محلات و بافت هاي قديمي استان تهران

تهران قديم بنا به نوشته «جعفر شهريبان» داراي پنج محله بود، هر يك از اين محلات داراي پاتوق هايي بود و هر پاتوق به چندين گذر و كوچه تقسيم مي شد.

برخي از مهمترين آنها عبارت اند از :

محله عودلاجان

اين محله در محدوده ارگ ، بيوتات ( خانه هاي ) سلطنتي تا خيابان ناصرخسرو حوالي مسجد امام خميني ، شمال خيابان 15 خرداد شرقي و بازار عودلاجان و پامنار و جنوب خيابان اميركبير و ميدان امام خميني را در بر مي گرفت.

اين محله شامل چهار پاتوق بود :

پاتوق نايب سيد حسن ، نايب محمد صادق ، نايب اسماعيل و پاتوق نايب حيدر.

يك تك منار آجري از آثار دوره قاجاري در اين محله باقي است كه در اصل بخشي از مسجدي بود كه كل بناي آن ضمن احداث خيابان جديد پامنار تخريب شد. روكار منار با كاشي هاي فيروزه اي رنگ با طرح متوازي مارپيچ در حاشيه زينت يافته است.

محله سنگلج

اين محله از شرق به خيابان خيام ، از شمال به ميدان حسن آباد و خيابان شيخ هادي و از سمت هاي ديگر به اميريه و پل اميربهادر و بازارچه قوام الدوله تا خيابان خيام محدود مي شد.

جمع كليه ابنيه اين محل در كتاب آمار دارالخلافه به اين شرح آمده است:

4448 خانه ، 1824 دكان ، 155 باغ و باغچه ، 117 طويله ، 59 حمام ، 24 كاروانسرا ، 14 مسجد و مدرسه ، 10 يخچال ، 9 تكيه ، 4 كليسا و 1 سربازخانه .

اين محله 9 پاتوق داشت:پاتوق نايب شعبان ، پاتوق نايب حسين ، پاتوق نايب رمضان ، پاتوق نايب باقر ، پاتوق نايب محمدعلي ، پاتوق نايب رمضان ، پاتوق نايب صحبت ، پاتوق سيد علي اكبر نايب و پاتوق نايب وهاب .

محله بازار

محدوده آن حد فاصل سه راهي خيابان 15 خرداد شرقي و ناصرخسرو در امتداد خيابان 15 خرداد تا انتهاي بازار بزرگ و بازار چهل تن در جنوب ، متمايل به طرف شرق تا خيابان ري بود.

محله ي چال ميدان

اين محله از اطراف به بازار چهل تن و امامزاده سيد اسماعيل و ميدان مال فروش ها و ميدان امين السلطان ، گمرك و خاني آباد و دروازه غار و ميدان محمديه محدود مي شد وداراي شش پاتوق بود:پاتوق حاجي غلامرضا و حاجي رحيم ، پاتوق نايب علي ، پاتوق نايب جعفر ، پاتوق نايب حسن ، پاتوق نايب عباس .

محله دولت

اين محله حد فاصل خيابان هاي لاله زار ، فردوسي ، سعدي ، اكباتان ، ايران ، 17 شهريور ، بهارستان و دروازه شميران را در بر مي گرفت. كتاب آمار دارالخلافه تهران ده پاتوق براي اين محله برشمرده است.

در بين محلات پنجگانه تهران قدمت چال ميدان ( چال حصار ) قديمي تر از بقيه است. بافت قديم شهر تهران تا زمان حكومت پهلوي اول به شكل قديم خود – البته با تغييراتي جزيي – باقي مانده بود. با تخريب حصار شهر تهران و دروازه هاي آن ، تغييرات عمده اي در تمام شهر به وجود آمد. به رغم تداوم دگرگوني ها در زمان پهلوي دوم ، هسته قديمي شهر تهران همچنان مركزيت خود را تا به امروز حفظ كرده است.

گذرها

گذرها معابري بودند كه محلات مختلف شهر قديم را به يكديگر متصل مي ساختند. از گذرهاي معروف تهران كه تا امروز نيز نام آنها در بين مردم رواج دارد مي توان به اين گذرها اشاره نمود: گذر امامزاده يحيي، گذر تقي خان، گذر حمام خانم ، گذر حمام ميرزا ولي ، گذر حمام نواب ، گذر دانگي ، گذر دباغخانه ، گذر سرپولك ، گذر قلي ، گذر مروي ، گذر مستوفي ، گذر مهدي موش ، گذر ميرزا محمود وزير ، گذر نوروزخان و گذر لوطي صالح.

در دوره قاجار و اوايل پهلوي ، خيابان هاي تهران از 15 تا 20 خيابان اصلي و فرعي تجاوز نمي كرد. از خيابان هاي قديمي كه هنوز نام قديم خود را حفظ كرده اند، مي توان به خيابان ناصريه ( ناصرخسرو – اولين خيابان تهران ) ، خيابان چراغ گاز ( اميركبير ) ، خيابان گاز ماشين ( خيابان ري ) ، خيابان لاله زار، خيابان جليل آباد ( خيام ) ، خيابان باغشاه ( امام خميني ) ، خيابان حسن آباد ، خيابان اميريه ، خيابان منيريه ، خيابان شاه آباد ، خيابان استانبول ، خيابان علاء الدوله ( فردوسي ) ، خيابان عين الدوله، دروازه شميران، خيابان صاحب جمع، صفي عليشاه ، خيابان باب همايون، خيابان ملك ( سه راه اميريه تا ميدان قزوين )، خيابان ارامنه ( از ميدان وحدت اسلامي تا پل اميربهادر)، خيابان فرهنگ و اميربهادر اشاره نمود.

جاده مخصوص

خياباني كه امروز ولي عصر «عج» خوانده مي شود و تجريش و راه آهن را به هم متصل مي سازد، در زمان رضاشاه جاده مخصوص يا اختصاصي خوانده مي شد و تا سال ها اتومبيل هاي عادي اجازه رفت و آمد در آن را نداشتند. اين راه تا چهارراه انقلاب ( پهلوي ) ، خيابان بود و پس از آن به جاده تبديل مي شد و در اطراف آن فقط باغ و بيابان ، ويلا و به صورت پراكنده مهمانخانه و كافه هاي حومه شهر مشاهده مي شد.