تركمن صحرا
تركمن صحرا در شمال شرقي ايران است و شامل شهرهاي گنبد كاووس، بندر تركمن، آق‌قلا، مراوه‌تپه، كلاله، سيمين‌شهر، گمش‌تپه، نگين‌شهر، انبار آلوم و داشلي برون، بجنورد، درگز و اطراف تربت جام مي‌‌باشد. اكثريت نسبي جمعيت تركمن صحرا را تركمن‌ها تشكيل مي‌‌دهند كه مردماني ترك زبان و مسلمان(اهل سنت حنفي) مي‌‌باشند. تركمن‌صحرا جلگه‌اي است رسوبي و نسبتاً هموار كه از عقب‌نشيني درياي خزر و تجمع رسوبهاي رودهايي نظير اترك و گرگان به وجود آمده است. اين جلگه عريضترين بخش جلگه‌هاي خزري است كه شمال استان‌هاي گلستان و خراسان شمالي را در بر مي‌گيرد، اين منطقه بين عرضهاي جغرافيايي ۳۶ درجه و ۳۰ دقيقه (جنوب گرگان) تا ۳۸ درجه شمالي (چات) و نيز طولهاي جغرافيايي ۵۳ درجه و ۵ دقيقه (بندرتركمن) تا ۵۶ درجه شرقي (مراوه تپه) در استان گلستان قراردارد (بدون احتساب شمال خراسان).
از لحاظ موقعيت جغرافيايي اين منطقه از مغرب به درياي خزر و از شمال به جمهوري تركمنستان محدود مي‌شود كه با طول ۴۰۰ كيلومتر از غرب به شرق گسترده است و از مشرق به خراسان و منطقه نيمه‌خشك بجنورد و دره‌گز و از جنوب به كوهپايه‌هاي جنگلي البرز شمالي محدود است. شيب زمين از جنوب به شمال و از شرق به غرب در امتداد شبكه آبها و رودهايي كه به درياي خزر مي‌ريزد كاهش مي‌يابد.
طبيعت
زمين‌شناسي و خاك
اين منطقه از رسوبات آبرفتي دوران چهارم زمين‌شناسي انباشته شده است كه بهترين منبع ذخيره‌كننده آب زيرزميني است. اين آبرفتها داراي بافت سست و ريز بوده، درجه سختي آنها بسيار كم است (رس، ماسه، مارن) و در نتيجه نه آنچنان ريز چسبنده است و نه آنچنان سخت و سنگي، بلكه براي رويش گياه و نفوذ آب امكانات را دارد. بغير از چند تپه ماسه‌اي (نهشته‌هاي بادي از نوع لُس) ناهمواري چنداني در سطح دشت مشاهده نمي‌شود. تپه‌هايي كه در سطح منطقه است به زبان محلي قره‌دفه (سياه‌تپه)، قيزلاردفه (تپه دختران)، ياريم‌دفه (نيم‌تپه)، كوموش‌دفه (تپه‌نقره‌اي) و… ناميده مي‌شوند كه البته اين تپه‌ها از نظر تغييرات اقليمي و رويش گياهي نقش تعيين‌كننده‌اي ندارند.
ارتفاع دشت كه در ساحل دريا (بندرتركمن) ۲۰- متر است به سمت مشرق در حوالي گوكجه‌داغ در شمال‌شرق گنبد به ارتفاع بيش از ۵۰۰ متر افزايش مي‌يابد. از سمت مشرق، منطقه ناهموار كلاله، مينودشت، گليداغ، قره‌بلخان، مراوه‌داغ و حصارچه شروع شده و كم‌كم به تپه‌هاي جنگلي البرز شمالي و خراسان غربي متصل مي‌شود. خاك منطقه از جنوب به شمال از نظر هوموس و ميزان باروري فقيرتر مي‌شود تا جايي كه خاكهاي مرغوب مناطق جنوبي جاي خود را به خاكهاي شور و بياباني حوالي رود اترك و نوار مرزي در شمال استان گلستان مي‌دهد. سطح دشت پوشيده از خاكهاي قهوه‌اي رسوبي نسبتاً ريز بافت است كه امكان رويش علف و بوته‌ها شامل چمن و گياهان نيمه‌خشك را فراهم آورده است. در اين نوع خاك امكان كشت غلاتي نظير گندم و جو و گياهاني مثل پنبه، برنج و سبزيجات كاملاً فراهم است كه علاوه بر توليد مواد غذايي، مقداري مرتع مصنوعي هم براي دامها فراهم مي‌شود (بقاياي گندم و ساير محصولات زراعي). در بخش شوره‌زارهاي شمال و شمال‌غرب و در قسمت غرب دشت در حدود اترك‌رود- كه شهر گنبدكاووس در آن واقع است- نوعي بياباني وجود دارد.
آب و هوا
اين منطقه از لحاظ آب و هوايي، پوشش گياهي، خاك و زندگي جانوري از ساير مناطق شمال كشور (گيلان و مازندران) متمايز است و اين با كاهش ريزشهاي جوي، رطوبت نسبي هوا و افزايش درجه حرارت از غرب به شرق مشخص مي‌شود به طوري كه براي مثال مي‌توان اختلاف ريزشهاي جوي را كه در بابلسر۸۶۸ ميليمتر است و در گرگان به ۶۳۵ ميليمتر و در حوالي گنبد به ۴۷۲ ميليمتر كاهش مي‌يابد در نظر گرفت، (سالنامه هواشناسي كشور- سال ۱۳۶۳) اين اختلافات از تركيب آب و هوايي منطقه ناشي مي‌شود و از ديدگاه هواشناسي خود بخشي جداگانه است اما پديده‌هايي از قبيل دوري از ارتفاعات البرز، كاهش رطوبت بادهاي غربي و عبور جريانهاي هوايي سرد و خشك سپري از صحراي قراقوم را كه بسيار كم باران است بايد موثر دانست. ضمن اينكه شمال اين منطقه ادامه صحراي خشك و نيمه‌خشك جمهوري تركمنستان است. ماه بهمن پربارانترين و ماه تير خشك‌ترين ماه سال در اين منطقه است. درجه حرارت نيز از مغرب به مشرق افزايش مي‌يابد به طوري كه در تابستان در بعضي از نقاط صحرايي دماي بيش از ۴۰ درجه سانتيگراد نيز مشاهده شده است.درجه حرارت نقاط مختلف يكسان نيست. هر چه از غرب به شرق و از جنوب به شمال برويم بر دماي محيط افزوده مي‌شود. براي نمونه با توجه به يافته‌هاي هواشناسي دو ايستگاه گرگان و گنبدكاووس مي‌بينيم كه ميانگين دماي سالانه گرگان ۳۵/۱۷ درجه سانتيگراد و گنبد كاووس ۶/۱۷ درجه سانتيگراد است. با توجه به اينكه ارقام مربوط به ميانگين دماي سالانه در يك نقطه نمي‌تواند گوياي وضعيت كلي دما در آن منطقه باشد بايد به ارقام حداكثر و حداقل مطلق (بيشينه و كمينه) دماي سالانه نيز توجه كرد. كمترين دماي سالانه ايستگاه گرگان ۶/۹- درجه سانتيگراد و در ايستگاه گنبد ۵/۱۴- درجه سانتيگراد در ديماه گزارش شده است. بيشترين دماي سالانه نيز در ايستگاه گرگان در تيرماه ۶/۴۳ درجه سانتيگراد و در ايستگاه گنبد در تيرماه ۴۶ درجه سانتيگراد ثبت شده است.
از نظر تعداد روزهاي يخبندان در سال نيز در نقاط گوناگون استان تفاوتهايي مشاهده مي‌شود به طوري كه در ايستگاه گرگان ۱/۱۳ روز و در ايستگاه گنبد ۸/۳۰ روز در طول سال يخبندان ثبت شده است. همچنين تعداد ماههاي همراه با يخبندان در ايستگاه گرگان ۵ ماه و در ايستگاه گنبد ۶ ماه گزارش گرديده است بنابراين بارز است كه بيشترين ميزان تبخير در نواحي شمالي و كمترين ميزان در نواحي جنوبي صورت مي‌گيرد. سردترين ماهها در منطقه دي و بهمن است با ۷/۱ و ۴/۰- درجه سانتيگراد در ايستگاه گنبد ثبت شده است و گرمترين ماهها خرداد، تير و مرداد به ترتيب با ۲/۳۱، ۱/۳۷ و ۲/۳۳ درجه سانتيگراد است. اختلاف از نقطه‌اي به نقطه ديگر را بايد بيشتر معلول عوامل محلي مانند اختلافات ارتفاع يا بادهاي محلي دانست. بادهاي مرطوب غربي از جمله بادهاي غالب منطقه است كه در طول زمستان از غرب به شرق و جنوب‌شرقي مي وزد و اغلب باران‌زاست. از ديگر بادهاي منطقه باد سرد و خشك شمال‌شرقي است كه از سيبري مي وزد و فاقد رطوبت است و در منطقه به نام محلي تركمني «سورتيك» (Sortik) شناخته مي‌شود.
طبق آمار، اختلاف درجه حرارت فصلي به وضوح در منطقه تركمن‌صحرا مشهود است و پاييز و زمستان آن مرطوب است. از اينرو شمال اين منطقه (بخش شمالي بندرتركمن، گنبدكاووس، مراوه‌تپه و آق‌قلا) جزو قلمرو آب و هواي نيمه‌بياباني يا نيمه‌خشك قرار مي‌گيرد و مناطق جنوبي اين منطقه (از جمله جنوب بندرتركمن و جزيره آشوراده) جزو مناطق معتدل با آب و هواي شبه مديترانه به حساب مي‌آيد و هر چه از مشرق به طرف غرب تركمن‌صحرا برويم آب و هوا معتدل‌تر مي‌شود.
منابع آب
مهم‌ترين منابع آبي در سطح تركمن‌صحرا رودهايي دائمي هستند كه عبارت‌اند از: ۱- رود گرگان: مهم‌ترين رود صحراي تركمن است كه از كوه آلاداغ(حوالي بجنورد) سرچشمه مي‌گيرد و در جهت شرق به غرب جريان يافته، در مسير خود تا شرق منطقه گوكلان(از مناطق كوهستاني گنبد) با عمق نسيتاً زياد عبور مي‌كند، سپس وارد دشت گرگان شده، از شهرهاي گنبدكاووس و آق‌قلا عبور كرده پس از طي حدود ۳۰۰ كيلومتر در حوالي خواجه‌نفس از توابع بندرتركمن به درياي خزر مي‌ريزد.
به علت پايين بودن سطح آب رود گرگان، استفاده از آن در امور زراعت تنها به‌وسيله تلمبه يا سد امكان دارد. آب آن بسيار گل‌آلود بوده، مهم‌ترين منبع آبي مردم اين منطقه براي زراعت و مصرف دامها است. سد مخزني خاكي وشمگير كه حدود ۵۰ هكتار از اراضي اطراف را مشروب مي‌سازد بر روي اين رود احداث شده است. ۲- رود اترك: به طول ۵۰۰ كيلومتر، از بزرگ‌ترين رودهاي ايران است كه از دامنه‌هاي غربي كوه هزارمسجد(حوالي قوچان) سرچشمه گرفته و از شرق به غرب به موازات رود گرگان جريان يافته، پس از عبور از دره‌هاي كوهستاني و تنگه‌هاي باريك در شرق، با يك قوس به سوي دشتهاي ساحلي تغيير جهت مي‌دهد و در خليج حسنقلي به درياي خزر مي‌ريزد. اهميت اين رود به سبب مشروب كردن اراضي خشك و نيمه‌خشك ايران و جمهوري تركمنستان است. ۳- رود قره‌سو: اين رود از كوههاي شرقي گرگان سرچشمه گرفته و پس از طي مسيري از شرق به غرب به طول هشتاد كيلومتر به خليج گرگان در درياي خزر مي‌ريزد. رود قره‌سو به علت موقعيتش، آب تمام رودهاي كوچك حوضه خود را كه در دامنه شمالي البرز جريان دارد به طرف خود مي‌كشاند كه بدين ترتيب دشت گرگان و رود اترك در قسمت سفلاي خود سهمي از آبهاي دامنه شمالي البرز دريافت نمي‌كنند.
چنين وضعي باعث ظهور دو منطقه متباين طبيعي در دو سوي شمالي و جنوبي آن شده است كه جنوب آن داراي جنگلهاي انبوه و شمال ان با مشخصات دشت شامل چمنهاي موقتي و علفزار است.
پوشش گياهي
پوشش گياهي تركمن صحرا به عملكرد پديده آب وهوايي، ارتفاع و موقعيت جغرافيايي و خاك منطقه ارتباط مستقيم دارد و اين ميان، خاك، درجه حرارت و رطوبت از مهم‌ترين عوامل تعيين كننده در نوع و زمان رشد گياهان منطقه به شمار مي‌رود.
پوشش گياهي شمال گرگانرود نسبت به جنوب آن فقيرتر است و اغلب گياهان‌شورپسند و مقاوم در برابر خشكي نظير اشنيان و گز كه براي پرورش شتر و بز و تا حدودي گوسفند مناسب است ميرويد و برعكس در جنوب رود گرگان، پوشش گياهي بسيار غني است و انواع گياهان چمني و تيره گندمان نظير جو خودرو، به علاوه گياهان متنوع ديگر نظير برموس، فالاريس و دم در آن ميرويد كه براي پرورش گوسفند و گاو مناسب است.
زندگي جانوري
جانوران اين منطقه از انواع جانوران منطقه نيمه بياباني تا جنگلي (طوقه جانوري پاله آركتيك) است و مي‌توان از گرگ، روباه و كفتار، خرگوش، موش صحرايي، جوجه تيغي، مار و آهو در بخش شرقي آن، پرندگاني مثل اردك و غاز در مردابها و چمنزارهاي مرطوب، كبوتر چاهي، گنجشك، سار، دراج و قرقاول در بخش جنوبي و تيره‌هاي مختلف شاهين و عقاب در شمال منطقه نام برد.
در رودها و آبهاي ساحلي درياي خزر نيز انواع ماهيهاي شمال ايران به فور يافت مي‌شود كه صيد آنها مشغله اصلي مردم بندر تركمن، خواجه نفس و كمش تپه است.
به علت قرارگرفتن تركمن صحرا بين مناطق مرطوب و جنگلي البرز شمال و خشك و بياباني تركمنستان در شمال و منطقه نيمه خشك مرتفع در شرق بجنورد، تربيت انواع دامها در اين منطقه مقرون به صرفه است. از جمله: ۱- اسب و گاو كه در مناطق چمنزار و آب كافي تربيت مي‌شود (جنوب گرگان و شرق گنبد) ۲- گوسفند و بز كه در مناطق نيمه خشك استپي و نيمه مرطوب تربيت مي‌شود. (بخش‌هاي مركزي، جنوبي و شرقي منطقه) ۳- شتر كه در شمال رود گرگان و بخش‌هاي شمالي منطقه بويژه ريگزارها و شوره‌زارهاي شمال و شمال شرقي كه داراي هواي خشك و رطوبت كم است تربيت مي‌شود.
به تبعيت از ويژگيهاي آب وهوايي، پوشش گياهي، ارتفاع و زندگي جانوري اين منطقه را مي‌توان به سه بخش اكولوژيكي تقسيم كرد: ۱- منطقه جنوبي كه ناحيه‌اي جنگلي و مرطوب است با بارش ساليانه بيش از ۵۰۰ ميليمتر و از نظر شكل زمين عموماً به شكل تپه است كه كم‌كم به دامنه‌هاي ملايم البرز شمالي وصل مي‌شود و مهم‌ترين منطقه پرورش گاو و گوسفند است. ۲- منطقه مركزي شمال علي‌آباد، راميان و گوكلان كه بخش وسيعي را به نام دشت گرگان دربرمي‌گيرد و بين منطقه جنوب و رودگرگان واقع است كه مهم‌ترين بخش زراعي منطقه نيز به شمار مي‌رود. اقليم معتدل و نيمه‌خشك مشخصه بارز اين حوزه است و پوشش گياهي آن نيز چمن و استپ نيمه‌خشك است. ۳- منطقه شمالي كه بين رودهاي گرگان و اترك واقع شده؛ گنبد كاووس، آق قلا، مراوه تپه، داشلي برون، بندر تركمن و كمش تپه را دربرمي‌گيرد كه محل اصلي سكونت اقوام تركمن است و كشت غلات و پرورش اسب و گوسفند در آنجا رايج است (بيگدلي، محمدرضا.تركمنهاي ايران. پاسارگاد. ۱۳۶۹)
شناخت تاريخي
منطقه تركمن صحرا و دشت گرگان تاريخي بسيار كهن دارد. اين منطقه به علت همجواري با شهرها، مناطق باستاني معروفي چون داهه (دهستان) ،نيشابور، مرگيانا (مرو)، نيسا (نسا)، تپورستان (طبرستان) و كومش از زمانهاي قديم مورد توجه بوده است و در طول زمانهاي مختلف محل سكونت و زيست اقوام مختلف ايراني بوده است.اين سرزمين تا سده 17 به طور كامل ايراني زبان بود اما در پي مهاجرت‌هاي افسارگسيخته عشاير بيابانگرد تركمن امروز به صورت سرزميني با اكثريت تركمن زبان درآمده است.
قديمي‌ترين يافته‌هاي باستان‌شناسي منطقه شمال سفالينه‌ها و دست ساخته‌هاي بشر (كه در شمال شهرستان گنبد كاووس يافته شده) پيشينه سكونت و زيست در اين منطقه را به بيش از هفت هزار سال پيش مي‌رساند.
در منطقه تركمن صحرا، شهرستان تركمن با دارا بودن ويژگيهاي مختلف از نظر تاريخي داراي اهميت بسزايي بوده است. با وجود جديدالتأسيس بودن بندر تركمن، شهرستان تركمن داراي پيشينه تاريخي كهني است.
وجود گورستان و تپه باستاني كميش تپه كوچك، ديوار تاريخي گرگان (ديوار قزل آلان) در شمال شهرستان،جزيره آبسكون، جزيره مهم و استراتژيك آشوراده در غرب بندر تركمن و غيره پيشينه سكونت در اين شهرستان را به ساليان بسيار دورتر برمي‌گرداند.