موزه باستان شناسي گنبد سلطانيه
در قسمت جنوب غربي كهن دژ (ارگ سلطنتي)، گنبد سلطانيه به عنوان يكي از بناهاي عظيم اسلامي و شايد باشكوه ترين آن ها، همچون نگيني سربرافراشته و خودنمايي ميكند.
اين بنا در دوران حكومت سلطان محمد خدابنده (اولجايتو) در مدت 9 سال (از سال 704 الي 712 هجري قمري) احداث شده است. دربارة اين بنا، فرضيههاي بسياري از نظر تناسبها، تركيبها، تلفيقها و ديگر ويژگيها از سوي مورخان، جغرافيدانان، باستانشناسان و حتي مردم عادي ابراز شده است كه دو وجهه غالب دارند:
نظريه نخست، به مورخان و جغرافيدانان متقدم مربوط است كه بناي گنبد را آرامگاه سلطان محمد خدابنده اولجايتو معرفي كردهاند. نظريه دوم، مربوط به انتساب و اختصاص بنا، از طرف اولجايتو، به آرامگاه عليبن ابيطالب (ع) و حسينبن علي (ع) است.
كارشناسان با بررسيهاي باستاننشناسي و مطالعة عناصر معماري، انتساب و اختصاص بناي گنبد سلطانيه به آرامگاه ائمه اطهار (ع) را مردود دانستهاند و روشن شده است كه آرامگاه سلطانيه را غازان و اولجايتو به تقليد از آرامگاههاي موجود در ايران ساختهاند.
گنبد سلطانيه، شكوه و برزگي كليساي جامع مريم مقدس در فلورانس ايتاليا و مسجد اياصوفياي تركيه را تداعي ميكند. اين بنا، سومين بناي بزرگ تاريخي در جهان و نخستين بناي بزرگ تاريخي ايران ميباشد. اين بنا در دوران برپايي، بلندترين بناي جهان بوده است.
معماري گنبد سلطانيه، نسبت به آثار مشابه، از نظر عظمت و ابعاد، منحصر به فرد است و نمونة بديعي از يك آزمايش موفق است. اين بنا داراي 5/48 متر ارتفاع، 60/25 متر دهانة قوس، 87/6 متر عرض جرز، 5/17 متر طول جرز از سمت بيروني و 60/8 متر طول جرز از سمت دروني است. اين بنا 8 ايوان مرتفع و نزديك به 50اتاق و فضاي ويژة اتاق مانند دارد. گنبد سلطانيه نخستين بنايي است كه تحول معماري دوران سلجوقي به معماري دورة ايلخاني را به وضوح نشان ميدهد. سنگيني گنبد عظيم و قوسها و ديگر عنصرهاي معماري را، جرزهاي هشتگانة آن تحمل ميكنند. محاسبات به عمل آمده نشان ميدهند كه سنگيني گنبد 200 تني بر روي جرزها كه سطح مقطع هر كدام 50 متر مربع ميباشد، استوار شده است. مطالعات اخير روشن كرده است كه اين عنصرها داراي مقطعهاي توخالي نيز ميباشند. اين ويژگي، مقاومت جرزها را در برابر زمينلرزه و فشارهاي ناشي از باد افزايش ميدهد. به كارگيري تيرهاي چوبي عاجدار در ابعاد و اندازههاي مختلف، از اين نظر، حايز اهميت ميباشد.
ملاط اين بنا، مخلوطي از گچ و مقدار اندكي آهك است. گنبد سلطانيه با احتساب طبقه همكف، سه طبقة مشخص دارد: طبقة همكف ايوانهاي هشتگانه را در خود جاي داده است و شامل ايوانهاي شمالغربي، شمال شرقي، ورودي و ايوان جنوبي مشرف به تربتخانه است. طبقه اول در 40/9 متري از كف كنوني بنا قرار گرفته و داراي دهليزهاي ارتباطي است كه دورتادور بنا را احاطه كردهاند. طبقة آخر در 80/27 متري از كف قرار گرفته است. دراين طبقه، پاطاق گنبد و پايههاي هشتضلعي منارهها قرار دارند. ارتفاع پاطاق اين طبقه 40/1 متر و ارتفاع گبد از طبقة آخر 19متر است.
ورودي سردابه در ايوان ضلع جنوبي قرار گرفته است. طرح سردابه بسيار پيچيده و شامل 7 واحد حجمي است كه با يكديگر ارتباط فضايي ندارند. اين روش مقبرهسازي با هيچ كدام از مقبرههاي شناخته شدة كنوني ايران قابل مقايسه نيست. به احتمال قريب به يقين، سردابه بر اساس بينش و تفكر آيينهاي مذهب شمنپرستي مغولي طرحريزي شده است. با توجه به فلسفه و عقايد شمنپرستي و تأكيد آن بر وجود ارواح خبيثه و انواع جادو، براي جلوگيري از ورود و مزاحمت ارواح خبيثه به حريم قبرها، گماردن محافظان و تعبية مكانهايي براي برآوردن منظورهاي فوق، امري ضروري بوده است.
گنبد سلطانيه از نظر تزئينات نمايشگر مرحلة كمال معماري گذشتة ايران است و خلاقيت طراحان، معماران و مهندسان زمان خود را به نمايش و داوري گذاشته است. در اين بنا، دو لايه آرايش و زينت معماري شناسايي گرديده است: قسمتي از تزئينات لاية دوم به دوران اولجايتو و اوايل دوران سلطان ابوسعيد بهادر تعلق دارد. تزئينات لاية نخست، به طور كلي، با پيشرفت كار ساخت بنا اجرا گرديده و در هنگام افتتاح ابوابالبر، پايان پذيرفته است.
عمدهترين عنصرهاي تزئيناتي در گنبد سلطانيه عبارتاند از: تزئينات آجري، گچبري، كتيبهنويسي و كاشيكاري كه همگي با هم و با هماهنگي جالب توجهي سامان يافتهاند.
طولانيترين كتيبة اين بناي تاريخي كتيبهاي است كه در فاصلة 360 سانتيمتري از كف گنبد، و در عرض 75 سانتيمتري دورتادور بنا نوشته شده است و به سوي ايوانها و جرزها ادامه يافته است. در اين كتيبه، سورة "فتح" به خط زيباي ثلث نوشته شده است. در بالاي هر يك از ايوانهاي هشتگانه، يك حديث ذكر گرديده است. در سطح قوس، در طبقه دوم ايوان شرقي، كتيبهاي از آجرهاي پيشبر در زمينة كاشيكاري معرق به رنگ سبز و آبي وجود دارد. بر اين كتيبه، آية 125 سورة مباركة "بقره" (سورة يكم) به خط كوفي نوشته شده است.
درسطح جرز ايوانهاي جنوبشرقي و جنوب غربي، طرحهاي تزئيني به شكل ترنج با رنگ آبي طراحي گرديدهاند و خطهاي كلي اين نقشها، اسليمي است. در لابهلاي اين نقشهاي اسليمي، كلمات ابوبكر، عمر، عثمان و علي، حسن و حسين پيوسته تكرار شدهاند. اين گنبد به تنهايي يكي از شگفتيهاي معماري در ايران و جهان به شمار ميرود و از ارزشهاي درجه اول جهانگري برخوردار است.
اشياء نمايشي در اين موزه عبارتند از :
اشياء كاوش شده از سلطانيه شامل انواع پي سوز سفالي يك قسمتي و بشقابي ساده ،انواع كاشي هاي زرنگار ، صليبي ،ساده ،معرق و .. ، انواع سكه هاي مسي و نقره مربوط به دوره ايلخاني و ..
استان:زنجان
شهرستان: ابهر شهر سلطانيه
آدرس: كيلومتر 35 جاده زنجان - قزوين
تلفن: 5823277-0241
ساعت بازديد: 8 صبح الي 18/30
تعطيلي: تعطيلات رسمي
بهاء بليط: 5000 ريال