موسيقي محلي (گلستان)

موسيقي مردم تركمن در سيماي «اوزان»ها كه «بخشي» و «باغشي» هم گفته مي‏شوند، متجلي است. اوزان‏ها زبان گويا و روايتگر رنج‏هاي مردم خود هستند و كارشان ريشه عميقي در آيين شادماني و پرخواني (جادوپزشكي ـ موسيقي درماني) دارد. مي‏توان اوزان‏ها را پايه‏گذار و آفريننده همه آثار بنيادي موسيقي ترك زبانان دانست. به عبارت ديگر اوزان‏ها سوك، شادي و رزم و بزم اقوام ترك زبان را با واژگاني ساده و آهنگ‏هايي موزون و دلنشين بيان مي‏دارند. نامدارترين «اوزان» در فرهنگ تركي روزگار پس از اسلام، شخصيتي به نام «قورقودآتا» يا «دده قورقود» است. امروزه نسل بعدي اوزان‏ها را در تركمن صحرا «باغشي» يا «بخشي» مي‏نامند. بخشي به كسي اطلاق مي‏شده است كه خط اويغوري را مي‏توانسته به خوبي بخواند و گمان مي‏رود واژه «بخشي» قدمتي بيش از 250 تا 300 سال نداشته باشد.
قوم تركمن به خاطر سركوب‏هاي مكرر از سوي خان‏ها، زمينداران منطقه و دولت مركزي كه در مورد آنها اعمال مي‏شد، هيچ وقت نمي‏توانستند خواسته‏هايشان را صريح بيان كنند، براي همين با موسيقي خواست خود را بازگو مي‏كردند و شايد به همين دليل است كه موسيقي تركمني يكي از تجريدي‏ترين و در نوع خود پيچيده‏ترين انواع موسيقي در نواحي مختلف ايران است.
بخشي تركمن در همه جا كه باشد، با دوتار و آدواز، از تاريخ قوم خويش مي‏گويد. بخشي‏ها حرف‏هاي زيادي براي گفتن دارند و شايد به همين دليل است كه «رقص» برخلاف ساير اقوام، در ميان تركمن‏ها جاي چندان ويژه‏اي ندارد.
بخشي تركمن حتي در عروسي‏ها و مجلس‏هاي شادي نيز سخن از زندگي و تاريخ حماسه بار خود مي‏گويد، حرف مردم خود را، اما شاد نمي‏گويد، با غرور و استوار مي‏گويد. تداوم اين موسيقي از طريق مجلس عروسي با وجود تضاد و تفاوت ظاهري ميان محتواي آن و مراسم عروسي، خود نشان‏دهنده ويژگي و پيچيدگي خاصي است كه در فرهنگ و سنت‏هاي تركمن موجود است.
موسيقي تركمني (كه تعداد نغمه‏هاي آن بالغ بر 500 آهنگ است) براساس چهار مقام اصلي، يعني «مخمس»، «تشنيد»، «غثريق لار» و «نوايي» است. اين مقام‏ها در چهار شيوه يا سبك مختلف و در نواحي يا تيره‏ةاي خاص قابل اجرايند. اين چهار سبك را مي‏توان به صورت «گرگان يولي» كه نسبت به ساير شيوه‏ها ساده‏تر است، «دامانايولي» كه بيشتر به شيوه اجراي تركمن‏هاي خراسان نيز معطوف است و از شيوه گرگان يولي بيشتر است، «ماري يولي» و «خيوه يولي» نام برد.
متون آوازهاي تركمني نيز به دو دسته تقسيم مي‏شود: دسته اول شامل داستان‏هاي منثور و منظوم از قبيل «زهره و طاهر»، «غريب و شاه صنم»، «زين‏العرب»، «صياد و همراه»، «يوسف و احمد»، «كوراوغلي» و ... كه متن اين داستان‏ها به زبان تركي و با داستان‏هاي اجرا شده توسط عاشيق‏هاي آذربايجان يكسان است. دسته دوم شعرهاي برگرفته از شاعران كلاسيك تركمن چون «مختوم قلي فراغي»، «قرباندردي ذليلي»، «آنه قليچ مأتابي»، «ملانفس»، «مسكين قليچ» و ... است. شعرهاي ديگري هم در آوازها خوانده مي‏شوند كه سروده شاعران گمنام تركمن است.
در موسيقي تركمني دو تار مهم‏ترين ساز است. اين ساز را چون از قديم از چوب درخت توت مي‏ساختند «توت تار» و به خاطر خشك كردن چوب در تنور «تامديده» و به علت استفاده از دو سيم روي آن «دوتار» مي‏ناميدند. البته در قديم وترهاي دوتار از جنس ابريشم تابيده شده بود، اما امروزه از سيم فولادي استفاده مي‏شود.