كاروانسراي حوض سلطان ( رباط حوض سلطان )
كاروانسراي حوض سلطان يا رباط حوض سلطان ، بنايي است آجري كه در جاده تهران – قم بر روي پايه اي سنگي استوار شده و در كنار يك كاروانسرا ي دوره صفويه در دشت هاي جنوبي كوهمره قرا ر دارد . اين كاروانسرا در دوره ناصرالدين شاه قاجار احداث شد.
تنها مدخل كاروانسرا به صورت پيش خواني دربرابر حياط اصلي قرار مي گيرد . از آنجا مي توان وارد دروازه اصلي كاروانسرا شد . درطرفين اين دروازه اتاق هايي براي نگهبانان و دوقهوه خانه وجود دارد. حياط اصلي با قرينه سازي كامل ، شامل ايوان هايي است كه در ديگر كاروانسراها مشاهده مي شود . در كنار ايوان ها ، راهروهايي وجود دارد كه به اصطبل ها راه دارد . در كناريكي از ايوان ها پلكاني به طرف بالاخانه مي رود . پشت سراين ايوان ها تالاري وجود دارد كه هوايش به وسيله چهارتنوره ، مطبوع و خنك مي شود.
اصطبل مركب از دهليز وسيعي درگوشه شمال شرقي است كه به يك تالار ستون دار منتهي مي شود.
مجموعه ، آب انباري دارد كه محل ذخيره آب مورد استفاده روزانه بود. اطراف حياط نيز اتاق هاي آجري با ازاره ها يي از سنگ سفيد آهكي وجود دارد. جلوي كاروانسرا حياط ديگري با طاق نما ديده مي شود . پيش از حياط اصلي مكاني است كه هنگام وزش غبار و بادهاي سوزان ، كاروانيان با اقامت درآن محفوظ مي ماندند .
اطراف كاروانسرا طاق نماهايي وجود دارد كه اسب سواران از آن استفاده مي كردند . درسمت جنوب نيز چند اتاق ساخته شده كه ديوارشان به ديوار كاروانسراي قديمي صفويه چسبيده است.
در گوشه جنوب غربي پيشخوان ، يك حمام ، مركب از يك اتاق بزرگ و دو اتاق كوچك قرار دارد. اتاق بزرگ تر به عنوان رخت كن و سربينه به كا ر مي رفت . يكي از دو اتاق كوچك براي شستشو بود و اتاق دوم حوضچه اي براي آ ب تني داشت . كوره حمام در زير اين مجموعه قرار دارد. اين كاروانسرا مدت زيادي داير نبود و به سبب ايجاد درياچه حوض سلطان راه عبور ازآن مسير مسدود شد .
كاروانسراي قلعه سنگي
اين كاروانسرا در كنار جاده ري – قم ساخته شده و تا سال 1883 م مورد استفاده بود و به همين دليل سالم تر باقي مانده است . با توجه به كشف چند سكه مغولي از سده هاي هفتم وهشتم هجري ، احتمال مي رود باني اين كاروانسرا غازان خان ( 694هـ . ق ) باشد وحتي تاريخ بناي كاروانسرا مقدم بر حكومت پادشاه مغول باشد، د راين صورت بايد قدمت آن را به اواخر دوران سلجوقي نسب داد.
حصارعظيمي مجموع كاروانسرا را احاطه كرده كه ، برج ها ي متعددي آن را حمايت مي كند . بقيه تأسيسات با ارتفاعي برابر با نصف ارتفاع حصار ساخته شده اند.
در كاروانسرا چهارايوان عميق در چهار طرف حياط مركزي قرار دارد كه داراي طاق گهواره اي هستند و در انتهاي آنها راهي برا ي ورود به اصطبل ها ديده مي شود. اتاق هايي نيز براي قراردادن توشه و بار مسافران وجود دارد كه مستقيماً با هواي آزاد در ارتباط هستند. براي مسافران ويژه ، بخش هاي خصوصي در طرف چپ مدخل كاروانسرا ساخته شده بود. يكي از تالارهاي اين قسمت از كاروانسرا با گنبد بسيار زيبايي پوشيده شده بود.
قلعه در برابر گردنه كوچكي قرار دارد. دراين محل پلي وجود دارد كه اززير آن نهري عبور مي كند و آب رودخانه اي را كه در 25 كيلومتري كاروانسرا قرار دارد به طرف كاروانسراي حوض سلطان هدايت مي كند. بالاي گردنه ، برج كوچك ديده باني از دور پيدا ست .
كاروانسراي علي آباد
وقتي سيل راه كاروانسراي حوض سلطان را از ميان برد ، راه جديد تهران – قم ساخته شد و در كنارآن مجموعه ي علي آباد شكل گرفت . ساختمان اين كاروانسرا به سبك معمول داراي سه تالار ستون دار در سه گوشه ي بنا است . در هر يك ازاين تالا رها، سكويي بين چهار ستون وجود دارد .
از خصوصيا ت كاروانسرا اين است كه سر در آن به جاي اين كه جلوتر از ديوارهاي اطراف باشد ، عقب رفته و با ازاره هاي دالبري و ستون هاي كوتاه بالاي ديوارها تزيين شده است . همچنين به جاي ايوان اصلي ، يك عقب رفتگي در حياط وجود دارد و پشت آن تالار پذيرايي ساخته شده است . اين سبك ساختماني در خانه هاي كاشان و يزد معمول بود ولي نظير آن در كاروانسراهاي ديگر مشاهده نشده است. در گوشه ي بنا برج هايي به كلاه فرنگي منتهي مي شود . در محور بنا، قهوه خانه و حمام و سمت ديگر مسافرخانه اي براي مسافران درجات بالاتر اجتماعي وجود دارد. در پشت مسافرخانه باغ كوچكي با درخت هاي انار و حوض آب تميزي وجود داشت . مجموع عناصر تشكيل دهنده اين كاروانسرا و بناهاي جنبي آن نشان از دورنگري باني آن دارد.
كاروانسراي منظريهكاروانسراي منظريه در ابتدا ي راه ساوه ، نزديك پلي ساخته شده كه از زير آن رودخانه اي مي گذرد. كاروانسرا كه درميان ناحيه خشك وبي حاصلي قرارگرفته ، ازنظر بازرگاني اهميت ويژه اي داشت . اين كاروانسرا از يك سو در كنار كوير و از سوي ديگر در مجاور درياي نمك قرار دارد و نور خورشيد از روي آن انعكاس شديدي مي يابد.
كاروانسراي شاه عباسي ( قصر)اين كاروانسرا با دو د ر، رو به شمال و رو به جنوب با كمي تفاوت نظير كاروانسراهاي معروف است . دروازه ي ورودي ، سرپوشيده ودر دو طرف آن دو سكو و دو اتاق ديده مي شود. نماي خارجي كاروانسرا از سنگ هاي صافِ تراش صورتي رنگ پوشيده شده و داراي حياط بزرگي است كه دورادور آن را اتاق ها ي كوچك فرا گرفته است .
پشت ساختمان هاي داخل حياط ، اصطبل سراسري با آخورهاي متعدد ، سكوهايي براي استراحت چهار پادار و اجاقي براي طبخ ساخته شده است . آب مشروب از " چشمه شاه " در دامنه سياهكوه كه تا كاروانسرا هفت كيلومتر فاصله دارد، تأمين مي شود .
كاروانسراي دير
كاروانسراي دير يا دير كاج ، بر روي خرابه هاي دير الجص ( دير گچين ، دير كرد شير ) معروف ساخته شده و ظاهراً ساختمان آن قديمي به نظر نمي رسد. كناردروازه ورودي ، دو برج دو طبقه و داخل كاروانسرا حياطي بزرگ با اتاق هاي كوچك بدون پنجره است كه در پشت آنها ، طويله هاي سراسري ، سكويي براي چهارپادارو اجاقي تعبيه شده است . در سه طرف حياط ايوان هايي بزرگ و در گوشه هاي آن شبستان بزرگ ، حمام ، كوره گچ پزي و حياط داخلي نيز وجود دارد .
در خارج ساختمان يك آ ب انبار قرار دارد. آب باران از اطراف به سوي اين آ ب انبار سرازير مي شود و عمق آن زياد نيست. آب مشروب و مصرفي ساكنان كاروانسرا از اين آب انبارتأمين مي شود.
ساخت بناها نشان مي دهد كه ساختمان به منظور پذيرايي از قافله ها به كار مي رفت . گچ از مصالح اصلي ساختمان قلعه دير بود