جشن ها ومراسم اعياد مذهبي استان گلستان

عيد قربان كه مهم‏ترين جشن تركمن‏هاست در روز دهم ذيحجه با قرباني كردن دام‏ها برگزار مي‏شود. مراسم اين عيد از روز هفتم ذيحجه شروع مي‏شود، اين روزها را، روزهايي كه از بوي خوش جشن، خبري دهد، مي‏نامند. در اين روز خانه و تمام اسباب وسايل را تميز مي‏كنند روز هشتم روز «عيد مردگان» است كه براي مردگان «پاسدق» نذر مي‏كنند كه نوعي نان است. روز نهم «ديري عيد» روز زنده‏هاست و بهترين و تميزترين لباس‏هايشان را مي‏پوشند. شب قبل از عيد استحمامي مخصوص مي‏كنند كه به آن «قربان شوره» مي‏گويند. دهم يا «قربانليق» روز قرباني كردن در راه خداست. روزهاي يازدهم و دوازدهم روزهاي صدقه دادن يا «چاقرمق» به معني دعوت كردن است و براي خوردن آبگوشت قرباني، همديگر را دعوت مي‏كنند.
روز عيد قربان بنا به تكليف شرعي هر كسي به حدي كه شرع معين كرده است، گوسفند يا بز يا گاوي را ذبح مي‏كند. چنانكه كسي يك اسب و يك جفت گاو براي شخم زدن داشته باشد (امروزه يك موتور سيكلت و تراكتور، دو گاوي كاري حساب مي‏شود) قرباني بر او واجب است. صبح روز عيد مردان براي نماز جماعت به مسجد رفته و نماز عيد قربان مي‏خوانند و پس از آن در موقع ذبح چاله‏اي در زمين حفر مي‏كنند و وسط آن قدري برآمدگي خاك را باقي مي‏گذارند، روي آن مقداري خاكستر، نمك و گندم (آرد) مي‏گذارند. وقتي خون قرباني در چاله ريخت آن را با مواد فوق مخلوط كرده و براي تبرك به پيشاني مي‏مالند (اين كار امروز توسط روحانيون منع شده است).
همچنين در روزهاي عيد بر سينة تپه‏ها، بر ميدانچه‏ها و ايوان‏خانه‏ها تاب «سالانچق»هايي برپا مي‏دارند و دختران و پسران، زنان و مردان و كودكان به تاب بازي مشغول مي‏شوند، چرا كه چنين باور دارند كه بار گناه بر شانه‏هاي انسان است و با تاب خوردن (كه كنايتي است از صعود) گناه از شانه‏ها فرو مي‏ريزد. گفته مي‏شود كه اين روز، روز آشنائي جوانان با يكديگر است.

از ديگر اعياد مذهبي مهم تركمن‏ها عيد فطر است. در روز عيد فطر مردم پس از خواندن نماز عيد فطر در مسجد، لباس‏هاي نو و تميز مي‏پوشند و به ديد و بازديد مي‏پردازند و عيد را به يكديگر تبريك مي‏گويند. اين عيد نيز با خيرات و احسان همراه است.
در ماه رمضان، دو شب را جشن مي‏گيرند كه يكي شب «يا رمضان» يعني شب چهاردهم ماه رمضان است. بعد از نماز مغرب يك روحاني به همراه عده‏اي به در خانه يكايك اهالي رفته و با خواندن اشعاري به مردم قوت قلب مي‏دهد كه نيمي از ماه رمضان گذشته و چيزي از ماه رمضان نمانده است. صاحبان منازل به آنها پول يا جنسي مي‏دهند كه بعد از جمع‏آوري ميان روحاني و آن عده تقسيم مي‏شود. شب ديگر «شب قدر» يا شب 27 ماه رمضان است كه سحر به شب‏نشيني و دعا خواندن و خوردن شيريني و تنقلات مي‏گذرانند.

مردان تركمن وقتي به سن 63 سالگي مي‏رسند، به پاس بزرگداشت 63 سال زندگي پيامبر اسلام، جشني مي‏گيرند كه آن را جشن «آق قوئين» (گوسفند سفيد) مي‏نامند. چگونگي اين جشن را منزلت و تمول شخصي معلوم مي‏سازد.
در انجام اين جشن معمولاً آبگوشتي مي‏پزند و عده‏اي را به صرف آن دعوت مي‏كنند. در صورتي كه صاحب جشن توانائي مالي داشته باشد به كلي دو بز يا گوسفند سفيد را ذبح كرده ميان مردم تقسيم مي‏كند يا جشن مفصل‏تري ترتيب مي‏دهد. بعضي اشخاص ثروتمند در اين جشن، مراسم اسب‏دواني و كشتي‏گيري نيز ترتيب مي‏دهند و براي آن جوايزي مانند يك قواره پارچه، پيراهن و گاهي هم نمد، بره و گوسفند در نظر مي‏گيرند.

مولودي يا جشن تولد پيامبر را تركمن‏ها بسيار مهم مي‏دانند. تركمن‏ها اعتقاد دارند كه حضرت محمد (ص) در دوازده ربيع‏الاول به دنيا آمده و هم در اين روز از دنيا رفته است. اگر اين روز برابر با دوشنبه باشد كه شب تولد پيامبر است، مراسم مولودي بسيار پرهيجان برگزار مي‏شود و در مجلس مولودي كه تنها مردان حق شركت دارند، ساعت‏هاي طولاني به شعرخواني دربارة پيامبر مي‏پردازند.

از مهم‏ترين وقايع زندگي تركمن‏ها ازدواج است. ازدواج علاوه بر افزايش جمعيت خاندان، به سبب تصاحب نيروي كار زنان براي طايفه امري مهم تلقي مي‏شود. از اين رو خواستگاري نوعي معامله است و طرفين آن قدر چانه مي‏زنند تا بر مبلغ شيربها اتفاق‏نظر پيدا كنند. عموماً پدر است كه به ازاء دخترش مقدار قابل توجهي شيربها دريافت مي‏كند. اين داد و ستد زن از آنجا ناشي مي‏شود كه خانواده در ازاي زني كه مي‏دهد بايد بتواند زني را به خانه بياورد.
شيربها معمولاً به شكل رمه يا مال يا نقدي و يا هر سه با هم است. سابقاً شيربها عموماً مال بود. علاوه بر مال‏هاي معمول يك مال اضافي نيز به عنوان پول اندروني به مادر عروس داده مي‏شد. امروزه در مذاكراتي كه براي پرداخت شيربها انجام مي‏شود دقيقاً نوع دام يا معادل پولي آن تعيين مي‏گردد. تركمن‏ها به اصل و نصب عروس و داماد اهميت مي‏دهند و اكثر طوايف در ميان خود ازدواج مي‏كنند.
سن ازدواج در ميان تركمن‏ها تابع شرايطي متغير است، گاه عروس دختر خردسال و داماد مرد كاملي است و گاه دختر بزرگي را براي پسر كوچكي مي‏گيرند و يا دو كودك خردسال را به ازدواج هم در مي‏آورند. ازدواج چندين مرحله دارد كه اولين آن تصميم والدين پسر و جلب موافقت پدر عروس است. پس از آن تعيين ساعت مناسب براي عروس و آمدن عده‏اي از زنان خانواده داماد به خانه عروس است، در حالي كه بقچه‏هاي نان را به عنوان هديه با خود مي‏آورند و بعد از احوالپرسي و خوردن چاي، آن را تقسيم مي‏كنند.
خانواده عروس با كشتن گوسفند و پختن آبگوشت براي نهار، اعلام موافقت مي‏نمايند. پس از آن تعيين قيمت عروس است كه مشكل‏ترين و حساس‏ترين قسمت عروسي است. قيمت عروس را عرف تعيين مي‏كند، اگر عروس بيوه باشد قيمت او از قيمت دختر بيش‏تر است. در اين گونه مواقع مرداني كه زنانشان مرده يا همسر خود را طلاق داده‏اند به دليل گران بودن عروسي ترجيح مي‏دهند با دوشيزه (دختر باكره) ازدواج كنند. زيرا اين مردان بايد بسيار بيش‏تر از آن‏هايي كه ازدواج نكرده‏اند شيربها بپردازند.
در بسياري مواقع شيربهاي سنگين سبب مي‏شود كه مردان فقير و آن‏هائي كه زن خود را از دست داده‏اند بي‏همسر بمانند. در گذشته بيش‏تر وظيفه طايفه بود كه اين مردان را براي ازدواج ياري دهد. در مرحله بعدي پدر داماد جمعي از ريش سفيدان طايفه را جمع كرده و موضوع را به آن‏ها اطلاع مي‏دهد. در اين مجلس كه «كنكش» ناميده مي‏شود روزي خوش‏يمن را براي برپا كردن جشن انتخاب مي‏كنند.
هزينه مراسم را به خصوص وقتي قرار است اسب‏دواني و كشتي‏گيري نيز انجام گيرد، بررسي مي‏كنند. خويشاوندان و همسايگان كه داوطلب كمك هستند و نيز ميزان هداياي نقدي و جنسي كه هر يك مايلند بپردازد مشخص مي‏شود. در اين مرحله براي خريد مايحتاج عروس و عروسي به شهر مي‏روند، دعوتنامه‏ها را به روستاهاي اطراف و فاميل‏هاي دور و نزديك مي‏فرستند و به مربيان اسب خبر مي‏دهد. جشن عروسي سه شبانه‏روز به طول مي‏انجامد. سه شبانه‏روز شادي، جشن و نواي سازها و آوازها به گوش مي‏رسد.
روز عروسي، ديگ‏هاي بزرگي روي اجاق مي‏گذارند و سفره‏هائي با انواع و اقسام نان، نان‏هاي شيرين، نرم و نازك چون برگ گل، نان‏هاي شكرين، نقل و آب‏نبات، چاي و ... مي‏گسترند. مردان از يك سو و زنان در جاي ديگر با لباس‏ها و روسري‏هاي رنگارنگ و با انواع جواهرات قديمي، عتيقه بر دست، بر گيسو، بر كلاه، بر گوش و سينه به رونق جشن و شادي مي‏افزايند.
مهمانان روز قبل از عقدكنان از گوشه و كنار مي‏رسند و در خانة داماد يا اطرافيان او كه آماده خدمت‏اند جمع مي‏شوند. روز عروسي زنان و مردان و ريش‏سفيدان طايفه داماد، براي آوردن عروس مي‏روند. زنان خانواده عروس به استقبال مي‏آيند و مردان و زنان در اتاق‏هاي جداگانه با غذا، چاي و شيريني پذيرايي مي‏شوند. پس از صرف غذا، ريش سفيدان طايفه داماد به طايفه عروس مي‏گويند: «هرچه با خود آورديد بدهيد و خير پيش».
در اين هنگام مقدار پول يا مالي را كه توافق شده است به خانواده عروس مي‏دهند. زنان به اتاق عروس و يارانش مي‏روند كه فقط پس از هديه دادن، درِ اتاق به رويشان گشوده مي‏شود. زني از خانواده عروس پاي زني از خانواده داماد را مي‏گيرد و مي‏كشد تا او را به زمين بزند. «چارشوي» را كه براي پوشاندن و بردن عروس آورده‏اند بر سر او مي‏افكند كه سه بار توسط عروس به كنار انداخته مي‏شود و بار چهارم زنان خانواده داماد با عصبانيت ساختگي او را در آن مي‏پيچند و به زور مي‏برند. زد و خورد ساختگي درمي‏گيرد. زنان دو خانواده با دستبندهاي سنگين خود بر سر و شانه يكديگر مي‏كوبند و جوانان با پرتاب سنگ اين جنگ نمادين را تكميل كرده و تمثيلي فراموش شده از روزگاران كهن را به نمايش مي‏گذارند.
در خانواده داماد جشني برپا مي‏شود و نهار مي‏دهند. زنان آشنا و فاميل با نان شيريني و معمولي كه به رسم چشم‏روشني در بقچه‏اي پيچيده‏اند مي‏آيند و در عوض به هر يك از آن‏ها دستمال يا تكه‏اي پارچه يا مشتي خشكبار داده مي‏شود كه خوش يمن است. (هرچه متعلق به جشن عروسي باشد خوش‏يمن تلقي مي‏گردد) شخصي آمدن عروس را خبر مي‏دهد و «مشتلق» مي‏گيرد.
در موقع ورود عروس به خانه، يكي از خويشاوندان داماد كلاه مردانه‏اي را بر سرش مي‏گذارد كه كنايه از تسلط مرد بر اوست. عروس خسته كه خود را خسته‏تر مي‏نماياند در پشت پرده‏اي به نام «گردك» يا «توتي» مي‏نشيند.
«گردك» پرده‏اي است كه تمامي سطح آن با باريكه‏هاي پارچه تزئين شده و در بالاي آن شبه طلسم‏هاي مثلث و دايره شكل و نيز يك چشم باطل السحر «آبمي باغي» و نقشي به شكل خورشيد با پارچه دوخته شده است. اين پرده محل نشستن عروس را از ديگران جدا مي‏كند.
مرحلة بعدي جشن اجراي مراسم عقدكنان است. در مجلس عقدكنان اقوام و ريش‏سفيدان دور تا دور مي‏نشينند و چون رسم بر اين است كه از جانب پسر و دختر وكلايي انتخاب شده و آن‏ها را براي هم عقد كنند، دو نفر ريش‏سفيد خوش سخن انتخاب مي‏شوند. دختر سه مرتبه موافقت خود را به وكيلي كه انتخاب مي‏كنند اعلام مي‏نمايد. به همين خاطر موافقت پسر را نيز جلب مي‏كنند و همچون غريبه‏ها به مجلس بازمي‏گردند و به سلام و احوالپرسي مي‏پردازند.
در زمان شروع خطبه عقد كه به وسيله روحاني خوانده مي‏شود حاضرين در مجلس بي‏آنكه به ديوار تكيه كنند در حالي كه دست‏هايشان را با انگشتان باز روي زانو گذاشته‏اند، مي‏نشينند. يكي از حضار نگهبان در و پنجره است تا مبادا كسي نزديك شود و از روي دشمني جادويي به كار برد و داماد را بر عروس ببندد. اين مراقبت در طول زمان جاري شدن صيغه عقد ادامه مي‏يابد.
در تمام مدت مراسم عقدكنان كسي پشت در يا داخل مجلس قيچي مي‏زند تا صداي آهن باعث گريختن ارواح شيطاني و ابطال سحر و جادو شود و گرهي در كار نيفتد.
يك جام بزرگ محتوي شربت قند كه روي آن پارچه سفيدي متعلق به داماد كشيده شده، در وسط سفره قرار مي‏دهند و بر روي پارچه از طرف عروس سكه‏اي قرار مي‏دهند. پس از عقد در حضور شهود در مجلس و خواندن دعا، شربت را كه معتقدند شيرين‏ترين شربت‏هاست از سمت راست دست به دست مي‏گردانند و همه از آن مي‏نوشند و بدين ترتيب مراسم عقدكنان پايان مي‏گيرد. پس از مراسم عقدكنان نوبت مسابقات اسب‏دواني و كشتي‏گيري است. بعدازظهر همان روز دل گوسفندي را پخته به دو نيم مي‏كنند، به نيت يكي بودن دل‏هاي عروس و داماد، هر نيمه را به يكي از آن‏ها مي‏دهند.
يكي از زنان سالمند فاميل مرد، دستان مرد و زن را برهم نهاده و مرد را نصيحت مي‏كند كه مراقب زن خود باشد و ... عروس مي‏بايست صورت خود را از ديگران بپوشاند، دست عروس را در آرد مي‏گذارند تا سفيدبخت شود و در روغن مي‏نهند تا به بركت برسد.
پس از مراسم ازدواج، عروس به مدت يكسال تا سه سال به خانة پدر بازمي‏گردد. تا براي تهية بقية جهاز خود كه قالي‏ها و قاليچه‏هائي است كه خانة آينده را با آن خواهد آراست، بكوشد. دختر ازدواج كرده جز اموال منقول ارثي نمي‏برد. از اين رو تمام ارتباط با طايفه خانواده را از دست مي‏دهد. با اين همه اگر شوهر بميرد، و زن طبق رسوم با برادر شوهر ازدواج نكند، دوباره در اختيار خانوادة خود قرار مي‏گيرد تا مانند زمان دوشيزگي دربارة او تصميم بگيرند.