بقعه ملا حسن كاشي
اين بناي آرامگاهي در جنوب شرق محوطه تاريخي گنبد سلطانيه قرار دارد ، كه در زمان شاه طهماسب صفوي براي مولانا حسن كاشي معروف به شيرازي از علماي حكمت الهي ساخته شده است مقبره مولانا حسن كاشي مطابق با الگوي مقبره سازي عصر صفوي ساخته شده يعني ساخت بنا يا پلان هشت ضلعي كه در نماي داخلي تبديل به فضاي چليپايي ميگردد .
از جمله ويژگيهاي بارز اين بنا ، كاربرد خط معقلي با بنايي كه به شيوه آجر و كاشي به رنگ فيروزه اي بر گلوي گنبد و نماي خارجي بدنه اجراء شده ، قرينه سازي در ساختار ، و تزئينات مقرنسي از نوع معلق به رنگ سفيد و قهوه اي در سطوح داخلي گنبد مي باشد .
اين بقعه از نماي بيروني داراي پلان هشت ضلعي و دورنماي داخلي با تركيب و تلفيق ايوانهاي جانبي به مربع تبديل شده است. اضلاع هشتگانه به قرينه مقابل به هم هر يك 5/8 متر و 70/7 متر طول دارند.
ايوانهاي چهار گانه در طبقه هم كف با دهليز زيبايي به يكديگر مرتبط است. ايوانهاي كوچك كه به دو طبقه تقسيم شده با يك پله ارتباطي با ايوانهاي بزرگ در طبقه هم كف مرتبط مي گردند.
حاصل اين ارتباط، گنبد زيبايي است كه بر هسته چهار گوش مركزي نشسته، اينگنبد با ساقه نسبتا بلند از نوع گنبدهاي دو پوششي است كه يك پوشش تزئيني نيز بر آن افزوده شده و من حيث المجموع با گنبد الله الله مقبره شيخ صفي الدين اردبيلي قابل مقايسه است. ساقه گنبد از نظر تزيينات به چهار بخش تقسيم شده، بخش نخست نقش نخل معقل به طور معكوس تكرار گرديده، قسمت دوم اسماء جلاله و جملاتي نظير اللهم صل علي محمد و آل محمد، به خط كوفي معقل اجراء شده است. و قسمت سوم تزئينات زيگزاگ و بالاخره تزئينات خطوط موازي از تلفيق آجر بر كاشي فيروزه اي پوشيده شده است در كاشيهاي لايه زيرين دو بيت شعر كه ماده تاريخ اتمام بنا در آن منعكس است بدين مضمون به نظر مي رسد:
رشگ جنت شد به يمن دولت طهماسب شاه تربت كاشي كه آمد خاك مشك آبش گلاب
خواستم تاريخ اتمامش بدانم عقل گفت: سال تاريخ همان از «رشگ جنت» كن حساب
كه «رشگ جنت» با محاسبه حروف ابجد در سال 973 هجريقمري يعني اواخر دوران شاه طهماسب است.
تزئينات داخلي بنا كه از عبارت مقرنس كاري گچي است در دوره فتحعلي شاه قاجار به هزينه عبدالله ميرزا دارا، حاكم زنجان ساخته شده و در زير مقرنس كاري كتيبه اي به خط نستعليق به شرح زيروجود دارد:
تاز هر عهدي كه گويي خوشتر آمد عهد شاه، عهد شه فرخ تر آمد از سعود مهر و ماه
جم نگين فتحعليشاه آنكه فراشان او بارها افراشتند از فرق گردون بارگاه
از سر گردون در افتد افسر زرين مهر گر كند روزي به سنگ انداز ازقصر او نگاه
تا شد از عدلش نهان دست ستم در آستين كبك بر مسكين شهباز خندد قاه قاه
شد در اين فرخنده صحرا وندرين دلكش چمن چون به پيروزي نزول كوكب منصورشاه
خسرو عادل شكار افكن به هر سويي گذشت تا فتادش جانب اين بقعه ويرانه راه
گنبد گلزار مولانا حسن كاندر صفاش روضه خضراو باغ خلد بودندي گواه
…. ويرانه اي بي برگ و ساز چون گلستاني كه ديد آشوب اسفندار ماه
داد فرمان تا كه سازد اختر برج شبي گنبد آن را كه بودي آسمانش در پناه
جم نشان شهزاده عبدالله آن كش آفتاب از شرف هر صبحدم بر درگهش سايد حيات
آن وفا جويي كه چون گيرد بهيجا تيغ رزم مغز شير آسمان از هيبتش گردد تباه
در ساقه گنبد مضاميني دل بر اسامي معماران و مرمتگران دوران قاجار نوشته شده:
بود اميدوار از لطف غفار محب شاه دين فتحي معمار
خاك و سنگ ره ولي خدا ابن فتحي محمد بنا
اين بقعه توسط ديواري كه از لاشه سنگ اجراء شده محصور ب.د ولي امروزه با پيگردهايي كه انجام پذيرفته حدودا ديوار دقيقاشناسايي و مورد مرمت و احيا قرار گرفته است.
در ورودي اين مجموعه محدثاتي وجود دارد كه شامل اطاقهاي نگهباني و سرايداري در طرفين آن است و ديوار اطاقها از نماي بيروني به طاق نماهايي تبديل گرديده و در وسط آن عبارت الله، محمد، علي به خط كوفي معقل نوشته شده كه كلمات از تركيب آجر و كاشيفيروزه اي رنگ پديد آمده، و در حاشيه طاق نماها عبارت لا اله الا الله تكرار گرديده است.
1