موزه باستان شناسي و مردان نمكي در (عمارت ذوالفقاري)

موزه  باستان شناسي و مردان نمكي در  (عمارت ذوالفقاري)

عمارت ذوالفقاري در يكي از محلات قديمي شهر زنجان موسوم به محلة "دالان آلتي"در ضلع شمالي سبزه ميدان و مسجد جامع قرار دارد. اين بنا ساختمان مسكوني و اداري حكمران زنجان بوده و از مجموعه بناهاي اندروني و بيروني و بخشهاي مختلفي تشكيل يافته بود. از اين مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بيروني باقي مانده كه به نام "عمارت محمود خان ذوالفقاري"معروف است. بنا به رواياتي اين خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) دراواخر حكومت قاجار بنا گرديده و پس از وي محمودخان در آن اقامت داشته است. درگذشته اين بخش از شهر زنجان محله­ي اعيان نشين بوده و مجموعه بناهايي در سبك و الگويي همسان همچون خانه وزيري، خانه خديوي، عمارت دارايي و... در اين محل ساخته شده بود.

بعد از انقلاب اسلامي، عمارت ذوالفقاري مدتها دراختيار يكي از نهادهاي انقلابي بود و تا ثبت اين بنا در فهرست آثار ملي كشور بهدليل متروك ماندن و عدم مراقبتهاي لازم آسيب فراواني ديد. در جريان توسعه و تعريض خيابان طالقاني ديوار و سردر ورودي بنا بطور كامل تخريب گرديد. در سالهاي اخير نيزبا اجراي طرحهاي عمران شهري، آسيب زيادي به بنا وارد آمده است. از جمله با احداث خيابان زينبيه و عبور آن از داخل حياط عمارت، قسمتي از عرصه ي بنا از بين رفت و بخش عمده ديگر به پارك تبديل شد.

در سال 1379 ميراث فرهنگي استان زنجان تصميم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاري گرفت و در اين راستا بناي مذكور در چندين مرحله مرمت و باز سازي گرديد. با انتقال مجموعه آثار بدست آمده از معدن نمك چهر آباد در سال1386 موزه موقت موميايي­ها در اين مكان بوجود آمد و در سال 1388 اولين موزه باستانشناسي استان زنجان در عمارت ذوالفقاري افتتاح گرديد.

اين بنا در تاريخ 25/12/75به شماره 1852 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.

مردان نمــكي

مرد نمكي 1: با وجود كشف استثنائي مرد نمكي 1 در سال 1372 متاسفانه تلاش چنداني براي تعطيل نمودن استخراج مكانيكي و لغو بهره برداري از معدن صورت نگرفت. در پائيز 1383 معدن كاران در حين كار با بولدوزر مجددا با بقاياي اسكلت انساني مواجه شدند كه به دليل كار با بولدوزر تا حد زيادي متلاشي شده بود. با جستجوي معدن كاران در ميان خاكهاي آشفته علاوه بر جمع آوري قسمتهايي از بقاياي انساني تكه تكه شده، شماري اشيا بدست آمد كه توسط بهره بردار به اداره ميراث فرهنگي و گردشگري استان منتقل شد.

بررسي­هاي اوليه بر روي بقاياي انساني، كه پس از انتقال به ميراث فرهنگي، مرد نمكي 2 نام گذاري شد نشان داد كه اين بقايا متعلق به مردي ميانسال با ميانگين قد حدود 180 سانتي متر بوده كه در جريان ريزش ديواره­ها و سقف تونل كشته شده است. از جمله اشيايي كه همراه اين مرد نمكي يافت شد مي­توان به تكه سبد و ميخهاي چوبي، طنابهاي گياهي، منسوجات و ... اشاره كرد.

مرد نمكي 2: كشف اتفاقي مرد نمكي 2 و مجموعه­اي از اشيا موجب از سر گيري پژوهش­هاي باستان شناختي در معدن نمك چهر آباد بعد از گذشت 11 سال گرديد بنا براين كاوش در معدن به منظور نجات بخشي آثار و بقاياي باقي مانده ابتدا به سرپرستي امير الهي و سپس ابوالفضل عالي در دي و بهمن سال 1383 انجام شد و فصل دوم كاوش نيز در پائيز 1384 ادامه يافت.

مرد نمكي 3: بقاياي مرد نمكي 3 همچون مرد نمكي 2 به صورت اتفاقي و طي كار باطله برداري بولدوزر توسط معدن كاران در سال 1383 كشف شد. به دليل كشف موميايي توسط بولدوزر، اين جسد نيز به صورت متلاشي شده، و تكه تكه يافت شد.

(بقاياي موميايي شماره 3 شامل: استخوان، لباس و قسمتهايي از بافت نرم فردي بود كه همچون معدنچيان ديگر بر اثر ريزش تونل و سقوط يك سنگ چند تني روي او كشته شده بود.)

مرد نمكي 4: مرد نمكي 4 سالم­ترين و كامل­ترين موميايي مكشوفه از معدن چهر آباد است. عليرغم آسيب ديدگي به هنگام مرگ تقريبا بيشتر قسمت­هاي بدن سالم باقي مانده است كه شامل مجموعه استخوان­ها و بافت نرم وي است كه بر اثر از دست دادن آب بدن كاملا خشك شده است. به هنگام كشف جسد در وضعيت دمر قرار داشت. به شكلي كه صورت و قسمت جلوي بدن روي خاك قرار گرفته بود. دست­ها از ناحيه آرنج خم شده دست چپ روي زمين و دست راست در حالت تقريبا مشت شده بود . پاي راست به صورت نيمه باز و پاي ديگر جمع شده در زير شكم قرار داشت. با وجود شكستگي جمجمه در چند قسمت دليل مرگ براساس تحقيقات انجام يافته توسط دكتر شكوهي  با عكسبرداري سي تي اسكن، فشار بر قفسه سينه و پارگي قلب در نتيجه ريزش تونل­ها و ريزش خاك و آوار روي وي بوده است.

 براساس تحقيقات انجام گرفته مشخص شد اين موميايي طبيعي، پسر جواني بوده كه به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است. قد اين موميايي 170 تا 175 سانتي متر است. بر گوش­هايش حلقه هايي از جنس نقره ديده مي شود. موهاي سر وي كوتاه و به رنگ خرمايي است. به همراه اين جوان موميايي شده اشياي جالب توجهي نيز كشف گرديد. يكي از اين اشيا چاقوي فلزي با دسته استخواني است كه در غلافي چرمي به كمربند پارچه اي او بسته شده است ازاشياي ديگر مي­توان به دو كوزه كوچك سفالي سالم اشاره كرد. همچنين ظناب­هاي گياهي، يك مهره كوچك با لعاب ابي، يك پي سوز سالم دود زده، 11 تكه سفال و ... نيز همراه اين جسد يافت شده است.

از ويژگيهاي بسيار مهم اين موميايي طبيعي، لباس كامل است كه برتن او ديده مي­شود. اين لباس از بالا پوشي بلند، يك شلوار و كفش چرمي تشكيل شده است.

مرد نمكي 5: اين موميايي طبيعي در كاوش فصل دوم در حالي يافت شد كه به جز سر بقيه قسمت­هاي بدن زير صخره و سنگ­هاي آواري بزرگ قرار گرفته بود­. شكل جسد نشان مي­داد كه اين شخص نيز همچون نمونه­هاي قبلي بر اثر حادثه­اي كه منجر به تخريب و ريزش تونل گرديده­، كشته و مدفون شده است بر خلاف موميايي نمكي شماره 4 بيشتر بافت بدن مرد نمكي 5 پوسيده شده و از بين رفته بود بافت نرم فقط در قسمت­هايي كوچك از دو دست، پاها بخش­هايي از صورت، سينه و لگن باقي مانده بود. كم بودن ميزان نمك در اين محيط، نفوذ آب از بالاي كوه به اين بخش از معدن از دلايل اصلي پوسيده شدن زياد مرد نمكي 5 است. 

نتـايـج

پيش از كاوش­هاي دو فصل 83 و 84 در معدن نمك چهر آباد براساس يافته­هاي سال 72 تصور بر اين بود كه معدن، محل كشته شدن شاهزاده ساساني و يا نماينده هيئت حاكمه اقوام سكايي در سده 8 پيش از ميلاد بوده است. اما با كاوش­هاي دو فصل اخير مشخص گرديد كه همه موميايي­هاي مكشوفه از معدن كارگران و معدن كاراني بودند كه در نتيجه ريزش معدن و فرو ريختن ديواره­ها و سقف و تونل­ها كشته و مدفون شده­اند. طبق كاوش­هاي انجام يافته همچنين مشخص شد كه معدن از حدود نيمه هزاره اول شناسايي شده است. براساس آزمايشات ساليابي كربن 14 مشخص شد كه مرد نمكي 3، 4، 5، مربوط به دوره هخامنشي با قدمت حدود 2300 سال و مرد نمكي 1، 2، مربوط به دوره ساساني، با قدمت حدود 1500 تا 1700 سال قبل است. بنابراين با توجه به شواهد و مدارك موجود، ريزش تونل­هاي معدن چهر آباد، دست كم دوبار رخ داده است. نخستين بار در حدود 2300 سال پيش و به هنگام فعاليت معدن كاران بخش بزرگي از تونل­هاي معدن ريزش و در آن مردان نمكي 3، 4، 5 كشته شده­اند و سپس با گذشت چندين قرن سال دوباره حادثه­اي ديگر در معدن نمك رخ داده و در نتيجه آن مردان نمكي 1و2 نيز كشته و مدفون شده­اند.

در حال حاضر به استثناي موميايي نمكي شماره 1 كه در موزه ملي كشور نگهداشته مي­شود بقيه اجساد و اشياي بدست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاري زنجان در شرايط مطلوب، تحت نظارت كارشناسان مربوط نگهداري مي­شوند.

استان: زنجان

شهرستان: زنجان

آدرس:زنجان، سبزه ميدان، عمارت ذوالفقاري

تلفن: 3236121

سال تأسيس: بهمن ماه 1386

ساعت بازديد: در 6 ماهه دوم سال 1390 9 صبح الي 18/30

تعطيلي:روز سه شنبه  هر هفته

بهاء بليط: 4000 ريال