مساجد تاريخي استان گلستان

بناي اصلي مسجد جامع گرگان در محلة نعلبندان اين شهر واقع شده است. با توجه به وجود مناره آجري دوره سلجوقي، بناي اوليه مسجد نيز به همان دوره تعلق دارد و در دوره‏هاي بعدي به طور گسترده بازسازي، تعمير و تزئين شده است. در حال حاضر به غير از مناره، اثر ديگري از بناي اوليه مسجد بر جاي نمانده است. بيشتر بازسازي‏ها در دوره تيموري، صفوي و دورة حاضر صورت گرفته است.
بناي مسجد با طرح مربع مستطيل، وسعتي حدود 1600 مترمربع را در برمي‏گيرد و شامل صحن وسيع مستطيل شكل، ايوان‏هاي شرقي و غربي، شبستان‏هاي چهار گوشة بنا، ورودي‏هاي شمالي و جنوبي، منارة دورة سلجوقي و كتيبه‏ها و سنگ نوشته‏هاي تاريخي است. منارة آجري بنا با طرح استوانه‏اي تزئين آجركاري و كتيبه كوفي آجري دارد و قابل مقايسه با ديگر مناره‏هاي دورة سلجوقي است. به نظر مي‏رسد كه بخش فوقاني منار ويران شده و به جاي آن يك مأذنه چوبي در دوره‏هاي بعد جايگزين شده است.
از آثار نفيس و تاريخي مسجد مي‏توان به در و منبر چوبي منبت‏كاري شده و فرامين و سنگ نوشته‏هاي پادشاهان صفوي و افشاريه اشاره كرد. درِ قديمي و منبت‏ مسجد كتيبه‏ها و كنده‏كاري‏هاي زيبايي دارد كه براي نگهداري و حفاظت برداشته شده و به جاي آن درِ جديدي قرار داده شده است. منبر نفيس و تاريخي مسجد نيز داراي كتيبه‏هايي است كه براساس متن آن‏ها، اين مسجد و منبر يكبار در سال 895 هـ . ق در زمان پادشاهي معين‏الدين ابوالقاسم بابر ـ حاكم هرات ـ توسط امير باباحسن ـ فرماندار استرآباد ـ و بار ديگر در سال 1018 هـ . ق در زمان شاه عباس اول توسط قطب‏الدين احمد بن ملا علي استرآبادي و سرانجام به سال 1157 هـ . ق در زمان نادرشاه افشار توسط حاجي قربان آقا ـ ناظر محمدحسين خان قاجار بيگلر بيگي استرآباد ـ تعمير و بازسازي شده است. فرامين و وقف‏نامه‏هاي موجود در مسجد داراي تاريخ‏هايي از اوايل دورة صفوي تا اوايل دورة قاجاريه است و موضوعات مختلفي را شامل مي‏شود.

اين بنا نزديك چهارراه ميدان شهر گرگان واقع شده است. بناي اوليه مسجد را به دوره صفويه منسوب مي‏دانند كه در دورة قاجاريه تعمير و بازسازي شده است. اين مسجد در سالهاي اخير علي‏رغم ثبت تاريخي، تخريب و مسجد جديدي با اسلوب مشابه مسجد قديمي جايگزين آن شده است. گفته مي‏شود كه ايوان جنوبي مسجد به بناي اوليه مربوط است، اما ظاهر بنا نشان مي‏دهد كه به صورت كامل بازسازي و تزئين شده است.