سطر به خط ثلث نوشته شده است .
در دو طرف سرسرا دو تالار قرار دارد كه يكي تالار اجتماعات و ديگري كتابخانه آرامگاه است . طول و عرض هر دو تالار به ترتيب 45/9 و 75/5 متر است و كتابخانه آن ببيش از 6 هزار جلد كتاب دارد .
ارتفاع برج ارامگاه از روي سقف آن 23 متر و از كف خيابان 5/28 متر است . مصالح بكار رفته در برج ، سيمان و ريزه هاي سنگ خارا است كه به صورت يكپارچه ساخته شده است .
در ميان ترك هاي دوازده گانه برج و در بالاي آرامگاه ، صندوقي مفرغي مكعب شكل قرار دارد كه سطح فوقاني آن هرمي شكل است . طول قسمت بالايي صندوق 5/97 سانتيمتر و عرض قسمت پايين آن 109 سانتي متر است و در هر چهار طرف آن كتيبه اي به خط ثلث نوشته شده است .
به منظور تجليل و قدرداني از مقام علمي اين دانشمند و فيلسوف گرانقدر ، در سال 1328 شمسي تصوير بوعلي توسط هنرمند و پيكر تراش شهير استاد ابوالحسن صديقي ترسيم شد كه بر اساس آن مجسمه تمام رخ ايستاده اي از سنگ مرمر سفيد به ارتفاع 310 سانتي متر و پهناي متوسط 90 سانتي متر و وزن تقريبي 5/4 تن تهيه شد و بر روي پايه اي در ميدان بوعلي همدان نصب گرديد . در جبهه شمالي پايه مجسمه ، بر روي لوح سنگ سفيدي به ارتفاع 180 سانتي متر و عرض 100 سانتي متر ، كتيبه زير در يازده سطر به خط نستعليق نوشته شده است .
ابوعلي سينا
(370-428) هجري قمري
دل گرچه در اين باديه بسيار شتافت يك موي ندانست ولي موي شكافت
اندر دل من هزار خورشيد بتافت آخر به كمال ذره اي راه نيافت
اين تنديس را انجمن آثار ملي به يادبود هزارمين سال تولد شيخ الرئيس ابوعلي حسين ابن عبدالله بن سينا به شهر همدان اهدا’ كرده است .
نظامي عروضي در كتاب چهار مقاله حكايتي از يكي از روش هاي درماني بوعلي سينا نقل مي كند كه مبين قريحه علمي اين فيلسوف بزرگ است :
"يكي را از اعزه ال بويه ماليخوليا پديد آمد و او را در اين علت چنان صوزرتا بست كه او گاوي شده است ، همه روز بانگ همي كرد و اين و آن را همي گفت كه مرا بكشيد كه از گوشت من هريسه نيكو آيد تا كار به درجه اي بكشيد كه نيز هيچ نخورد و روز ها بر امد و نهار كرد و اطباء در معالجت او عاجز آمدند و خواجه ابوعلي اندرين حالت وزير بود و شاهنشاه علاء الدوله محمد بن دشمن زيار بر وي اقبالي داشت و جمله ملك در دست او نهاده و كلي شغل به راي و تدبير او بازگذاشته و الحق بعد اسكندر كه ارسطاطاليس وزير او بود هيچ پادشاه چون ابوعلي وزير نداشته بود ، و در اين حال كه خواجه ابوعلي وزير بود هر روز پيش از صبحدم برخاستي و از كتاب شفا دو كاغذ تصنيف كردي ، چون صبح صادق بدميدي شاگردان را بار دادي ، چون كيارئيس بهمنيار و ابومنصور بن زيله و عبدالواحد جوزجاني و سليمان دمشقي و من كه با كالانجارم تا وقت اسفار سبق ها بخوانديمي و در پي او نماز كرديمي و تا بيرون آمد ماني هزار سوار از مشاهير و معارف و ارباب حوايج و اصحاب عرايض بر در سراي او گرد آمده بودي و خواجه برل نشستي و آن جماعت در خدمت او برفتندي . چون به ديوان رسيدي سواره دو هزار شده بودي ، پس به ديوان تا نماز پيشين بماندي و چون بازگشتي به خوان امدي ، جماعتي با او نان بخوردندي ، پس به قيلوله مشغول شدي و چون برخاستي نماز بكردي و پيش شاهنشاه شدي و تا نماز ديگر پيش او مفاوضه و محاوره بودي ميان ايشان ، در مهمات ملك دو تن بودند كه هرگز ثالثي نبودي و مقصود از اين حكايت اين است كه خواجه را هيچ فراغت نبودي . پس چون اطباء از معالجت آن جوان عاجز امدند پيش شاهنشاه ملك معظم علاء الدوله آن حال بگفتند و او را شفيع برانگيختند كه خواجه را بگويد تا آن جوان را علاج كند . علاء الدوله اشاره كرد و خواجه قبول كرد . پس گفت آن جوان را بشارت دهيد كه قصاب همي آيد تا تو را بكشد و با آن جوان گفتند . او شادي همي كرد پس خواجه بر نشست همچنان با كوكبه بر در سراي بيمار آمد و با تني دو در رفت و كاردي به دست گرفته گفت اين گاو كجاست تا او را بكشم . آن جوان همچو گاو بانگي كرد يعني اينجاست . خواجه گفت به ميان سراي اريدش و دست و پاي او ببنديد و فرو افكنيد . بيمار چون آن شنيد بدويد و به ميان سراي آمد و بر پهلوي راست خفت و پاي او سخت ببستند . پس خواجه ابوعلي بيامد و كارد بر كارد ماليد و فرونشست و دست بر پهلوي او نهاد چنان كه عادت قصابان بود . پس گفت وه اين چه گاو لاغزري است ، اين را نشايد كشتن لإ علف دهيدش تا فربه شود و برخاست و بيرون آمد و مردم را گفت كه دست و پاي او بگشاييد و خوردني آنچه فرمايم پيش او بريد و او را گوييد بخور تا زود فربه شوي . چنان كردند كه خواجه گفت خوردني پيش او بردند و او همي خورد و بعد از آن هرچه از اشربه و ادويه خواجه فرمودي بدو دادندي و گفتند كه نيك بخور كه اين گاو را نيك فربه كند . او بشنودي و بخوردي بر آن اميد كه فربه شود تا او را بكشند . پس اطباء دست به معالجت او بر گشادند چنانچه خواجه ابوعلي مي فرمود يك مااه را به صلاح آمد و صحت يافت و همه اهل خرد دانند كه اين چنين معالجت نتوان كرد الا به فضلي كامل و علمي تمام و حدسي راست ".

آرامگاه عارف قزويني

در محوطه آرامگاه شيخ الرئيس ابوعلي سينا، مقبره ابوالقاسم عارف قزويني شاعر و ترانه سراي معروف معاصر قرار دارد .

بازار همدان

مجموعه بازار همدان كه در محدوده خيابان هاي بابا طاهر ، اكباتان و شهدا قرار دارد ، عمدتاً به دوره قاجاريه مربوط مي شود . اين بازار داراي 30 راسته است و هر راسته به صنف و حرفه اي خاص تعلق دارد ، از جمله بازار زرگر ها ، قصاب ها ، مسگر ها ، قنادها و نظاير آن .
از مجموع راسته هاي موجود در بازار همدان بغير از راسته هاي مسجد جامع ، قصاب ها ، قناد ها ، نخود بريزها ، حلبي ساز ها ، صحاف خانه ، كفش دوز ها ، حلاج خانه و سمسارها ، بقيه راسته بازارها بدون سقف است .سقف تعدادي از راسته هاي مسقف ، فلزي و جديد است و بازارهايي كه فعلاً سقف ندارند در گذشته داراي سقف بوده اند.
در اين مجموعه حدود 24 سرا وجود دارد كه نمايانگر رونق اقتصادي همدان در دوره هاي گذشته است كه بمرور زمان آسيب هايي ديده اند و بعضي از راسته ها هم صدماتي ديده اند . راسته هاي بازار همدان عبارتند از : راسته بازار زرگرها ، صندوق ساز ها ، مسجد جامع ، چلنگرها ، قصاب ها ، قنادها ، مسگرها ، شيشه فروش ها ، قبله ، پيامبر ، نخود بريز ها ، حلبي سازها ، صحاف خانه ، علاقبندها ، كفش دوز ها ، كفش دوز هاي بزرگ ، موتاب خانه ، فلسطين ، حسين خاني ، حاج فضل الله ، گلشن ، دباغخانه ، آهك فروش ها ، حلاج ها ، سمسارخانه ، شاه زاده حسين ، كهنه فروش ها ، كاه فروش ها و سر پل گذر .

بازار ملاير

اين بازار به زمان شيخ الملوك (شيخ محمد علي ميرزا دولتشاه فرزند فتحعلي شاه ، باني شهر ملاير ) مربوط است و شامل يك بازار اصلي ، دو بازار فرعي ، تعدادي سرا و منزل مسكوني در اطراف است .
بازار اصلي از يك بازار طويل شمالي – جنوبي و يك بازار شرقي – غربي تشكيل شده است كه در محلي به نام چهار سوق با كنبدي بزرگ بر فراز آن يكديگر را قطع مي كنند . چهار قسمت اين بازار به چهار محله شهر منتهي مي شود . ورودي بازار در خيابان بروجردي قرار دارد . چندين تيمچه و سراي در دوجهت اين بازار وجود دارد كه پاره اي از آن ها چون سراي خان و لحاف دوز ها از ارزش بيشتري برخوردار است . تيمچه اي نيز در قسمت غربي بازار واقع شده است كه سقف گنبدي بزرگي دارد . فعلاً از اين بنا به عنوان زورخانه استفاده مي شود و از معماري ويژه اي برخوردار است . يكي از تيمچه ها به بازار اصلي متصل است .
بازار فرعي دوم در قسمت مسجد شيخ الملوك واقع شده است و با چند انحنا به بازار طولي متصل مي شود .

آب انبار شاه عباس

‏اين آب انبار در وسط محله دركاروان سراي اسد آباد واقع شده و به شكل مستطيل و با ابعاد 5/11 ×20 متر است . از سه بخش مياني سا سالن مركزي با طاق نماهايي يكنواخت در اطراف و ديوارهاي تفكيك كننده تشكيل شده است . آب انبار داراي 18 پله آجري است كه ارتفاع آن از كف تا سقف در حدود 5/6 متر است . سقف آن به صورت طاق و گنبد است . قدمت تاريخي اين بنا به دوران صفويه مي رسد .

كاروان سراي شاه عباس

اين كاروان سرا در 5 كيلومتري مسير جاده اسفالته تويسركان به كرمانشاه در نزديكي روستاي فرسفج واقع شده است و از آثار دوره صفويه است .
شكل كاروان سرا تقريباً مربع چهار ايواني به ابعاد بيروني 56×56 و ابعاد داخلي 5/23 ×5/23 متر است . چهار برج دايره اي شكل در چهار گوشه آن و سه برج نيم دايره در اضلاع شرقي ، غربي و شمال آن احداث شده است كه برج ها علاوه بر جنبه تزئيني ، محل ديده باني نيز بوده است . در طرفين در ورودي كاروان سرا چهار طاق نماي تزئيني بطور قرينه احداث شده است . كاروان سرا داراي حياط مربع شكلي است كه اصطبلش در پشت آن واقع شده است .
در حال حاضر اين كاروان سرا در دست سفالگران روستاست و همين امر ، اسيب هاي جبران نا پذيري به آن وارد ساخته است ، بطوري كه قسمت هايي از ان به علت استفاده اهالي از مصالح ساختماني بنا ، جهت ساختمان سازي از بين رفته است . آجر كاري حصيري و طاق نماهاي در ورودي ، تزئينات فعلي كاروان سرا را تشكيل مي دهد .

كاروان سراي ياريم قيه

اين كاروان سرا در روستاي ياريم قيه از توابع بخش فامنين واقع شده و تقريباً ويرانه است . طرح آن به شكل مستطيل و به ابعاد 50×60 در متر و ارتفاع ديوارهاي باقيمانده 4 متر است . اين كاروانسرا احتمالاً از نوع كاروان سراهاي كوهستاني و متعلق به دوره صفويه است . مصالح بكار رفته در بنا كاملاً از سنگ نتراشيده همراه با ملاط ساروج است . در ضلع جلويي ، بقاياي سه برج تزئيني هنوز هم خود نمايي مي كند . اين بنا با وجود ويراني و تخريب ، براي مطالعات تاريخي و معماري اهميت شاياني دارد

حمام گلستان

‏اين حمام در محله درب كاروان سراي اسدآباد واقع شده و به حمام قديمي بازار نيز معروف است. در ورودي حمام به محوطه اي شش ضلعي باز مي شودكه اضلاع آن مساوي به نظر مي رسد. طاق اين محوطه گنبدي است و سربينه آن در قسمت جلويي راهرو ورودي قرار دارد. سربينه هم محوطه اي هشت ضلعي است كه در ششي ضلع آن، شش صفه براي رخت كندن ساخته شده است. سقف همه اين صفه ها جناغي است .
گرمخانه نيز داراي سقفي با طاق جناغي است و از سه قسمت مشتمل بر بخش مركزي، بخش سمت راست (خزينه آب سرد) و بخش سمت چپ (خزينه آب گرم) تشكيل شده است. مصالح اصلي بنا آجر ، ملاط ، گچ و سنگ تراشيده مرمر است وقدمت تاريخي آن احتمالاً به دوره صفويه مي رسد.

حمام حاج آقا تراب

‏از شعر هاي سر در اين حمام برمي آ يد كه در سال 1342‏هجري قمري و در زمان ناصرالدين شاه ساخته شده است:
شكر لله يافته انجام از حق اين بنا
در زمان شاه عادل ناصرالدين خدا
داد فرمان همايون اصغر معمار را
تاكشد طرح وكند گرمابه ها از نو بنا

شالوده ‏: بناي اين حمام يك مستطيل است كه به وسيله ديواري به دو قسمت سردخانه و گرمخانه تقسيم مي شود. در بخشي از سردخانه يا رختكن چهار ستون سنگي وجود دارد و بخش ديگر آن كه به وسيله دو ستون جدا شده سربينه خصوصي است كه بالاي آن با نقاشي زيبايي از جنگ ورستم با ديو سفيد بر روي كاشي تزيين شده است. محوطه سردخانه سقف گنبدي دارد. در وسط اين حمام حوض زيبايي با حجر.هايي در اطراف قرار دارد. گرمخانه آن نيز چهار ستون و يك سقف دارد. اين حمام در نزديكي ميدان قيصريه نهاوند است و با توجه به قدمت بنا و تزيينات داخلي، از ابنيه جالب و ديدني استان به شمار مي آيد.

حمام امير افخم (شورين)

‏اين حمام در حال حاضر نيز فعال است و مورد استفاده قرار مي گيرد. از نظر قدمت تاريخي به دوران قاجاريه مربوط است و در داخل قلعه اميرا فخم شوريني معروف به امير شوريني واقع شده است

پل فرسفج

اين پل در روستاي فرسفج تويسركان ، در منتهي اليه جنوب غربي روستا و بر روي يكي از شعبه هاي پر آب قلقل رود واقع شده است و محور ارتباطي چندين روستاست .
‏پل فرسفج از نظر قدمت به دوره صفويه مربوط است و با توجه به كاروان سرايي كه در نزديكي آن قرار دارد، به نظر مي رسد اين محل هم منزل گاه و هم مسير كاروان رو بوده است. طول و عرض پل بسيار كم و داراي سه دهانه بزرگ آب رو، با قوس جناغي است كه در حد فاصل آن ها دو طاق نماي كوچك به چشم مي خورد. مصالح اصلي پل از سنگ و آجر است و از قسمت تختاني تا شروع پاكار، قوس ها از سنگ و از اين قسمت به بالا از آجر و ملات گچ و خاك است

پل شكسته خسرو آباد

‏اين پل در روستاي خسر وآباد و بر روي رودخانه شهاب (شاه آب) احداث شده و داراي دو چشمه اصلي و دو چشمه كوچك در طرفين چشمه هاي اصلي است. طاق هاي هر چهار چشمه جناغي است كه تا بلندي 155‏سانتي متر از تخته سنگ هاي لاشه اي، به ابعاد مختلف وبا ملاط گچ ساخته شده و روي سنگ ها سه رج آجر چهارگوش چيده شده است. به نظر مي رسدكه بعد از ساختن پايه ها، ابتدا قسمت هاي مركزي طاق چشمه ها را ساخته اند و پس از آن، آجرهاي افقي را چيده و پل را تمام كرده اند: زيرااين دو قسمت به هيچ طريقي درهم قفل و بست نشده است. مصالح ساختماني اين پل آجرهايي به ابعاد 5×21×21 ‏، سنگ لاشه هايي با ابعاد مختلف، سنگ تراش، قلوه سنگ وگچ است.

قلعه چوبين

در سال 1356 در اين قلعه توسط استروناخ دوگمانه آزمايشي زده شد كه منجر به بيرون آوردن سه خمره گلي بزرگ گرديد. قلعه در كنار اراضي دولت آباد ملاير به صورت مخروبه اي قرار دارد. قبل از احداث شهر ملاير به نام شهر چوبين يا چوبينه شهرت داشت و به احتمال زياد يادگار بهرام چوبينه – سردار ايراني- بود. اين بنا اخيرا بر اثر توسعه شهر ملاير كاملا از بين رفت.

قلعه خرابه (قلعه يزدگرد)

اين قلعه كه آثار ويرانه هاي آن هنوز هم در كوه يزدگرد در جنوب شهرستان ملاير و 10 كيلومتري شرق جاده ملاير- بروجرد وجود دارد، به دوره ساسانيان مربوط است و احتمالا مدتي پناهگاه يزدگرد سوم بوده است. در حال حاضر فقط آثار ديواره هاي خراب شده آن قابل مشاهده است.

قلعه دختر (قيز قالاسي)

اين قلعه با آن كه تخريب شده است، ولي هنوز پي، بنا و ديواره هاي آن باقي مانده است. برخي از سردرها و پله هاي سنگي كه تراش خورده، نشانگر معماري زيبا و رونق آن در دوران خود است. اين قلعه كه اهميت نظامي داشته، بر تمام شهر همدان و اطراف آن و گردنه معروف همدان، تويسركان تسلط كامل دارد. به نظر مي رسد اين قلعه مشابه ساير قلعه دخترهايي است كه در نقاط مختلف ايران وجود دارد و ظاهرا در دوران مقاومت ايرانيان در برابر حمله اعراب احداث شده اند. نمونه هاي بسياري از اين نوع قلعه ها در استان فارس و آذربايجان نيز وجود دارد.

قلعه نوشيجان (دژ- آتشكده)

تپه- قلعه نوشيجان در 60 كيلومتري جنوب همدان و 20 كيلومتري غرب ملاير در منطقه اي موسوم به شوركات واقع شده است. از سال 1346 به سرپرستي ديويد استروناخ حفريات علمي در اين محل آغاز گرديد كه منجر به شناسايي سه دوره فرهنگي شد. دوره اول مربوط به مادهاست كه نيمه دوم قرن هشتم تا نيمه اول قرن ششم قبل از ميلاد را دربر مي گيرد. معماري اين دوره شامل قسمت هاي زير است: ● بناي قديمي جبهه غربي تپه كه نخستين آتشگاه است. ● تالار ستون دار يا آپادانا. ● تالار مركزي يا معبد مركزي (دومين نيايشگاه). ● اتاق ها و انبارها. ● تونل. ● حصار دژ نوشيجان.
دوره دوم و سوم اين قلعه متعلق به تمدن هاي ديگر است كه مورد بررسي قرار نگرفته اند.

تپه هاي هگمتانه

تپه باستاني هگمتانه كه در ورودي شهر همدان واقع شده است يكي از با ارزش ترين اثار باستاني ايران است . تا كنون حفارهاي متعددي بر روي اين تپه صورت گرفته است كه علاوه بر اشكار شدن آثار خشتي دوران هخامنشيان ، آثار ديگري نيز به شرح زير كشف شده است :
-لوح زرين آرايمنه پدر ارشام
-جام زرين منسوب به خشايار شاه (پسر داريوش) قرن پنجم پيش از ميلاد .
-خنجر و ساغر حدود دوران هخامنشي .
-نقش برجسته شير بالدار در حال جهش ، مربوط به دوران هخامنشي .
اين آثار نشان مي دهند كه تپه هگمتانه احتمالاَ محل خزانه پادشاهان هخامنشي بوده است . همچنين با توجه به نام هايي كه اين تپه دارد (نظير سر قلعه شاه داراب) احتمالاَ كاخ يا قلعه اي نيز در آن وجود داشته است

تپه گيان

اين تپه در جنوب شهر نهاوند واقع شده است و قدمت تاريخي آن از هزاره چهارم تا هزاره اول پيش از ميلاد است تپه گيان در سال هاي 1310 و 1311 به وسيله دكتر جرج كنتنو و پرفسور رمان گريشمن حفاري شد و نتيجه مطالعات آنها در سال 1314 در كتابي به نام "كاوش در تپه گيان نهاوند" به زبان فرانسه در پاريس منتشر گرديد . در نتيجه اين حفاري ها ثابت شد كه تكامل سبك و اسلوب هاي مختلف معماري شوش در نقاطي از ايران كه كمتر تحت نفوذ سومر ، يعني بين النهرين بوده رواج داشته است .
در حفاري هاي تپه گيان كاوشگران تا عمق 19 متري پايين رفته و به پنج دوره تمدني برخورد كرده اند . طبقه پنجم يا پايين ترين طبقه در عمق 5/7 تا 19 متري قرار داشته و داراي سفالي با زمينه زرد و يا سبز كمرنگ با نقوش سياه بوده است . با وجود اين ضخامت ، ، قبر هايي در اين طبقه يافت نشد و در عمق 7 متري بالاتر از خاك بكر ، تبر هاي مسي به دست آمده كه شبيه تبرهاي پايين ترين طبقه شوش است . سفال هاي اين طبقه به سبك سفال هاي شوش ساخته شده است .
در طبقه چهارم سفال هايي كشف شد كه شبيه سفال هاي مكشوفه دوره دوم استقرار هاي (سكونت) شوش بود و اشكال پرندگان دريايي و عقاب با بال هاي گشوده و نقش هاي شانه اي بر روي آنها ديده مي شود . سفال ها به رنگ سياه و گاهي به رنگ قهوه اي نقاشي شده اند . سفال مخصوص اين طبقه كوزه هاي بزرگي مثل كوزه هاي شوش II بود . اين طبقه در عمق 5/7 تا 9 متري به زحمت از لايه پنجم تشخيص داده مي شود . در اين طبقه گورستان وسيعي پيدا شد كه در آن ها اشيايي همچون فلزات فراوان ، آبخوري ها و بازوبندهاي نقره و غيره به دست آمد .
طبقه سوم در عمق 6 تا 5/7 متري است و سبك جديدي نسبت به سفال هاي قبلي در سفال هاي آنها ديده مي شود كه عبارت از ظروف سه پايه قرمز (آجري) رنگ است كه با خطوط موازي سياه رنگ تزيين شده است . خنجر ها و سنجاق هاي بلند و ظروف و اشيايي ديگر نيز از اين طبقه بدست آمده است .
طبقه دوم در عمق 4 تا 6 متري قرار دارد و آثار ابنيه و ساختمان در آن ديده مي شود . در سفال هاي بدش آمده از اين طبقه نقش پرندگان مجدداً ظاهر مي گردد و ظروفي از گل زرد رنگ مايل به خاكستري در اشكال گوناگون ساخته شده اند . مهم تر از همه ديگ هاي كروي شكل است كه با اشكال هندسي متعددي تزئين شده اند . آثار به دست آمده از اين تپه در موزه ايران باستان نگهداري مي شوند

تپه پيسا (علي آباد )

اين تپه در فاصله 5/2 كيلومتري شمال تپه معروف هگمتانه قرار دارد و به وسيله رذودخانه اي به دو بخش تقسيم شده است به علت جريان آب رودخانه ، بخش هايي از تپه تخريب شده و از بين رفته است . به منظور مشخص شدن ديوار ها و طبقات باستاني آن چندين ترانشه در سطح آن زده شد وجود سنگ هاي بزرگ در سطح تپه از انهدام آثار معماري كهن اين تپه حكايت دارد ارتفاع تپه نسبت به دشت مجاور در حدود 10 متر است و در كل مساحتي در حدود 5/0×1×1 كيلومتر مربع را شامل مي شود . اطراف آن را مزارع فرا گرفته اند .
سفال هاي بدست آمده از سطح تپه نشانگر آن است كه قدمت تاريخي اين تپه به دوره هخامنشي مي رسد و به احتمال زياد به تپه هگمتانه ارتباط داشته است .
با توجه به حفريات انجام شده در تپه هگمتانه كه به پيدايي آثار خشتي دوره هخامنشيان منجر گرديد و با توجه به مساحت تپه پيسا و سفال هاي بدست آمده از آن ، اين مكان احتمالاَ بايد محل استقرار مادها و بناهاي معروف آن دوره بوده باشد . بنابراين ، انجام برنامه هاي حفاري در تپه مي تواند كمك شايان توجهي به آشكار شدن رازهاي تاريخي نهفته در دل اين تپه باستاني باشد.

تپه پري

‏اين تپه در روستاي پري (پيروز) از توابع شهرستان ملاير واقع شده است در سال 1349 براي اولين بار به طور رسمي حفاري شد و منجر به پيدايي قبور مربوط به هزاره اول ميلادي گرد يد.
‏قرارگرفتن اسكلت در درون قبر به اين شكل بود كه مرده روي بازوي چپ و يا راست (بسته به زمان دفن مرده) قرار داده مي شد، به طوري كه زانو ها خم مي شد و دست ها روي سينه قرار مي گرفت. قراين و شواهد نشان مي دهد كه طرز تدفين مردهها ارتباط مستقيم با سمت استقرار خورشيد در آسمان داشت و سعي بر اين بود كه صورت جسد رو به خورشيد قرارگيرد.
‏پيداش قبور در اين تپه همچين نشان مي دهد كه ظروف و تزييناتي از قبيل دست بند، گردن بند و انگشتر را، كه در زمان حيات با شخص بوده است همراه جسد دفن مي كردند.
‏ارتفاع تپه در حدود 15 متر است و در 200 متري جاده اسفالته اراك – ملاير واقع شده است. به رغم قدمت تاريخي اين تپه و ارزش باستان شناسي آثار به دست آمده از آن، هنوز هم اين مكان به ثبت نرسيده و از آن استفاده باستان شامي يا جهانگردي نمي شود.

تپه مصلي

در شرق شهر همدان، تپه اي قرار دارد كه به تپه مصلي معروف است. ابعاد اين تپه 600، 400 ‏متر است و با ميدان مركز شهر (ميدان امام خميني) فاصله چنداني ندا رد. به طوري كه از بالاي آن مي تواند تماس شهر همدان را به خوبي نظاره كرد.
‏با توجه به نام تپه، به احتمال زياد اين مكان محلي براي انجام فرايض مذهبي بود و معبد دياناي همدان در اين محل قرار داشت. آثار دوران اشكاني بر روي اين تپه و آثار اشكاني به دمت آمده از كاوش هاي اين تپه ترديدهايي در اين نظريه ايجاد كرده است.
ب‏ه نظر مي رسد كه اين تپه با توجه به نزد يكي آن به تپه معروف
هگمتانه ارتباط نزد يكي با كاخ هاي هگمتانه داشته است كه به علت استقرار معبد آناهيتا يا آناهيد بر فراز آن، جنبه مذهبي خاص پيداكرده بود.
بدوذ مك وجود خانه هاي تديمي در هر مهري نانگو بانت متي و تديمي و يانگر ميو« معماري دوراذكذمت أن شر امت.

استان همدان

‌موقعيت جغرا‌‌‌‌‌‌‌‌فيايي ‌و تقسيما‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ت سياسي استان

استان همدان با مساحت 20 هزار و 172 كيتومتر مربع، 2/1درصد از كل مساحت كشور را در بر مي‌گيرد. اين استان بين مدار‌ها‌ي 59درجه و 33دقيقه تا 49درجه و 35 دقيقة عرض شمالي و 34 درجه و 47 دقيقه تا 34 درجه و 49 دقيقة طول شرقي از نصف‌النهار گرينويچ قرار گرفته است.
استان همدان جزو استا‌ن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاي غربي ا‌يران است كه از شما‌ل به استان زنجان، از جنوب به استان لرستان‌، از شرق به استان مركزي و از غرب به استا‌ن‌‌‌‌‌هاي كرمانشا‌ه و كردستان محدود مي‌شود.
‌بلند‌ترين نقطة استان همدان، قلة الوند با ارتفاع 3574 متر و پست‌ترين مكان ا‌ين استان اراضي عَمْرآباد در كنا‌ر رود قره چاي در بخش شرا و پيشخوار است.
مهمترين ارتفاعات و ناهمواريهاي استان همدان:
قله الوند با ارتفاع 3574 متر از سطح دريا، بلندترين قله استان همدان است كه خط الرأس آن حد طبيعي بين تويسركان و همدان است و قله هاي ديگر عبارتند از: كوه گرو در جنوب نهاوند با ارتفاع 3316متر، كوه لشكردر, در جنوب شرقي ملاير 2928متر، كوه خان گرمز در غرب تويسركان 2868متر، كوه سياه دره تويسركان2818متر، كوه سفيد در جنوب غربي ملاير، كوه سرده و كوه گرمه در ملاير، آلماقلاغ حد فاصل اسدآباد و بهار، كوه بوقاطي در كبودرآهنگ و پست ترين نقطه استان با ارتفاع 1420 متر در محل خروج گاماسياب از شهرستان نهاوند واقع است
آب و هواي استان همدان
با توجه به پستي و بلنديهاي زياد، دشتها، مناطق كوهستاني، قله هاي مرتفع، رودخانه ها، چشمه سارها، مزارع، اشجار و سرآبهاي متعدد، آب و هواي استان همدان متغير است و معمولاً داراي زمستانهاي سرد و پر برف و تابستانهاي معتدل و ييلاقي است و به طور كلي در دره هاي شمالي كوه الوند و شمال استان سردتر و جنوب استان ملايم تر است.


جغرافياي اقتصادي
صنايع و معادن
صنايع استان همدان در دو دسته صنايع دستي و كارخانه اي دسته بندي مي شوند. دراستان همدان؛ صنايع دستي بيش از صنايع ماشيني گسترش دارد. مهم ترين صنايع دستي استان قالي بافي، سفال گري، گيوه بافي، كفش دوزي، پوستين دوزي و دباغي است. قالي بافي همدان در سطح ملي مشهور است و قالي هاي ريز باف آن به خارج از كشور نيز صادر مي شود. سفال گري از صنايع دستي مهم استان به ويژه لالجين در شهر بهار است. انواع اين ظروف و ابراز سفالي علاوه برمصرف محلي به خارج از آن نيز صادر مي شود.
صنايع غذايي، نساجي, چرم سازي سلولزي، شيميايي، كاني غير فلزي، برق و الكترونيك نيز از مهم ترين صنايع سبك استان همدان است. مهم ترين فعاليت صنايع سنگين استان همدان عبارتند از: ريخته گري چدن و توليد ادوات كشاورزي، ماشين آلات ساختماني و راه سازي، سوپاپ انواع خودرو و شركت فولاد همدان. استان همدان از نظر معادن نيز بسيار غني است و مهم ترين معادن آن گرانيت، سنگ آهك، سنگ ساختماني، فلدسپات، سرب، روي، نقره آهنگران، گچ،‌ ليمونيت، ‌سيليس، تراورتن و سنگ آهن است
كشاورزي و دامداري
كشت در سطح استان همدان به دو شكل ديم و آبي صورت مي گيرد، اما بيش تر زمين هاي كشت شده به صورت ديم است. مهم ترين محصولات كشاورزي استان گردو، گندم، جو، سيب زميني و چغندر قند است كه كشت گندم و جو حدود سه چهارم زمين هاي زير كشت را به خود اختصاص داده است. محصول گردو به ويژه در شهرستان تويسركان به دست مي آيد. محصولات مهم ديگر استان در قسمت هاي كوهستاني، انواع ميوه ( به ويژه گلابي و سيب ) و در دامنه انگور غلات، حبوبات و صيفي جات است.


جغرافياي انساني
براساس نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسكن آبان ماه سال 1375 كل جمعيت استان 1677957 نفر است از اين عده 849223 نفر مرد و 828734 نفر زن بوده اند از كل جمعيت استان 810640 نفر در مناطق شهري و 867115 نفر در مناطق روستايي سكونت داشته و 202 نفر غير ساكن بوده اند.مردم همدان از نژاد: ترك، لرولك، كردها، فارس ها


جغرافياي سياسي
استان همدان از نظر تقسيمات كشوري، 8 شهرستان، 16 شهر، 18بخش و 68 دهستان دارد و مركز آن شهر همدان است.
شهرستانهاي اين استان عبارت اند از: همدان، نهاوند، تويسركان، ملاير، كبو در آهنگ، اسدآباد، بهار و رزن.
شهرهاي آن : همدان ، اسدآباد، بهار، قروه در جزين، كبو در آهنگ، لاجين، مريانج، ملاير ، سامن، نهاوند، تويسركان، سرگان، رزن ، فامنين، صالح آباد و فيروزان.
بخشهاي تابعه آن در همدان: مركزي ، شراء ، فانمين؛ و در ملاير : مركزي ، جوكار، سامن؛ و در نهاوند: مركزي، خزل؛ و در تويسركان:مركزي، قِلقل رود؛ و در كبو در آهنگ: مركزي، گل تپه؛ و در اسدآباد: مركزي، لاجين(در بهار)؛ و در زرن: مركزي، سردرود، قروه و در جزين است.

سوگ‌ها و عزاها

برگزاري مراسم سوگ و عزا از ديرباز در بين اقوام كرد مرسوم است و به دو صورت عزاهاي عمومي و خانوادگي برگزار مي‌شود. مراسم عزا و سوگ‌هاي مذهبي در بين شيعيان از رونق و رواج به سزايي برخوردار است و تقريباً مثل ساير نقاط ايران برگزار مي‌شود و شامل سينه‌زني و زنجيرزني و ... است.
عزاهاي خانوادگي معمولاً پس از فوت عزيزان و مطابق آئين ويژه‌اي برگزار مي‌شود. پيش از انجام كفن و دفن، اگر متوفي مردم باشد در مسجد، و اگر زن باشد در خانه غسل مي‌دهند. در اين روز همه اهالي و افراد وابسته متوفي به گورستان مي‌روند و متوفي را دفن مي‌كنند. بعد از دفن از سه تا چهار روز مجلس ترحيم و قرائت قرآن برقرار است و بستگان و دوستان و آشنايان فرد متوفي تا ده روز از زر و زيور استفاده نمي‌كنند. معمولاً براي اشخاص سرشناس كه مي‌ميرند، روز چهلم نيز مراسم خاص برگزار مي‌كنند و كسان متوفي تا يك سال حق عروسي، شكار و مراسم شادي و سرور را ندارند.