آشنائي با مكاني ناشناخته

روبروي ساختمان نيمه تمام مجلس شوراي ملي در خيابان بهارستان خياباني بنام كمال الملك قرار دارد. شما نيز اگر صبح‌ها گذرتان به اين خيابان بيافتد در طرف راست خود در محوطه يك ميدانگاه كوچك با جوش و خروش و فعاليتي زائدالوصف مواجه خواهيد شد – از زير يك سردر بزرگ و زيبا عده‌اي را خواهيد ديد كه بعضي بيصبرانه و شتابان و برخي آرام بدرون محوطه‌اي بزرگ قدم مي‌گذارند. با اندكي دقت در ميان اين عده گروههاي مختلفي خواهيد يافت – برخي – نقاشند – عده‌اي در بافتن پارچه‌هاي زيبا استادند – بعضي خط زيبا و خوش دارند و بالاخره تعدادي در بافتن قالي – ساختن كاشي، منبت يا خاتم كاري و مانند آنها مهارتي باور نكردني دارند. اين عده با همه اختلافات و تفاوتهاي ظاهري صفات مشتركي دارند: همه صاحب روحي بزرگ و حساسند، همه پاك، خداپرست و ميهن دوستند و همه اكنون بخانه‌اي مي‌روند كه بآنان تعلق دارد اينها همه هنرمندند و اينجا هنر‌هاي زيباي كشور است.     [4]

از آنجا كه بقاي مليت يك قوم بر مبناي حفظ آداب و سنن و هنر‌هاي ملي استوار است در سال 1329 فرمان همايوني براي تشكيل مؤسسه‌اي بمنظور حفظ و صيانت و احياي هنر‌هاي ملي شرف صدور يافت و مقرر گرديد كليه مؤسسات هنري كه تابع وزارتخانه‌ها و بنگاههاي مختلف دولتي بودند، ضميمه مؤسسه مذكور شود. در اجراي اوامر ملوكانه و بموجب تصويبنامه هيئت وزيران در بهمن ماه همان سال اداره مستقلي بنام اداره كل هنر‌هاي زيباي كشور در وزارت فرهنگ تشكيل يافت و مؤسسات هنري ديگر كشور نظير اداره هنر‌هاي ملي در وزارت اقتصاد بدان منضم گرديد.

هنر‌هاي زيباي كشور ازبدو تأسيس دو هدف اساسي داشت يكي بهبود و توسعه هنر‌هاي ملي و ديگر تشكيل اداراتي كه در ساير رشته‌هاي هنري و تربيتي آغاز فعاليت نمايد. از آن تاريخ تاكنون هنرمندان و كارمندان مؤسسات تابعه هنرهاي زيبا با پشتيباني شخص اول مملكت و بسائقه روح ميهن پرستي و علاقمندي بحفظ مفاخر و مآثر ملي در نيل بمقاصد فوق صميمانه كوشيده‌اند:

اداره كل موزه‌ها و فرهنگ عامه وابسته بهنر‌هاي زيباي كشور بمنظور حفظ سنن و آداب و لهجه‌هاي محلي خدمات برجسته‌اي انجام داده است. گروه‌هاي تحقيق اين اداره با زير پاگذاشتن نقاط دور افتاده ميهن ما اطلاعات ذيقيمتي از سنت‌ها – رسوم جشن‌ها – آداب عروسي و عزا – فرق و مذهب افسانه‌ها – اشعار – افسانه‌ها و اساطير – لباسها و لهجه‌هاي محلي بدست آورده‌اند كه علاوه برآنكه براي متخصصين علوم اجتماعي در داخل و خارج كشور مأخذ قرار گيرد از نظر ايجاد تفاهم و نزديكي بين آحاد ملت ما اثري ذيقيمت دارد. اين اداره حاصل قسمتي از اين مطالعات را در موزه‌هاي تابعه خود شامل موزه‌هاي مردم شناسي – هنرهاي تزييني – هنرهاي ملي و يا نمايشگاه‌هاي مختلف كه گاه‌ گاه بتشكيل آنها مبادرت مي‌نمايد مجسم نموده در دسترس همگان قرار مي‌دهد.

كوششهاي اداره آموزش و هنرهاي ملي بمنظور حفظ و صيانت و توسعه هنرهاي ملي شايان توجه است. هنرستان‌هاي اين اداره در تهران و شهرستان‌ها تا بحال صدها هنرمند برجسته و نمونه در رشته‌هائي نظير كاشي كاري – قالي بافي – منبت و خاتم كاري و ساير رشته‌هاي هنرهاي باستاني و ملي ايران تربيت نموده و اساتيد اين هنرستان‌ها با ابداع ابتكارات جالب اصلاحات مفيدي در رشته‌هاي هنري فوق بعمل آورده‌اند. كارگاه‌هاي اداره آموزش هنرهاي ملي شامل كارگاههاي قاليبافي – منبت كاري – نقره‌كاري – كاشي سازي – زري بافي – مينياتور و هنرهاي تزييني تاكنون آثار بسيار بديع و ارزنده‌اي پديد آورده‌اند كه بارها در مجامع بين المللي با كسب افتخارات و مدالهاي برجسته موجب سر بلندي ايران و ايراني گرديده است.

اداره روابط بين المللي و انتشارات هنرهاي زيباي كشور براي شناساندن فرهنگ و تمدن وهنرمندان كشور ما عهده‌دار وظيفه‌اي بزرگ و مصدر خدمات برجسته‌اي بوده است نمايشگاههائي كه اين اداره از آثار هنري ايران در كشورهاي خارج تشكيل داده و مي‌دهد همواره در جوامع هنري ممالك مختلف با حسن استقبال مواجه گشته و موجب بالا بردن حيثيت بين المللي ميهن ما بوده است چنانچه نمايشگاه مينياتورهاي قديم ايران شامل مجموعه‌اي از كتب خطي و مينياتورهاي كتابخانه سلطنتي و موزه كاخ گلستان در شهرهاي پاريس، لاهه، لندن، وين و زوريخ بسيار جالب توجه بوده است. همچنين از طرف اين اداره عده‌اي از جوانان مستعد كشور براي عرضه هنرهاي ملي و نيز كسب هنرهاي جديد بخارج از كشور اعزام گرديده و مي‌گردند كه عده بسياري از آنان هم اكنون موجب افتخار كشوراند.

بمنظور تحقيقات علماي روانشناسي اثر وسايل سمعي و بصري درتعليم و تربيت عمومي و آموزش علمي غير قابل انكار است. فيلم خانه سازمان سمعي و بصري هنرهاي زيبا تاكنون حلقه هاي متعددي فيلمهاي علمي و تربيتي و نيز فيلمهايي به منظور راهنمايي مردم در مورد برخي مسائل اجتماعي تهيه نموده كه در مدارس و محلهاي عمومي تهران و شهرستانها نمايش داده شده است . نمايش فيلمهاي مستند فيلم خانه شامل فيلمهايي از پيشرفتهاي اخير ايران و همچنين آثار باستاني و هنرهاي ملي ايران در ممالك بيگانه در شناساندن كشور ما به بيگانگان تاثير عميق و كلي داشته است .

چاپخانه سازمان سمعي و بصري از نظر بالا بردن سطح هنري و فني چاپ موفقيت زيادي كسب كرده است و بجرأت مي‌توان گفت كه كارهاي چاپي اين چاپخانه با كارهاي چاپ شده در بهترين چاپخانه‌هاي خارجي برابر است.

از اينها گذشته ساير ادارات تابعه هنرهاي زيبا نظير اداره هنرهاي دراماتيك و اداره موسيقي وباله همواره سعي داشته‌اند هنرمنداني تربيت كنند كه از هرگونه آلودگي و انحراف اخلاقي درامان باشند و كوشيده‌اند تا محيط هنري سالمي بوجود آورند كه در آن اعتياد كج فكري و بي‌ بندو باري شرط هنرمندي نباشد واگر بانصاف نظر كنيم بايد گفت كه در اين رهگذر توفيق فراوان يافته‌اند زيرا چه در اين اداره و چه در ساير ادارات هنرهاي زيبا همه بدانچه مي‌كنند ايمان دارند و همگان بانجام وظايف خويش كه سربلندي ميهن بزرگ ما را متضمن است عشق مي‌ورزند. [5]

تشويق و حمايت شاه عباس از هنربافندگي باعث گرديد كه هنرمندان بزرگي در اين رشته بوجود آيند و بافت پارچه‌هاي زري و مخمل را تا حد هنر نقاشي و ديگر هنرها بالا ببرند. بنابراين اين عجيب نيست كه مخمل و زري‌‌هاي زمان شاه عباس عاليترين و زيباترين پارچه‌هايي است كه تاكنون در ايران بافته شده است.

يكي از برجسته‌ترين استادان اين فن ظريف خواجه    [7]    غياث الدين علي نقشبند يزديست كه از سيماهاي مشخص هنر بافندگي در ايران بشمار مي‌رود.

خواجه غياث معاصر شاه عباس بزرگ و از نواده‌‌هاي مولانا كمال خطاط مشهور به((عصار))كه از خوشنويسان معروف عهد خود بشمارمي‌رفته، بوده و مي توان گفت غياث ذوق هنري خود را از او بارث برده بوده است.

درمجمع الخواص وتذكره نصر آبادي و تذكره آتشكده آذر و تاريخ يزد احمد طاهري و چند منبع ديگر شرح حال مختصري از غياث نقشبند آمده است ولي مشروح‌ترين ترجمعه حال او را ((جامع مفيدي )) (تأليف 1082-1090 ه.ق.)كه درتاريخ يزد است مي‌توان يافت .

زري ابريشمي، بافت يزد، با رقم ((ابن غياث ))در داخل گلهاي شاه عباسي كار معزالدين پسر غياث نقشبند موزه ويكتوريا و آلبرت

از آنچه محمد مفيد بافقي در شرح حال اين هنرمند در كتاب اخير مي‌نويسد چنين بر مي‌آيد كه: غياث در اوائل جواني به دربار شاه عباس راه يافته بود و در همان جا به خوشي و نشاط تمام روزگار مي‌گذرانيده است.

خواجه غياث علاوه بر مهارت در فن زري بافي و مخمل بافي و نقاشي و نقشبندي آنها به ((فصاحت بيان و تلاقت لسان وحدت فهم و لطافت طبع موصوف و در تحصيل كمالات و تكميل اسباب بزرگي و سعادت از ساير ابناء روزگار معروف و ممتاز بود)).

مؤلف جامع مفيدي مي‌نويسد: ((خواجه غياث الدين علي در فن نقشبندي عديل و نظير نداشت و پيوسته به قلم انديشه امور غريبه و صور عجيبه بر صحايف روزگار مي‌نگاشت و اقمشه نفيسه باتمام مي‌رسانيد و در آن كار بمرتبه‌اي بلند آوازه گشت كه پادشاهان عاليشأن نافذ هند و ترك و رم تحف و هدايا بجهت او ارسال فرموده و اقمشه‌اي كه در كارخانه طبيعت او به اتمام رسيده بود طلب مي‌نمودند)).

صادقي بيك افشار در مجمع الخواص نامي از خواجه غياث نقشبند برده او را از اهل شيراز وازاولاد سعدي معرفي مي‌نمايد و مي‌نويسد((هنر‌هاي زياد دارد اولاً در فن نقشبندي و شعر بافي مي‌توان نادر دوران و فريد زمانش خواند. شاهان و شاهزادگان ايران و توران كالاي اختراعش را طالبند. در چابكي و نيرو مندي و كمانگيري نظير ندارد و با اينحال كم‌آزار و مهربان است. حقير(صادقي بيك )بعد از شكست استرآباد در يزد بخدمتشان رسيدم و علاوه بر همدمي بشرف هم خانگيشان هم نائل شدم. اگر يك روز مهمان نمي‌داشتند آنروز طعام و شراب برايشان گوارا نمي‌شد… همه گونه شعر مي‌گويد و چنان بديهه گوست كه صد بيت مسلسل مي‌گويد و شنونده نمي‌فهمد كه بالبديهه گفته است. متجهد و شب زنده دار است))      [8]

خواجه غياث بر اثر توجه پادشاه صفوي و بزرگان كشور عزت فراوان يافته و زندگي پرجلال و شكوهي داشت، چنان كه محمد مفيد وافقي مي‌نويسد: ((اسباب تجمل و نفايس از چيني وكتب و املاك و رقبات او بحدي رسيد كه محاسب او هم از حساب آن بعجز اعتراف دارد))و باز مي‌نويسد: ((و جناب خواجه غياث الدين علي همواره مقبول سلاطين و متبوع خوانين نافذ فرمان ميبود و در زمان جهانباني خاقان گيتي ستان شاه عباس ماضي منظور نظر كيميا اثر آن حضرت گشته و از ساير مقربان درگاه و مصاحبان بارگاه فلك اشتباه به مزيد قرب و منزلت امتياز يافت و بمجالست مجلس اعلي سرافتخار به اوج مباهات مي‌افراخت)).