گنبد كاووس

بناي آجري ميل گنبد قابوس از نقطه‏نظر عظمت معماري، ويژگي‏هاي هنري و تكنيكي در زمرة بزرگ‏ترين مفاخر معماري قرن چهارم هجري قمري به شمار مي‏رود. ساختمان اين ميل كه آرامگاه شمس‏المعالي قابوس بن وشمگير زياري است، در بالاي تپه‏اي در ميان پارك بزرگ شهر گنبد كاووس واقع شده است.
اين بنا از زيباترين و باشكوه‏ترين بناهاي اوايل دوره اسلامي است كه عليرغم استفاده بسيار كم از عناصر تزئيني، داراي ساختارهاي متناسب، موزون، مستحكم و زيباست كه نوعي احساس شكوه و زيبايي را به بيننده القا مي‏كند. ساختمان ميل در اصل متشكل از سه قسمت شالوده، ساقه و گنبد مخروطي است كه روي هم رفته 55 متر ارتفاع دارند. ساقة اين ميل بر روي پايه‏اي مدور قرار دارد و تنها نزديك به 2 متر آن بيرون از زمين است و براساس مطالعات به عمل آمده بخش بزرگي از آن در دل زمين فرو رفته است.
خود ساق با نماي دايره‏اي پره‏دار، بر روي اين شالوده قرار گرفته است و 37 متر ارتفاع دارد. در بدنة ساقة بنا 10 پره مثلثي شكل با فواصل معين و با تناسب و زيبايي كامل قرار گرفته است، به طوري كه علاوه بر ايجاد زيبايي، از حجم ساده و بي‏قوارة ساقه كاسته و نيز موجب استحكام بنا شده است.
تنها تزئين اين ساقه در بالاي در ورودي مشتمل بر دو رشته كتيبة كوفي آجري است كه يكي در ارتفاع 8 متري از سطح زمين و ديگري زير پاكار گنبد تعبيه شده است. عرض اين كتيبه‏ها 80 سانتي‏متر و هر دو مشتمل بر يك عبارت تاريخي است كه سال (397 هـ . ق و 375 هـ . ش) را نشان مي‏دهد. اين كتيبه عاري از هرگونه پيرايه و تزئينات است و همچون خود گنبد، تنها به استحكام و ماندگاري آن توجه شده است. خطوط و حروف كتيبه با آجر ساده قرمز رنگ كه روي آن ساييده شده، بدون هيچ‏گونه روكشي در درون قاب‏هاي آجري جاي گرفته است. خطوط كوفي سادة اين كتيبه، داراي برجستگي است و در عين حال، نوعي تراش ظريف و زيبايي متناسبي دارد كه از هر جهت با هيأت ساختمان آرامگاه تناسب دارد.
گذشته از سادگي كتيبه، در هنگام نصب خطوط و قابسازي آن، اين نكته مراعات شده كه از هر جهت ماندگاري آن بر روي بدنه تضمين شود. براي اين منظور، هر كدام از حروف آجري و آجرهاي قاب كتيبه ريشه‏هاي بلندي دارد كه درون ديوار گنبد فرو رفته است. به همين خاطر و به علت پختگي آجر قرمز و استحكام آن هنوز پس از هزار سال، كتيبة تقريباً سالمي بر جاي مانده است. تكرار يك متن در دو جاي بنا نيز به ماندگاري محتواي كتيبه كمك بزرگي كرده است.
بدنة بنا سراسر از آجر پخته قرمز رنگ ساخته شده است. آجرهاي سخت اين بنا كه در نهايت پختگي و استحكام هستند، به علت تابش آفتاب در طول قرن‏ها به رنگ زرد طلايي درآمده‏اند كه خود بر زيبائي بنا افزوده است. شكل آجرهائي كه در بنا به كار رفته، معمولي و يكسان است، به جز آجرهائي كه در بدنه گنبد مخروطي مورد استفاده واقع شده است. آجرها خوب پخته شده و خوب به ملاط چسبيده و سخت توپر و يكپارچه است.
گنبد مخروطي بنا به ارتفاع 18 متر بر روي ساقه بنا شده است. اين گنبد برخلاف اكثر برج‏ها و گنبدهاي آرامگاهي يك پوش است و بدون هيچ واسطه‏اي بر روي بدنة برج قرار گرفته و شيب تند و سطح صاف و صيقلي آن به ماندگاري گنبد كمك فراوان كرده است. درون بناي گنبد قابوس، ساده و تنها با اندود گچ پوشش يافته كه با گذشت زمان به سياهي گراييده است.
بر بالاي سر در ورودي بنا دو رشته مقرنس زيباي ساده‏ كار شده كه جز اولين نمونه مقرنس‏هاي هنر اسلامي ايران به شمار مي‏رود. همچنان كه از متن كتيبه برمي‏آيد اين بنا در سال 397 هـ . ش توسط شمس‏المعالي قابوس بن وشمگير آل زيار جهت آرامگاه شخصي بنا شده است. نامبرده كه در آن روزگار فرمانرواي گرگان بود، مردي دانشمند، هنرمند، سلحشور، دوستدار و مشوق علم و هنر بود. وي در سال 402 هـ . ق يعني 5 سال بعد از ساخت گنبد قابوس وفات يافت. اين بنا در فهرست بناهاي تاريخي ايران به ثبت رسيده است.