مدرسه خانم
اين مسجد ومدرسه از جمله بناهاي مذهبي و تاريخي شهر زنجان است، كه در محله قديمي معروف به فخيم الدوله واقع در بافت تاريخي شهر قرار دارد اين بنا توسط استاد اسماعيل بنا و به سفارش يكي از بانوان متمكن در اواخر دوره قاجار ساخته شده است.
مسجد و مدرسه خانم مي تواند جايگاه خاص و منحصر بفردي را داشته باشد، در ميان آثار تاريخي بر جاي مانده در كشور ما، اين برتري از يك سو از نقطه نظر سبك معماري و شيوه و تكنيك تزئيني مي باشد كه به بهترين شكلي گويايمعماري دوره قاجار است.
وجود مناره هاي قطور و كوتاه بر فراز سردر زيبا كه داراي تزئينات بديع آجر كاشي است و قابل مقايسه با مناره هاي مدرسه سپهسالاران تهران است و تزئينات پركار بخش اعظم درگاه ورودي همچنين سطوح فوقاني حجره هاي مشرف به ميانسرا كه با يك عقب نشيني نماهايي با قوس جناغي، هلالي بوجود آورده مزين است به نقوش هندسي، گل و بوته كه عموما با رنگهاي رايج در دوره قاجار يعني رنگهاي زرد، نارنجي، سياه و سفيد و صورتي رنگ آميزي شده است، تمامي اين شيوه هاي معماري و موتيفهاي تزئيني منحصرا مشخصه معماري دوره قاجار است.
مسله ديگر كه شاخص اينمسجد و مدرسهمي تواند باشد اين است كه ساخت مساجد و مدارس و بعضا بناهاي عام المنفعه از سوي بانوان متدين و مقتدر در طول تاريخ جامعه ما سابقه اي بس طولاني دارد، اين امر بر ارزش و اعتبار و جايگاه وي‍ه اين بناي مذهبي بيش از پيش افزوده است.
براي مثال مي توان مدرسه مادر شاه يا مدرسه چهار باغ اصفهان را ذكر كرد كه به دستور مادر شاه سلطان حسين صفوي به تاريخ 1114 ساخته شده است كه با گذشت بيش از چهار قرن همچنان اعتبار و پويايي خود را در عرصه فرهنگ و معماري حفظ كرده، همچنين بناي مسجد با شكوه گوهر شاد در مشهد كه به درخواست همسر شاهرخ تيموري بنا شده ، و نمونه هاي ديگر كه بيانگر حضور و نفوذ گسترده و مقتدرانه زنان ما در عرصه جامعه از دوار و از منه قديم بوده تا كنون.
تاريخ ساخت اين بنا به استناد كتيبه سردر در اين بناي مذهبي به سال 1322 هجري قمري باز مي گردد، كه به درخواست جميله خانم دختر حسين قلي خان ذوالفقاري نظام الدوله خواهر ذوالفقار خان اسعد الدوله ساخته شده.
همچنين به موجب وقفنامه آن كه در 22 محرم الحرام سال 1326 هجري قمري تنظيم گرديده، اين بانوي مجلله كه قبل از اتمام و انجام ساخت بنا وفات نمود و دختر خود به نام قمر تاج خانم را بعنوان اولين و نخستين متولي آنجا برگزيد.
ميانسراي مسجد خانم هشت ضلعي مي باشد كه در ضلعهاي شرقي، غربي و شمالي آن 12 حجره براي سكونت طلاب علوم ديني ساخته شده است
1