،مركز شهرستان و استان ايلام،با پهنه اي حدود 20 كيلومتر مربع در شمال استان ايلام، در 3 درجه و 38 دقيقه و 30 ثانيه پهناي شمالي و 46 درجه و 25 دقيقه و 30 ثانيه درازاي خاوري نسبت نيمروز گرينويچ قرار دارد.»1
نام شناسي و پيشينه ي تاريخي:
براي پي بردن به چرايي نام اين اين شهر،نخست مي بايد كمي درباره ي پيشينه ي تاريخي آن بدانيم و اصولاً به شوند تاريخي بودن اين شهر، نام شناسي آن بدون شناخت از پيشينه اش ناشدني خواهد بود.
چند هزار سال پيش در بخش بزرگي از سرزمين هاي نيمروزي و باختري ايران(كنوني) و ميان رودان، امبراتوري بزرگي به نام ايلام وجود داشت كه نام كنوني ايلام نيز برگرفته از نام آن مي باشد.بنابراين مي بايست به چم اين نام در گذشته اي بس دور و در زبانهايي بس كهن بپردازيم.
«در زبان آكادي،كشوري كه در سرزمين بلند و در خاور سرزمين آنان قرار داشته،"ايلام" خوانده شده است و معني اين واژه در زبان آكادي و بابلي، سرزمين بلند است.ايلامي سرزمين خود را به خط ميخي " هل تم اتي" (haltamti) يا "هاتمتي" (hatamti)خوانده اند كه شايد "التمتي" (altamti) خوانده ميشده است.اين واژه از دو پاره "هل" به معني سرزمين و "تمتي" به معني مقدس يا خدايان به وجود آمده و در مجموع به معني سرزمين مقدس يا سرزمين خدايان است»2
سومري ها و آكدي ها،ايلامي ها را با نشانه ي "NIM" مينوشتند كه به مفهوم سرزمين بلند مي ماند.
«كهن ترين منبعي كه در آن نام ايلام نگاشته شده،به احتمال از سده ي 27 پ.م است. در فهرست شاهان سومري آمده است كه " انمباراگيسي" يا "اِن مِبَرَگيسي" پادشاه اساتيري خاندان نخست كيش، به ايلام لشگر كشيد و از آنجا غنايم زيادي به دست آورد.»3
«پارس ها سرزمين ايلام و ايلامي ها را به نام "اوجا" (uja) يا "هوجا" (huja) خوانده و ميهن اصلي آنها را كوهستانهاي خاور شوش پنداشته اند.نويسندگان يوناني آنها را به نام "اوخي" (uxii) يا "اوزي" (uzii) ناميده و اين واژه در بخشي از نام خوزستان هنوز بازمانده است.»4
ايلام از ديرباز جايگاه شهرنشيني و گهواره ي فرهنگي آرياييان و ايرانيان بوده است.در دوره ي ساساني بخشي از سرزمين "پهله" يا "پهلو" شمرده ميشده و تازيان آن را "جبال" ميناميده اند. از سده ي چهارم تا ميانه هاي ششم قمري،اين منطقه بخشي از عراق عجم بود و در زمان تازيان به دو پاره لر بزرگ(بختياري ها) و لر كوچك (لرستان) بخش بندي شد.جايگاه اتابكان لر كوچك،قلعه ي فلك الافلاك در لرستان كنوني بود كه بر ايلام كنوني و همه ي لرستان كنوني فرمانروايي داشتند.
از سه سده پيش فرمانروايي خود مختار واليان در منطقه ي ايلام و پشتكوه پا بر جاي بوده است. از نامور ترين آن ها مي توان به حسين خان،غلامرضا خان و حسين قلي خان ابو قداره اشاره كرد.مركز فرمانروايي واليان مكان ثابتي نداشت بدين گونه كه زمستانها را در باغشاهي عراق و تابستانها را در هليلان و يا حسين آباد(ايلام كنوني) سپري ميكردند.
در دوره ي قاجار و به ويژه فتحعلي شاه،به منظور تجزيه لرها و واگذاري حكومت ايل ها به شاهزادگان قاجار فشار زيادي روي ايلها وجود داشت كه به همين روي حسين قلي خان والي لرستان، قلعه ي فلك الافلاك را به ناچار رها كرد و فرمانروايي را به "ده بالا" جا به جا كرد.
«در گذشته شهر ايلام،"ده بالا" ناميده ميشد.حسين قلي خان،والي پشت كوه در ده بالا يا محل كنوني ايلام، خانه،اردوگاه و عمارت شامل حرمسرا و محل زندگي والي را بنا كرد كه به صورت مركز تابستاني واليان پشت كوه در آمد. از اين زمان "ده بالا" به احترام حسين قلي خان والي، "حسين آباد" خوانده شد.در خرداد 1315 خورشيدي نام آن توسط فرهنگستان ايران،به "ايلام"و به معني سرزمين بلند و كوهستاني و به ياد خاندان كهن ايلامي تغيير يافت.»5
ضمناً مردم ايلام امروزه به زبان فارسي با لهجه ي لكي سخن ميگويند.در ادامه اين مقاله نگاهي به ويژگي هاي طبيعي،تاريخي و گردشگري اين شهر مي اندازيم.
آثار باستاني
1)آتشكده سياهگل ايوان:
بناي آتشكده مربوط به دوره ساسانيان است كه در 15 كيلومتري نيمروز باختري روستاي سرتنگ و در مسير رودخانه خروشان كنگير ايوان قرار دارد.اين بنا يكي از سالم ترين آتشكده هاي دوران پيش از اسلام در استان مي باشد.اين بنا روي چهار پايه ساخته شده و داراي گنبدي يك جداره مي باشد.
2)قلعه ي والي از دوران قاجار
قلعه والي در سال 1326 هجري قمري، در زمان محمد علي شاه قاجار و به دستور غلامرضا خان ابوقداره والي لرستان بر روي تپه اي تاريخي به نام چقاميرگ ساخته شده است. قلعه والي در زمان ساخت در فضايي كاملاً باز ساخته شده بود ولي با پيش رفت شهرنشيني پيرامون آن با ساختمانهاي مسكوني و اداري محصور گرديد. هم اكنون اين بنا در ضلع شمالي خيابان پاسداران و روبروي ساختمان سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري ايلام جاي گرفته است.
3)كاخ فلاحتي:
مربوط به دوره ي قاجار بوده و به احتمال به شوند جاي گرفتن در نزديكي سازمان جهاد كشاورزي به اين نام مشهور شده است.
گردشگاه ها
جنگلهاي پيرامون شهر و چشمه هاي باختري و نيمروز باختري شهر،كه باغهاي فراواني را پديد آورده اند از گردشگاه هاي تابستاني ايلام به شمار مي روند. دره دالاب، روستاي مورت، تجريان دره ارغوان، شلم و پارك جنگلي ششدار از گردشگاههاي ايلام هستند.
جمعيت
جمعيت اين شهر برپايه ي سرشماري سال ۱۳۸۵ خورشيدي برابر با ۱۵۵٬۲۸۹ نفر بوده‌است.
آب و هوا
در نقاط مختلف،به شوند پستي و بلندي زياد، آب و هواي گوناگون وجود دارد اما روي هم رفته ميتوان گفت كه شهر ايلام داراي هوايي معتدل است.اين شهر در دره اي كوهستاني جاي گرفته است كه اين خود،شوندي براي اعتدال هوا گشته است.
رودها
به شوند وجود كوه هاي بلند و بارش برف و باران،رودهايي به گزارش زير در ايلام روان است:
1)چرادول، سراب كلان و سراب زنجيره كه به سيمره و كرخه ميريزند.
2)كنجان،چم،گاوي،ميمه،گدار،خوش،دوويج،سره و تلخاب نيز به عراق ميريزند.
كوه ها
1)شره زول به بلندي 2050 متر و در 230 كيلومتري شمال باختري ايلام جاي دارد.
2)تواشير خاني به بلندي 1505 متر و در 15 كيلومتري ايلام جاي دارد.
3)بانكول به بلندي 2304 متر و در 10 كيلومتري ايلام جاي گرفته است.
پانوشت ها:
1)جعفري،عباس،شناسنامه ي جغرافياي طبيعي ايران،رويه 5
2)نگهبان،عزت الله،حفاري هفت تپه ي دشت خوزستان،رويه 454
3)مجيد زاده،يوسف،تاريخ و تمدن ايلام،رويه ي 5
4)نگهبان،همان كتاب،رويه 453
5)افشار سيستاني،ايرج،اسلام و تمدن ديرينه ي آن،رويه ي 29