| خلاصه: كندن قنات در منطقه يزد و مهار يزدي‌ها درطول تاريخ دراين امر. |
| عيسي بهنام دكتر در باستان‌شناسي يكي ازمراكزقديمي ايران است كه پدران مادرآن يادگارهاي زيادبرجاي گذاشته‌اند و وظيفه ماست كه از آن يادگارها به بهترين طريقي حفاظت كنيم. در شماره‌اي از شماره‌هاي پيشين اين مجله صحبت از حصار زيباي قديم شهر يزد بود، كه با وجود روزهاي سختي كه گذرانده هنوز بر پاي ايستاده و بسياري از داستان‌هاي كهن ولي واقعي مربوط به تاريخ ميهن ما را در طول خود محفوظ نگهداشته است. امتيازات يزدنسبت به ديگرشهرهاي كشور ما بسيار است. يكي از آن امتيازات اين است كه يزدي‌ها در كندن قنات مهارت زياد داشته‌اند و هركجا مي‌خواستندزميني را آبادكنند و قناتي بوجود آورند از يزدي‌ها كمك خواسته‌اند. عكسي كه صفحه مقابل در معرض ديد شما قرار گرفته بسيار جالب است. من وقتي آن را به يك اروپايي نشان دادم قادر نبود تشخيص دهد كه اين حفره‌هاي منظم كه در نزديكي‌هاي شهراصفهان به روستايي منهي مي‌شود چه چيزي را نشان مي‌دهد. او ابتدا تصور مي‌كردحيوان بخصوصي اين سوراخ‌ها را درروي سطح زمين بوجودآورده وراي خود راهي زيرزميني ساخته است. ولي من براي اوتوضيح دادم واوبسيارتعجب كردواظهار داشت كه اين كار فوق‌العاده‌اي بوده است كه كشاورزان ايراني در آن ايام بسيار كهن انجام داده‌اند. |
| امروز وقتي ما مي‌خواهيم محلي را آبادكنيم طرح مي‌ريزيم، نقشه مي‌كشيم، بولدوزر مي‌آوريم، با ماشين‌هاي نيرومند سخت‌ترين خاك‌ها رازيرورومي‌كنيم. درآن روزهاي بسياركهن،يك‌انسان، يك‌ايراني‌كلنگ كوچكي‌بردست مي‌گرفت، از صبح تا شام زمين را مي‌شكافت، ساعت‌ها و روزهاي بي‌شماراين كاررا ادامه مي‌داد، تا روزي موفق مي‌شد آبي را كه در كنار كوهپايه‌اي در زيرزمين جاري بودبه روي زمين درميان جلگه حاصل‌خيزي آفتابي كندوآن جلگه روستاي آبدار و پرنعمتي مبدل مي‌شد. اين كار آساني نبود ولي پدران ما با اينكه وسايل مؤثري براي انجام چنين كاري در اختيار نداشتند از عهده انجام آن بخوبي بر آمده‌اند. من نمي‌توانم بگويم درچه زماني، چه روزي ودرچه سالي كداميك ازپدران ما براي نخستين باردست به انجام چنين كاري‌زدند، ولي اينطورشهرت داردكه ايجادقنات اززمان هخامنشيان‌درايران معمول گرديده ودانشمندان باستان‌شناس متفقا عقيده دارند كه اين يكي از ابتكاران پدران ما بوده است و از ايران خيلي بعد به شرق نزديك و آسياي مركزي نيز راه‌يافته‌ولي در هيچكدام از اين‌دو نواحي‌تعداد قنات‌ها به‌پاي‌تعداد بيشمار قنات‌هاي كشور ما نمي‌رسد. دوباستان‌شناس فرانسوي، «ديولافوآ»و«دمرگان» درحدوديكصدسال پيش راجع به اين قنات‌ها مطالعاتي انجام داده‌اند و نتيجه تحقيقات آنها در سال 1896 در نشريه‌اي بنام «هيأت علمي فرانسوي»در پاريس به چاپ رسيده است. | |||
| يك دانشمندآلماني نيزبنام «گرا آدت فانروگن»درنشريه‌اي بنام «يادداشت‌هاي هيأت باستان‌شناسي فرانسوي‌در ايران»در سال 1905 مقاله‌اي تحت عنوان: «يك قنات ساساني»منتشر نموده است. ازسوي ديگر«استرابون» جغرافي‌دان يوناني اهل «كاپادوكيه»، درآسياي كوچك، متولددرتاريخ 58 پيش ازميلاد مسيح، يعني درزمان حكومت اشكانيان، و«پوليب» تاريخ‌نويس يوناني متولددر حدود 200 پيش از ميلاد مسيح در «آركادي» در يونان، هر دو از وجود قنات در ايران صحبت مي‌كنند. شهادت اين دو نويسنده از اين حكايت مي‌كند كه لااقل در حدود 200 پيش از ميلاد، يعني در اوايل دوران اشكاني، كندن قنات درايران معمول بوده است وبنابراين منطقا مي‌توان ابتكاربوجودآوردن آنرا به ايرانيان در دوران هخامنشي داد. پروفسور گيرشمن درنشريه مربوط به كاوش‌هاي تپه سيلك نزديك كاشان اعتقاد داردكه از هزاره سوم پيش از ميلاد تدريجا هواي سرزمين ايران رو بخشكي مي رفت و تصورمي‌كندكه ممكن است ازآن موقع ايرانيان بفكر ايجاد منابع آب افتاده باشند، ولي دانشمند مزبوراين مطلب را با ترديدبيان مي‌نمايدو كلم قنات را نيز بكار نمي‌برد. آقاي مهندس «سيرو»دركتابي كه درسال1949تحت عنوان راه‌هاي ايران منتشرنموده‌فصلي راجع به قنات‌هاي ايران دارد. وي اظهار مي دارد د يزد قناتي وجوددارد كه70 كيلومترطول دارد. عرض قنات از50 سانتي‌متروبلندي آن از80 سانتيمتر تجاوز نمي‌نمايند. مقني يك كلنگ كوتاه ويك بيلچه ويك چراغ پيه‌سوزدراختيار دارد. خاك رابوسيله ظرفي شبيه به‌سطل كه از پوست بز ساخته شده با كمك چرخ ازچاه بيرون مي‌كشند، ودراطراف دهانه چاه مي ريزند. يك مقفي نمي‌تواند بيش از سه تا چهار متر در روز كار كند. بين دهانه‌هاي چاه قنات در حدود 20 تا 30 متر فاصله دارد. مهندسان عصرحاضرازاين امرتعجب مي‌كنندكه مقنيهابااينكه قطب‌نمايي همراه نداشته‌اندهيچگاه ازخط سير خودشان منحرف نشده‌اند. شيب قناتي كه حفرمي‌كرده‌اند همواره ثابت مي‌مانده است، واين موجب شگفتي مهندسان امروزي است. اين شيب درحدود 200/1 بوده است بطوري كه سرعت آب قنات زيادنباشدكه كف قنات شسته شود و آنقدر هم كم نباشد كه در آن گل و لاي رسوب كند. احتمال داردكه نسل‌هاي آينده برايشان كلمه‌قنات‌مفهومي‌نداشته باشد، ولي ماتاهمين چندسال پيش كه هنوز سدهاي بزرگ روي رودخانه‌هايمان زده نشده بود ارزش واقعي قنات‌ها را خوب درك مي‌كرديم،و هنوز در بسياري از نقاط كشورمان همين قنات‌هاي بسيارقديمي وجوددارندو از آنها استفاده مي‌شود. شايد در فرداي نزديكي آنها هم فقط به صورت يادگار كوشش پدرانمان براي آباد كردن اين سرزمين معرفي شوند، چون آنقدروسايل كاردركشورما در حال حاضر به سرعت پيش مي‌رود كه ديگر كسي بفكر ايجاد چنين قنات‌هاي زيرزميني پر چرخي نخواهد افتاد. |