چشمه گوز سوئي (آب چشم)

اين چشمه در كنار قهوه خانه ممتاز واقع شده است . دماي آب 21 درجه سانتي گراد و تقريباً اسيدي است. هدايت الكتريكي آن براي 20 درجه حرارت 900 است. مزه آب گس و بي بو است . از آب آن براي درمان بيماريهاي چشم استفاده مي كنند. اين چشمه در شهر سرعين و در ارتفاع 1940 متري از سطح دريا، بر روي كف دره واقع شده است . آبدهي آن 140 ليتر در ثانيه و يكي از پرآب ترين چشمه هاي اين ناحيه است . آب آن به صورت دائمي و جوشان در جريان است . دهانه آن پراكنده و دماي آب در حوض 46 درجه سانتيگراد است . خاصيت درماني : آب آن بعلت داشتن تركيب كلروبيكربناته سديك و كلسيك براي درمان بيماريهاي عمومي، بيماريهاي سيتم حركتي (دردهاي مزمت روماتيسمي) و بيماريهاي زنان ، خنازير و بيماريهاي قلبي و نيز تقويت عمومي بدن استفاده مي شود .
چشمه گل علي 
 دو چشمه آب معدني به فاصله 50 متر از كف حوض كوچكي به اندازه 4×5 متر به عمق يك متر از چندين شكاف با گاز فراوان خارج مي شود و به سوي پايين دره جريان مي يابند .
چشمه اسد 
 اين چشمه در حدود 100 متري چشمه اول گل علي واقع شده و آب آن بسيار زلال است . حرارت اين آب 20 درجه مي باشد .
چشمه سردابه
  اين چشمه در يك كيلومتري شمال دهكده وكيل آباد در دره اي گسترده قرار دارد و فاصله آن تا اردبيل تقريباً 24 كيلومتر است . آب چشمه داراي بوي بد اما زلال است. اهالي منطقه آب تني در اين چشمه را براي درمان بيماري هاي جلدي و پادرد مي دانند .
چشمه هاي بوشلي
 اين چشمه ها به فاصله 5/4 كيلومتري جاده اردبيل به سراب در 45 كيلومتري غرب اردبيل واقع شده است . از اين چشمه براي استحمام استفاده مي شود و حرارت آن 49 درجه است و آب آن صاف و زلال و مزه اش نمكي و گزنده است . اهالي محل براي درمان رماتيسم و درد مفاصل و رفع خستگي از آن استفاده مي كنند.
چشمه هاي قوتورسو 
 در60 كيلومتري جاده اردبيل- مشكين شهر و در 25 كيلومتري مشكين شهر روستائي وجود دارد كه به لاهرود معروف است . در 24 كيلومتري اين آبادي،چشمه قورتور واقع شده است . اهالي محل از شستن لباس در آب اين چشمه خودداري مي كنند و مي گويند اين كار باعث سوراخ شدن پوشاك آنها مي شود .
چشمه خلخال 
 چشمه آب گرم خلخال در 22 كيلومتري شمال غربي هروآباد به فاصله 96 كيلومتري ميانه از زمين خارج مي شود . آب گرم خلخال از دسته آب هاي بي كربناته سديك گرم و گاز دار است كه در درمان بيماري هاي مفصلي ، رماتيسم مؤثر است .
چشمه قينرجه
اين چشمه در جنوب غربي مشكين شهر و به فاصله تقريبي 22 كيلومتري آن واقع شده است. آب اين چشمه از دسته آب هاي كلره سديك گازدار خيلي گرم است و براي درمان لنفاتيسم ، راشيتيسم، بيماري هاي زنانه و برخي از رماتيسم هاي مزمن استفاده مي شود و همچنين به سبب دارا بودن گاز، در زمينه بيماري هاي تنفسي كاربرد دارد .
چشمه ايلاوند ، گاوميش گلي ( پر آب ترين چشمه آب گرم سرعين است(
چشمه در حياط قهوه خانه همت واقع شده و مقدار آب آن خيلي كم است ، قهوه خانه همت ، قهوه خانه ممتاز و ايلاوند از ديگر چشمه هاي آبگرم استان اردبيل به شمار مي رود .

چشمه هاي بيله دره 
 چشمه هاي آب معدني سرد بيله دره در سه كيلومتري شمال سرعين در دره اي واقع شده كه از نقاط مختلف زمين خارج مي شود . آب اين چشمه شبيه به آب چشمه كاشا- اويان فرانسه است كه خواص درماني آن بر روي قسمت هاي مختلف بدن به قرار درمان بيماري هاي كليه ، دستگاه تغذيه اي و كبد ، بافت ها ، مجاري ادرار و ... است .
چشمه ويلا دره گازدار (ويلادرق)
اين چشمه در روستاي ويلادرق و در ارتفاع 1800 متري از سطح دريا واقع شده است . دبي آن 18 ليتر در ثانيه و بصورت دائمي و سرريز در جريان است . دماي آن 18 درجه سانتيگراد و مزه اي كمي ترش و ظاهري شفاف و بي بو مي باشد . كاتيون و آنيونهاي موجود در آن بي كربنات و كلسيم است . هدايت الكتريكي آن براي 25 درجه حرارت 600 است . PH آن 2/5 و تركيب آن بيكربنات كلسيم است . از آب اين چشمه براي مداواي سنگ كليه و تقويت اعصاب و درمان عوارض دستگاه گوارش استفاده مي شود .

آب پهن
از كف حوضي به اندازه 5/5× 20/5 متر خارج مي شود و درجه حرارتش 5/37 درجه است.
آب يل سويي 
 اين آب از آب حوضي به طول 7/4 و عرض 5/3 متر بيرون مي آيد و از مجرايي در ضلع غربي حوض به خارج جريان مي يابد . حرارت آب در حوض 41 درجه است .
آب معدني ارجستان
روستاي ارجستان در 21 كيلومتري غرب اردبيل واقع است . در مركز روستا و نيز در حومه آن چند چشمه آب معدني سرد و گاز دار وجود دارد . از اين آب معدني به دو صورت آبمعدني بسته بندي شده در قالب بطريهاي يك و نيم ليتري توسط كارخانه آب معدني مس كو و همچنين بصرت چشمه اي دائمي كه روي مظهر آب حوضچه اي سيماني سرپوشيده ساخته شده كه آب ان بعد از پرشدن حوضچه بوسيله لوله اي در قسمت شرقي به بيرون سرازير شده و مورد استفاده اهالي و گردشگران قرار مي گيرد. آب معدني داراي آب سرد بي بو با مزه گس گازدار بوده، كه بصورت نوشيدني طبيعي و مفيد از آن استفاده مي كنند . دماي آب در حدود 10 الي 15 درجه سانتي گراد و آنيونهاي آن كلرور، بيكربنات ،... و كاتيونهاي مهم آن كلسيم ، منيزيم و پتاسيم مي باشد . داراي گاز كربنيك بوده و داراي منشاء آب معدني نيمه عميق مي باشد .
 

آبشار ها "اردبيل"

آبشار گورگور خياوچاي

اين آبشار در مسير رودخانه خياو (خيوچاي) بوده و بلندي آبشار حدود 10-12 متر مي باشد و از نظر حجم جريان قابل توجه مي باشد . حوضچه اي دايره اي شكل درمحل ريزش آب ايجاد شده است. آبشار گورگور به علت منظره جالب طبيعي و وجود ماهي قزل آلاي قرمز در رودخانه و حوضچه و برخورداري از موهبت آبگرم معدني ملك سوئي و چشم اندازي از كوهستان سبلان (ارتفاعات دلي آلي، آيتار، هرم و كسري) جذاب و ديدني است.

آبشار سردابه

اين آبشار در نزديكي آبگرم معدني سردابه (24 كيلومتري غرب اردبيل) در دامنة شرقي كوه سبلان واقع است. ارتفاع آن حدود 20-15 متر و حجم جريان آن نسبتاً كم و محدود به خروجي چند چشمه بالادست مي باشد. شايان ذكر است حجم جريان اين آبشار در مواقع بارش و پيوستن جريانهاي سطحي حوزه آبخيز افزايش مي يابد. اين آبشار از محلهاي ديدني مجتمع آبگرم سردابه كه از نقاط گردشگري اردبيل است، مي باشد.

آبشار گورگور آلوارس
چشمه گورگور از جمله چشمه هاي مشهور منطقه سبلان مي باشد. اين چشمه در دره آلوارس يا قزل گوللر كه يكي از عريض ترين و باصفاترين دره هاي سبلان است ، در ارتفاع 2420 متري از سطح دريا واقع شده است . آبدهي اين چشمه بسيار بالا بوده و آب از خلل و فرج ديواره صخره اي مشرف به دره با فشار بيرون مي آيد.

آبشار آقبلاغ

اين آبشار در خلخال و در كوه آق داغ (سفيدكوه) قرار دارد. وجود گونه هاي متنوع گياهي، درختي و علفي در پيرامون اين آبشار زيبائي آن را دوچندان مي نمايد. نزديكترين راه ارتباطي به آقبلاغ از طريق يك راه پياده رو از روستاي لرد بخش شاهرود خلخال ميسر است. در دامنه اين رشته كوه چشمه سارهاي فراواني وجود دارد كه تأمين كننده آب جريانهاي چون ميانرودان ، گلبند رود ، رودخانه زال و... مي باشد . مهمترين چشمه اين ناحيه كه آبدهي قابل توجهي دارد، چشمه آق بلاغ است . اين چشمه در دامنه شرقي قله مركزي آق داغ قرار دارد . اين چشمه بلافاصله پس از خروج ، آبشار بسيار زيبا و با دورنماي جالب و ديدني و سفيدرنگ تشكيل مي دهد.
 

جنگل ها "اردبيل"

مساحت جنگل ها وبيشه زار هاي طبيعي استان اردبيل بالغ بر 6/61968 هكتار برآورد مي گردد كه در سه ناحيه رويشي خزري ( هيركاني ) – ارسباراني و ايران- توراني واقع شده است . گونه هاي غالب جنگل هاي استان اردبيل را فندق ، ارس ، بلوط ، زبان گنجشك ، افرا تشكيل مي دهند . سرانه جنگل در استان اردبيل حدود 04/0 هكتار ( 400 متر مربع ) مي باشد . براي رسيدن به سطح سرانه جنگل در كشور استان اردبيل به بيش از 200 هزار هكتار جنگل كاري نياز دارد . در حال حاضر براي دو ناحيه رويشي ( خزري و ارسباراني ) جنگل هاي استان اردبيل طرح مطالعاتي تهيه شده است . 
ناحيه ي رويشي هيركاني در اردبيل ، مناطق فندقلو را شامل مي شود كه سطحي در حدود 6/5723 هكتار را در بر مي گيرد . اين ناحيه داراي تيپ هاي مختلف الف ) تيپ خالص فندق ب) تيپ راش- ممرز ستان ج) تيپ بلوط – ممرزستان د) تيپ فندق – ممرزستان مي باشد كه گونه هاي همراه آن عباتند از : ازگيل ، زالزالك ، شير خشت ، هفت كول ، سياه اربه ، ال اسبي جنگل هاي اين منطقه داراي تاج پوشش متفاوت در مناطق مختلف مي باشد كه حدود متوسط تاج پوشش 60-50 درصد مي باشد .
ناحيه ايران توراني در استان اردبيل مناطق جنگلي شهرستان هاي كوثر و خلخال را شامل  مي شود كه در دو منطقه ي ارسستان و پهن برگان واقع شده است . در منطقه ارسستان گونه غالب ارس بوده كه گونه هاي همراه عبارتند از : بنه ، بادام وحشي ، كيكم ، آلوچه وحشي ، تنگرس ، زالزالك و ...   در منطقه پهن برگان در بخش اندبيل خلخال گونه غالب بلوط به همراه گونه هاي : افرا، زبان گنجشك ، وليك و ... مي باشد .
مساحت اين جنگل ها در حدود 15/43029  هكتار مي باشد . ناحيه رويشي ارسباران شامل مناطقي در شهرستان هاي مشگين شهر ، پارس آباد و مغان و گرمي ميباشد . گونه ي غالب دراين مناطق گونه بلوط بوده كه همراه با گونه هاي زبان گنجشك افرا ، فندق ، وليك ، آلوچه و زالزالك به وفور يافت ميشود مساحت اين جنگل ها در شهرستان مشگين شهر 25/5212 هكتار ، در شهرستان گرمي هكتار4/722 ودر پارس آباد مغان 5/455 هكتار و در شهرستان بيله سوار 2/502 هكتار برآورد مي گردد  . اين جنگل ها به صورت پراكنده در اين مناطق قرار دارند كه خود دليل بر نابودي اين جنگل ها مي باشد . از جمله عوامل ديگر تخريب اين جنگل ها وجود دام در داخل جنگل ، استفاده بي رويه مردم از درختان ، تخريب اراضي جنگلي به منظور ايجاد اراضي زراعي و ... مي باشد .
 

آمار وضعيت جنگلها و بيشه زار هاي طبيعي استان اردبيل به تفكيك شهرستان ها 

زيستگاه آقابابا 
 در 83 كيلومتري شمال شرق مشگين شهر ، در كوههاي آقابابا واقع شده است . اين زيستگاه 70 كيلومتر مربع وسعت و 1200 متر از سطح دريا ارتفاع دارد . اين منطقه محل زيست وحوشي مانند كل و بز ، گرگ ، خرگوش ، خوك و كبك است .
 

زيستگاه ارباب كندي اين زيستگاه در 42 كيلومتري شمال شرق مشگين شهر و 55 كيلومتري شمال غرب اردبيل واقع شده است. زيستگاه ارباب كندي 70 كيلومتر مربع وسعت دارد و در ارتفاع 1500 متري از سطح دريا قرار گرفته است . كل و بز ، خوك ، گرگ ، روباه ، خرگوش ، كبك و مرغابي از جمله وحوشي هستند كه اين منطقه را مأمن زيست خود ساخته اند .

زيستگاههاي آزاد 
 دو جاق ، قزل يره ، ملا احمد ، اوچي دره سي ، قره باغلار ، كناره هاي رود ارس ، ازناو ، فيروزآباد مشگول ، پارس اباد و پيرآغاجي ، شيروان دره ، دره موئل ، پرزند ، منطقه مرزي موران ، اولاغان و يوزداغ از جمله زيستگاه هاي آزاد استان اردبيل است .

زيستگاه حاجيلو 
 اين زيستگاه در 22 كيلومتري شمال مشگين شهر در كوههاي حاجيلو واقع شده است. زيستگاه حاجيلو داراي 70 كيلومتر مربع وسعت و ارتفاعي حدود 1900 متر از سطح دريا است و حيواناتي مانند كل و بز ، خوك ، گرگ ، خرگوش ، روباه و كبك اين منطقه را به عنوان محل زيست خود برگزيده اند .
زيستگاه حسن دره سي : اين زيستگاه در حدود 60 كيلومتر مربع وسعت دارد و در كوههاي زيوه در ارتفاع 1700 متري از سطح دريا واقع شده است. موقعيت مكاني اين زيستگاه ، 80 كيلومتري شمال شرق مشگين شهر است و حيواناتي مانند كل و بز ، خوك ، خرگوش ، گرگ ، روباه و كبك در آن زندگي مي كنند.
زيستگاه هوشنگ ميداني و قره گؤل : اين ميدان ، منطقه اي مسطح است كه در دامنه شمال غربي سبلان به ارتفاع 2725 متر واقع شده است . تالاب قره گؤل نيز به قطر تخميني 300 متر در قسمت شمال غربي دامنه هاي هرم و جنوب شرقي زيستگاه هوشنگ ميداني ، در ارتفاع 2820 متري از سطح دريا واقع شده است . حيوانات و پرندگان وحشي در هوشنگ ميداني و تالاب قره گؤل متنوع اند علاوه بر كبك معمولي و كبك دري كه شمارش آنها ناممكن است ، اين منطقه زيستگاه قوچ و ميش ارمني است .

زيستگاه خروسلو 
 در 95 كيلومتري شمال شرق مشگين شهر كوههاي خروسلو واقع شده است و محل زيست انواع وحوش مانند آهو ، كل و بز ، گرگ ، روباه ، خرگوش ، باقرقره و هوبره است .

رودخانه آغلاغان 
 آن بخش از رودخانه بالخلي كه در اين محدوده واقع است و كمتر در معرض آلودگيهاي زيست محيطي قرار دارند از زيستگاههاي مهم ماهي قزل آلاي خال قرمز و ديگر ماهيان رودخانه اي محسوب مي شوند .

زيستگاه سروان دره سي 
 زيستگاه سروان دره سي به فاصله 25 كيلومتري جنوب شرقي مشگين شهر قرار گرفته است و در حدود 105 كيلومتر مربع است . در اين زيستگاه كه200 متر از سطح دريا ارتفاع دارد ، كل و بز ، خرس قهوه اي ، قوچ و ميش ، گرگ ، خرگوش ، روباه ، كبك و كبك دري زندگي مي كنند .

زيستگاه ها شيروان دره سي 
 "شيروان دره سي" زيستگاهي است كه در 20 كيلومتري جنوب شرق مشگين شهر قرار دارد . ارتفاع سطح آن 2200 متر و مساحت آن را 75 كيلومتر مربع برآورد كرده اند . زيستگاه "شيروان دره سي" ، محل زندگي دايمي وحوش مانند كل و بز ، خوك ، روباه ، گرگ ، قوچ و ميش ارمني ، خرگوش ، كبك ، كبك دري ، قمري ، فاخته و شماري از پرندگان مهاجر است .

زيستگاه تنبق 
 اين زيستگاه در شمال غرب مشگين شهر واقع شده است و 18 كيلومتر با آن فاصله دارد . در حدود 70 كيلومتر مربع مساحت دارد و محل زيست كل و بز ، خوك ، خرگوش ، گرگ و كبك است . اين منطقه در ارتفاع 1800 متري از سطح دريا قرار گرفته است .

زيستگاه موويل 
 اين زيستگاه درند موويل در جنوب مشگين شهر و در غرب كوههاي هرم سبلان واقع است. ارتفاع اين منطقه از سطح دريا 3200 متر است و استراحتگاه قوچ و ميشهاي منطقه است . در اين زيستگاه ، قوچ و ميش ارمني ، كل و بز از نوع سفيد طوقدار ، كبك دري ، خرس قهوه اي و خاكستري ، گرگ ، خوك ، خرگوش ، انواع پرندگان شكاري و لاشخور زندگي مي كنند .

زيستگاههاي خشكي 
 زيستگاههاي خشكي يا خاكي يا زميني در جهان حدود 80 درصد انواع رستني ها و جانوران را در خود جاي مي دهند و از آنها حمايت مي كنند . موجودات جاندار در اين زيستگاهها به نهايت درجه تنوع و تكامل رسيده اند .

نئور 
 زيستگاه نئور با وسعتي حدود هزار هكتار در 30 كيلومتري شهرستان اردبيل قرار دارد .
 

رود خانه ها "اردبيل"

در ايران برطبق تعريف مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي وزارت صنايع آب معدني به آبهائي گفته مي شود كه داراي املاح معدني، عناصر جزئي يا ديگر تركيبات باشد و مستقيماً از چشمه يا نقاط حفر شده از طبقات زيرزميني بدست آمده و داراي خواص بهداشتي و درماني باشد و سرانجام مورد تائيد و بررسي متخصصان ذيصلاح قرار گرفته باشد . چشمه هاي معدني يا آبهاي معدني معمولاً به آبهايي گفته مي شود كه از تشكيلات زمين ساخت خارج و داراي اثرات بيولوژيك و خواص درماني بوده و توسط مجامع علمي و پزشكي تأييد شده باشند . استان اردبيل بويژه منطقه توده آتشفشاني سبلان از نظر تعداد فراواني چشمه هاي معدني در سطح كشور بي نظير و معروف مي باشد .

رودخانه ارس
ارس مهمترين و پرآب ترين رودخانه شمالي ايران در منطقه آذربايجان است كه از غرب جلفا تا اصلاندوز مغان (استان اردبيل) در طول نوار مرزي ايران و جمهوري آذربايجان جريان دارد . ارس كه در زبان آذربايجاني "آراز" گفته مي شود پس از طي مسافتي سرانجام به درياي خزر مي ريزد . دو سد بزرگ يكي در محل قزل قشلاق ماكو و ديگري سد انحرافي ميل مغان در غرب اصلاندوز و سد خدآفرين در ناحيه خمارلو كه روي اين رودخانه ساخته شده است . در بستر رودخانه ارس 805 جزيره كوچك و بزرگ خالي از سكنه وجود دارد كه به زبان محلي به آن "شام" مي گويند .

رودخانه بالخلي 
 بالخلي از جمله رودخانه هاي دائمي استان مي باشد كه از گردنه بالخلي "جنوب غربي شهر نير" حد فاصل دو رشته بزقوش و سبلان سرچشمه مي گيرد ، سرشاخه هاي مهمي نظير برجلو چاي ، سقزچي چاي ، آغلاغان ، جوراب چاي ، درويش چاي ، لاطران چاي و... در مسير به اين رودخانه پيوسته و آنرا پرآب مي سازند . اين رودخانه از وسط شهر اردبيل مي گذرد و سرانجام در شمال اردبيل به رودخانه قره سو تخليه مي شود.

رودخانه قره سو 
 رودخانه قره سو از رشته كوههاي تالش (باغرو) در شرق اردبيل سرچشمه مي گيرد و در مسير خود ضمن عبور از دشت اردبيل آبهاي جاري اين قسمت از جمله بالخلي چاي را جمع آوري مي نمايد . اين رودخانه دامنه هاي شمالي توده سبلان را دور زده و در شمال غرب شهر مشكين شهر در محل كوجنق آب رودخانه اهر چاي را نيز دريافت كرده و سپس با يك انحراف قائم به سمت شمال جريان مي يابد و نام درود (دره رود) مي گيرد و سرانجام در محل اصلاندوز به رودخانه مرزي ارس تخليه مي شود  .

رودخانه خياو 
 خيوچاي يا خياوچاي از سرشاخه هاي مهم رودخانه قره سو در شهرستان مشكين شهر است. اين رودخانه از ارتفاعات هزار ميخ ، آيي قاري ، دلي آلي ، جنوار داغي سرچشمه مي گيرد و سرتاسر دره موئيل را طي نموده و به قره سو مي ريزد . اين رودخانه مهم ترين زيستگاه ماهي قزل آلاي خال قرمز در استان اردبيل مي باشد.
 
رودخانه هروآباد 
 هروچاي در شهرستانهاي خلخال و كوثر كه جنوبي ترين شهرستانهاي استان اردبيل محسوب مي شوند ، جريان دارد . اين ناحيه وسيع توسط چندين روخانه بزرگ و كوچك زهكشي شده و تمامي آبهاي سطحي آن از طريق قزل اوزن و سفيدرود به درياي خزر مي ريزد . هروچاي از ارتفاعات جنوب شهر خلخال سرچشمه گرفته و بسوي شمال مي رود . آرپا چاي تقريباً در همان امتداد ولي در جهت مخالف از شمال به جنوب جاري است .

برج "اردبيل"

برج يا گنبد شاطر
 اين برج در روستاي صومعه و 5/8 كيلومتري اردبيل در يك فضاي وسيع و گسترده بنا شده است . در حوالي برج به فواصل گوناگون ، تپه هاي باستاني قرار دارد . بيشتر آنها مربوط به دوره هاي پيش از اسلام به ويژه دوره اشكاني است . از كتيبه و پوشش بنا چيزي برجاي نمانده است ولي از شيوه معماري برج و شباهت آن با مقبره چلبي اوغلو در سلطانيه چنين برمي آيد كه احتمالاً از بناهاي قرن هشتم هجري باشد .
 

برج قارلوجا 
 اين برج در قشلاق قارلوجا در كنار رود ارس در مسير راه خمارلو- اصلاندوز واقع شده است . مصالح ساختماني آن از سنگ تراشيده شده است . اين برج منسوب به دوره مغولي و متعلق به سده هشتم هجري است . 
 

موزه "اردبيل

1- موزه شيخ صفي ( چيني هاي دوره صفويه ، قرآن فرامين ، سكه ، لباس)
 
دوره:صفوي در سال 1372
نشاني:اردبيل ـ ميدان عالي قاپو، بقعه شيخ صفي

2- موزه حمام آقا تقي (بناي تاريخي ـ مردم شناسي)

دوره:ايلخاني در سال 1378
نشاني:اردبيل ـ ميدان عالي قاپو، ابتداي خيابان سعدي

3- موزه خلخال (باستان شناسي)

دوره:معاصر در سال 1374
نشاني:خلخال ـ خيابان كارگر شمالي، جنب شهرداري

4 - موزه مشكين شهر (باستان شناسي)

دوره:معاصر در سال 1374
نشاني:مشكين شهر ـ خيابان شهيد مفتح، جنب بقعه شيخ حيدر

بناهاي ياد بود تاريخي
1.بازار اردبيل               اردبيل
2.قلعه قديمي             مشكين شهر
3.آرامگاه شيخ حيدر      مشكين شهر
4.مقبره شيخ جبرئيل     اردبيل
5.آرامگاه شيخ صفي     اردبيل 
 

غار "اردبيل"

غار يخگان

اين غار در منتهي اليه جنوب شرقي شهرستان خلخال در ضلع غربي رشته فاسوله داغ (تالش) و در ارتفاع حدود 2400 متري از سطح درياي آزاد واقع شده است. فاصله غار يخگان از مركز شهرستان خلخال حدود 77 كيلومتر است. دسترسي به غار از طريق جاده شوسه به طول 74 كيلومتر و 3 كيلومتر راه پياده رو امكان پذير است.

غار هفت خانه
 
غار هفت خانه يا يدي اولر در جنوب غربي شهر خلخال و شمال روستاي گرمخانه و در ارتفاع حدود 1600 متر از سطح دريا واقع است. اين غار در فاصلة 20 كيلومتري شهر خلخال قرار دارد و بوسيلة جادة آسفالته كه از كيلومتر 16 جاده خلخال- هشتجين بطرف غرب (روستاي گرمخانه) منشعب مي شود به شهر خلخال مربوط مي شود.

تپه "اردبيل"

تپه خرمن 
 اين تپه در روستاي شيخ لر از توابع شهرستان گرمي مغان واقع شده است . از اين تپه بر اثر گمانه زني آزمايشي توسط هيئت حفاري استان ، پيش از پيروزي انقلاب اسلامي ، آثاري به دست آمده كه به دوره پارت ها منسوب است . در گمانه زني هايي كه انجام شد ، گورهايي از نوع خمره اي و سنگي كشف شده است .

تپه قره شيروان 
 اين تپه در روستاي كورييم اردبيل واقع شده است . گورهايي در آن كشف شده كه متعلق به سده هاي هشت و نه پيش از ميلاد است .

تپه ساري قيه 

در روستاي ساري قيه واقع در جنوب غرب نير كه در كنار سرشاخه اصلي رودخانه بالخلو قرار دارد، تپه اي باستاني وجود دارد كه آثار بدست آمده از اين تپه نشان مي دهد كه تپه ساري قيه از هزاره اول پيش از ميلاد تا قرون اوليه اسلامي سكون بوده است.

تپه سايين
روستاي سائين در 30 كيلومتري جنوب اردبيل و 27 كيلومتري جنوب شرق شهرستان نير واقع شده است. آثار بدست آمده در تپه اين روستا متعلق به هزاره اول قبل از ميلاد است و به نظر مي رسد كه از دژهاي قديمي منطقه بوده باشد .

تپه سرعين
 در شمال غرب شهر سرعين و بر سر راه روستاي آلوارس تپه باستاني وجود دارد كه احتمالاً هسته اوليه آبادي سرعين بوده است و يا اينكه دژ و پناهگاه سرعين در مواقع يورش مهاجمين به شمار مي رفته است . زمينهاي اطراف اين تپه بتدريج مرود دخل و تصرف قرار گرفته و اكنون جز خرابه چيزي از آن برجاي نمانده است .

تپه شاه 
 در 20 كيلومتري شمال غرب گرمي واقع شده و آثار تپه و دژي از گذشته در خود دارد .
تپه نادر
 در جنوب غرب شهرك اصلاندوز و در محل بهم پيوستن رودخانه دره رود به ارسقرار دارد . اين تپه حدود 30 متر ارتفاع دارد و محيط آن حدود 1500 متر است . برخي معتقدند كه تپه نادر به دليل اهميت و موقعيت استراتژيكي و نظامي آن از قديمي ترين قلاع منطقه بشمار مي رفته و قدمت آن تا هزاره سوم و چهارم قبل از ميلاد تخمين مي زنند .

تپه نادري
اين تپه در كنار رودخانه بالخلو و نزديك پل و دروازه قديمي اردبيل به سراب قرار دارد . به نظر مي رسد كه اين تپه دژ نگهباني ورودي شهر از سمت غرب بوده باشد .

تپه باستاني سرقين 
 اين تپه در روستاي سرقين كه در 20 كيلومتري غرب اردبيل واقع شده قرار دارد. سرقين كه از روستاهاي قديمي و باستاني اردبيل است . اين روستا با يك جاده فرعي به طول شش كيلومتر به جاده اردبيل – سراب وصل مي شود . علاوه بر تپه مزبور گورستان قديمي آن به شكل دايره اي با سنگ چيني هاي بزرگ بر جاي مانده ارزش تاريخي و باستاني اين روستا را نشان مي دهد .
تپه قنبر(سلاخ تپه)
اين تپه در شمال قريه "انار" مشگين شهر و در يك كيلومتري جاده مشگين شهر- اردبيل واقع شده است و به هزاره اول پيش از ميلاد مربوط مي شود. اين تپه به ثبت تاريخي رسيده و شماره ثبتي آن 635 است .
                                                                                                                                                       
ساير تپه ها 
 از ديگر تپه هاي تاريخي استان اردبيل مي توان نارنج تپه در نزديكي ساميان از دهستان كلخوران اردبيل ، نادر تپه سي در كنار رودخانه باليقلي و پل قديمي دروازه اردبيل كنار جاده اردبيل- تبريز ، تپه سرقين در روستاي سرقين اردبيل(20 كيلومتري غرب اردبيل) ، تپه آق امام در روستاي آتشگاه اردبيل(8 كيلومتري غرب اردبيل) ، گوور تپه سي در روستاي شهره ور اردبيل ، اولو تپه سي در روستاي جبه دار كلخوران اردبيل ، كركق تپه در روستاي كركق از توابع كلخوران اردبيل ، تپه سايين در روستاي سايين اردبيل و مربوط به هزاره اول پيش از ميلاد ، تپه شمس آباد در روستاي شمس آباد كوراييم اردبيل ، منسوب به دوره ساساني و اوايل اسلام تا سده سوم هجري قمري ، بوينو يوغون تپه در روستاي ساري قيه از توابع نير و مربوط به هزاره اول پيش از ميلاد و سده هاي اوليه اسلامي ، تپه كنازق در روستاي كنازق از توابع نمين، مربوط به هزاره اول پيش از ميلاد ، تپه سلوط در روستاي سربند از توابع نمين و مربوط به دوره اشكاني و اوايل اسلام ، سربند تپه در روستاي سربند از توابع نمين و مربوط به دوره اشكاني و اوايل اسلام ، آريا تپه در روستاي آريا تپه از توابع نمين و مربوط به هزاره اول پيش از ميلاد ، قره تپه در روستاي قره تپه از توابع نمين ، تپه حاجي نصير در پنج كيلومتري نمين و مربوط به هزاره اول پيش از ميلاد ، بولان تپه نزديك تپه حاج نصير ، منسوب به هزاره اول پيش از ميلاد ، يئدي ديو قيزي در پنج كيلومتري نمين ، تپه باستاني قوشا تپه در پنج كيلومتري نمين ، گور قلعه سي در غين منسوب به هزاره اول پيش از ميلاد و ... نام برد 

خانه هاي تاريخي اردبيل

خانه سيد هاشم ابراهيمي 
 اين خانه در كوچه شهيدگاه اردبيل قرار گرفته ومتعلق به مرحوم سيد هاشم ابراهيمي است كه پس از وفات ايشان وارثان قانوني از آن استفاده مي كنند . اين بنا در حال حاضر مسكوني است . ساختمان در دو طبقه زيرزمين و همكف ساخته شده است و تالار بزرگ و زيبايي دارد . تالار كه بخش مهم خانه را تشكيل مي دهد داراي دو رواق و يك شاه نشين است كه از پنجره هاي مشبك كاري بسيار نفيس و زيبايي برخوردار است . زيباترين بخش تالار گچبري هاي آن است .

منزل وكيل الرعايا 
 اين خانه قديمي درمحله طوبي اردبيل ساخته شده است . بنا شامل حياط هاي متعدد , ساختمان مركزي و واحدهاي اندروني است كه در طراحي آن , تالار مركزي به واحدهاي جنبي آن اشراف دارد . ارزش اين خانه علاوه برسبك معماري جالب آن , با نقش صاحبان خانه در رخدادهاي تاريخي سده بيستم ايران و اردبيل نيز ارتباط دارد. اين خانه محل تجمع سران مستبد در جريان انقلاب مشروطيت بوده است.
خانه حاج يوسف آقا صادقي
 اين خانه مجلل و با شكوه در كوچه راسته امام اردبيل به سال 1340 ه.ق توسط مرحوم حاج ميرزا ابراهيم صادقي ساخته شد .                                                            
خانه حاج ميرزا ابراهيم صادقي 
 اين خانه در كوچه "سرتيپ آباد" در محله " اوچ دكان" اردبيل واقع شده و به علت سبك معماري سنتي و استفاده از هنر مقرنس و مشبك كاري ، در ارسي ها داراي ارزش هنري است . اين بنا در سال 1283 ه.ق ساخته شد .

خانه آصف اردبيل 
 اين خانه تاريخي نيز در چهارراه امام ، كوچه معمار واقع شده است . اين بنا مربوط به دوره قاجار و متعلق به خانواده آصف مي باشد . ساختمان آصف خانه اي يك طبقه و يك نيم طبقه به عنوان بالاخانه است. خود ساختمان تقارن محوري دارد . راهرويي به نام تختگاه دسترسي به ساير فضاها را امكان پذير مي كند . در انتهاي اين راهرو دري جهت ورود به فضاهاي خدماتي قرار دارد . از دو ضلع جانبي آن دسترسي به فضايي به نام اتاق سه دري و يك اتاقك پستو در پشت آن انجام مي گيرد . در طرف ديگر وارد اصلي ترين اتاق اين بنا ، اتاق هفت دري مي شويم كه پنجره هاي آن با ارسي هاي زيبايي با نقوش گره بندي و شيشه هاي رنگي تزئين شده ، در پشت اين اتاق سه اتاقك بصورت پستو قرار گرفته اند كه توسط ارسي هايي از اين قسمت جدا شده اند.                            

خانه ارشادي 
 اين خانه در ميدان سرچشمه و كوي حاجي فخر قرار گرفته است . اين بنا از بدو احداث داراي كاربري مسكوني بوده و از نظر تزئينات معماري و سبك ساخت يكي از بناهاي زيباي شهر اردبيل است كه در اواخر دوره قاجار ساخته شده است . در دوران پهلوي دوم اين بنا را به عنوان مدرسه به آموزش و پرورش واگذار نموده اند . خانه ارشادي باقيمانده اي از يك خانه بزرگ اربابي مي باشد كه در دوره هاي مختلف تفكيك ، تخريب و نوسازي گرديده است . بنا در بخش شاه نشين، اتاقهاي جانبي و همچنين دو ورودي داراي تزئينات گچي بصورت قاب بندي و مقرنس هاي گچي مي باشد كه مقرنسها صرفاً جنبه تزئيني و پركنندگي دارند .
خانه خادم باشي اردبيل 
 خانه خادم باشي ازبناهاي قديمي اردبيل و مربوط به دوره قاجار در محله سرتيپ آباد قرار دارد . اين بناداراي هشتي ورودي و حياط اندروني و بيروني مي باشد . ديوارهاي بيروني بنا از كاه گل ساخته شده و تنها در قسمت سردرب ديوارهاي دروني طاق نماها با آجر به صورت مجلل وزيبا كار شده است . در قسمت بيروني (حسينيه) تزئينات نقاشي و اورسي زيبايي وجودداشته كه در اثر حريق از بين رفته است .
خانه خليل زاده اردبيل
خانه خليل زاده كه درخيابان انقلاب و ابتداي كوچه منصوريه در روبروي مسجد منصوريه واقع شده ، در سال 1311 ه.ق توسط خانواده هاشمي بنا شده است . اين خانواده به دليل مهاجرت از قره باغ آذربايجان به اردبيل به قره باغي مشهور بوده اند . اين بنا از نظر معماري جز بناهايدرونگرا محسوب مي شود كه بخش اندروني آن تفكيك شده و از بين رفته است .

خانه منافزاده
اين خانه نيز در ميدان سرچشمه كوي رحمانيه ، ساختمان حوزه هنري واقع شده است . اين بنا در سال 1353 ه.ش ساخته شده و داراي فرم ويلايي و كوشك مانند بوده و در دل حياط مستقر مي باشد . اين بنا درنماي جنوبي يك طبقه و درنماي شمالي دو طبقه به نظر مي رسد . اختلاف سطح موجود درمحوطه ، به نه پله بين دو بخش حل شده است . محوطه داراي باغچه هاي بزرگي با درختهاي قديمي و يك حوض مستطيلي مي باشد . بناي مذكور داراي تزئينات آجري در نما بصورت  (دوال بندي، اجراء نقوش هندسي) مي باشد.
 خانه ميرفتاحي اردبيل 
 خانه ميرفتاحي واقع در اونچي ميدان در سال 1250 ه.ش در دوره قاجار توسط حاج ميرفتاح ساخته شده است . بناي مذكور بين سالهاي 1330-1327 ه.ش به دبيرستان نظامي اجاره داده شده كه يادگارهايي نيز از اين زمان روي ديوارها باقي مانده است . خانه ميرفتاحي اولين دبيرستان دخترانه در زمان رضاشاه بوده است . اين بنا تحت تملك ميراث فرهنگي استان اردبيل ميباشد و پس از مرمت به عنوان مركز هنرهاي سنتي براي بازديد عموم آزاد است . ساختمان داراي شبستانهاي تابستاني و زمستاني مي باشد كه پله هايي در سه گوشه ميانسرا، ورودبه بنا را ميسر مي سازد . شاه نشين در بخش مركزي در ارتباط با دو اتاق گوشواره كناري و اين اتاقها نيز در ارتباط با راهروهاي كناري مي باشند . بنا داراي تزئيناتآجري در نما بصورت خفته راسته و نقش و نگار آجركاري در پيشاني و سردرها مي باشد . پنجره ساختمان بصورت ارسيهاي با طرح اسليمي ، شش درب و سه درب با شيشه هاي رنگي ميباشد .
خانه مبشري اردبيل 
 اين بنا يكي از يادگارهاي دوران قاجاريه مي باشد كه در بافت كهن محله اوچدكان قرار گرفته است . خانه مبشري داراي هشتي ورودي و حياط اندروني و بيروني مي باشد . ديوارهاي بيروني بنا از كاه وگل ساخته شده و تنها سردر و ديوار نماي داخلي بنا با آجر به صورت مجلل و زيبا كارشده است .
خانه مرحوم مروج اردبيلي
خانه مرحوم آيت الله مروج در خيابان سي متري نرسيده به محله ارمنستان واقع شده است . اين بنا مربوط به دو دوره مي باشد ، قسمتي از آن مربوط به دوره قاجار با اصول و شيوه معماري دوران خود و قسمتي هم بصورت الحاقي كه مربوط به دوره بعد از انقلاب است و با مصالح زمان خود ساخته شده است . قسمت قديمي داراي پي سنگي با ملات شفته آهك بوده و بصورت ازاره سنگي اجرا شده است . بدنه بنا با آجرهاي ايراني 20×20 ساخته شده و پوشش اين قسمت ازبنا تير چوبي است . در و پنجره هاي بكار رفته در آن از جنس چوب مي باشد . قسمت الحاقي اين بنا بصورت بنايي بوده و داراي جرزهاي باربر مي باشد . پوشش آن بصورت تيرآهن با طاق ضربي است . پلاستر داخلي بنا گچي بوده و در بعضي جاها بصورت رنگ شده مي باشد . نماي خارجي بنا نيز بصورت آجري اجرا شده است .

خانه رضا زاده
خانه مرحوم رضازاده در محله اوچدكان (يكي از محلات ششگانه) در اردبيل واقع شده كه قدمت آن مربوط به اواخر دوره قاجاريه مي باشد . سردر ورودي خانه در منتهي اليه جنوب شرقي بنا در مقابل ميدانچه اي قرار گرفته كه توسط هشتي به محوطه حياط وارد مي شود . بخش اعياني ساختمان در دوطبقه به مساحت 640 متر مربع و پلان نعلي شكل ساخته شده كه طبقه اول داراي دو اتاق گوشواره با يك راهروي مياني و نيز راهروي ديگر عمود بر آن است كه توسط دو دسته پله موجود در آن دو طبقه فوقاني به هم مرتبط مي شود و طبقه دوم نيز داراي دو اتاق گوشواره با يك تالار يا شاه نشين در وسط مي باشد.
خانه شريعت
بناي شريعت در محله اوچدكان يكي ازمحلات شش گانه قديمي اردبيل قرار گرفته است . اين بنا دركوچه آيت الله سعيدي (كلبعلي شاه) واقع است . اين بنا شامل سه حياط بزرگ است كه حياط اول داراي ساختماني يك طبقه با فرم نعلي شكل مي باشد بنا داراي هفت اتاق تو در تو است و فاقد تزئينات  مي باشد. در حياط دوم (پشتي) ساختماني دو طبقه با يك طبقه زيرزمين موجود است كه توسط راه پله اي دو طرفه به طبقه اول راه مي يابد . در دو سمت ساختمان راهرويي جهتارتباط فضاها به يكديگر ، همچنين ارتباط طبقه دوم به طبقه اول موجود مي باشد .
خانه مرحوم حسينقلي صادقي در كوچه رحمانيه در جنب محله طوي ، خانه مسكوني دكتر مناف زاده در كوچه معصوم شاه ، خانه مرحوم مير فتاحي در محله تازه ميدان ، خانه مرحوم حريريان در كوچه پير شمس الدين و ساختمان مدرسه جعفري اسلامي دركوچه قاجاريه از ديگر خانه هاي تاريخي استان اردبيل مي باشند.
خانه هاي سنگي در كوه 
 خانه هاي سنگي در دل كوهي در ويند كلخوران اردبيل قرار دارد .
دخمه سنگي ويند 
 در دو كيلومتري شمال غرب روستاي ويند كلخوران واقع شده است .

مساجد تاريخي اردبيل

 مسجد جمعه اردبيل 
 اين بنا در شمال شرقي شهر ، بين محله هاي پيرشمس الدين و عبدالله شاه بر روي تپه مرتفعي واقع گرديده و يكي از قديمي ترين مساجد شمال غربي ايران است. با توجه به حفاريهاي باستان شناسي كه در محوطه اطراف اين مسجد صورت گرفته بقاياي شبستان هاي ستوندار در بخش شرقي و شمالي و هم چنين آثاري از كتيبه هاي متعلق به قرن سوم و چهارم ه.ق. كشف گرديده است . اصل بناي كنوني مسجد در دوره سلجوقيان بر روي بقاياي كهن تري ساخته شده كه درنتيجه حمله مغول حدود سال 620 هجري ويران و درحدود سال 650 هجري مجدداً باز سازي گشته است در اين بازسازي ،گنبد به طور كامل بازسازي شده و تزيينات مختلف گچبري و نقاشي در شبستان ومحراب آن انجام گرديده است . بناي فعلي مسجد به ابعاد خارجي 85/18 ×45/36 متر از گنبد خانه اي ويران و ايواني كه در دوره هاي بعد به شبستان ستونداري تبديل شده ، تشكيل مي شود همچنين در 5/16 متري مسجد ، بقاياي مناره اي از دوره سلجوقي برجاي مانده است . اين فضا توسط سه كنج ها وترنبه ها به هشت ضلعي و سپس شانزده ضلعي تبديل گرديده وگنبد بر روي آن قرار گرفته است . بقاياي ساقه گنبد نشان مي دهد كه اين بخش داراي ترك هاي متعدد منشوري زيبا قطار بندي و تزيينات كاشي معرق بوده كه تنها بخش اندكي از آن باقي مانده است. ديواره هاي داخلي گنبد خانه با اندود گچ و نقوش ترنج و گل و بوته قابل مقايسه با تزيينات گنبد سلطانيه تزيين يافته و درضلع جنوبي آن ، محراب بلند و زيبايي از دوره ايلخاني باگچبري ها ومقرنس كاري هاي جالب و در زير آن آثاري از محراب كوچكتر دوره سلجوقي مشهود است . درب ورودي مسجد به تاريخ 742 ه.ق. داراي گره هاي هندسي ، گل ميخ هاي آهني وكتيبه اي حاوي دوبيت شعر به خط نسخ است چنين به نظر مي رسد كه درب مزبور ، از جاي ديگر به اين مسجد منتقل شده است . در حدود 5/16 متري مسجد ، بقاياي مناره اي از دوره سلجوقي به ارتفاع هشت و قطر پنج متر باقي مانده كه به هنگام آباداني مسجد در كنار آن قرار داشته آجر چيني بخشي از سطح مناره به صورت خفته راسته است كه تا حدودي به آن حالت تزييني بخشيده است بر بدنه مناره دوسنگ نبشته به تاريخ هاي 878 و879 ه.ق نصب شده كه مربوط به اوزون حسن حكمران آق قويونلو است و ارتباطي با بناي مسجد و ناره ندارد و حتمالاً از جاي ديگري آورده و ر روي منار نصب شده است اين بنا به شماره 248 به ثبت تاريخي رسيده است .
مسجد ميرزا علي اكبر مجتهد 
 مسجد مجهز و مجلل ميرزا علي اكبر در مركز اردبيل نزديك بازار واقع شده و داراي دو در است . از جاذبه هاي اين بنا ، دو منبر است كه يكي مشبك چوبي و ديگري به صورت صندلي بازودار و چرخدار است .
مسجد اعظم اردبيل 
 اين مسجد تا اندازه اي نوساز ، با سبك نو و در ابعاد قابل توجه كه از گنبد الله الله شيخ صفي تقليد شده ، ساخته شده است . مؤذنه مسجد در زمان قاجاريه و به سبك آن دوره ساخته شد ولي در سال هاي اخير دوباره بازآفريني شده است .
 
مسجد جامع نمين 
 معتمدين و پيرمردان در مورد بناي مسجد جامع نقل مي كنند باني مسجد شاهزاده عصمت خانم طاهرميرزا بن اسكندر ميرزا بن عباس ميرزا نايب السلطنه فتحعلي شاه قاجار است . در محل فعلي مسجد ، مسجدي كهنه وجود داشته به دستور شاهزاده خانم مسجد كهنه تخريب نموده و بر روي پي آن مسجد فعلي را ساخته اند . ازاره بنا سنگي و بدنه آجري با ملات ماسه آهك مي باشد . سقف آن در اصل تيرپوش بوده در سالهاي گذشته شيرواني بر روي آن احداث شده است . سقف تيرپوش بنا بر روي هشت ستون چوبي با پايه هاي سنگي قرار گرفته است . مسجد جامع داراي پنجره هاي مشبك چوبي و سرستونهاي چوبي زيبايي است كه جنس آن راش كوهي است . همچنين بنا داراي مناري با آجر چيني زيبا و چسبيده به آن مي باشد .
مسجد حسينيه ميرزاده خانم اردبيل 
 اين مسجد در نزديكي ميدان قيام در داخل كوچه ميرزاده خانم در پنجاه متري خيابان جمهوري اسلامي واقع شده ، شامل يك باب مسجد بزرگ ، يك باب سالن فاطميه و شبستان مي باشد كه بقعه شريف سيده خانم بنام ميرزاده خانم با ابعاد حدود 3×3 متر با سقف آينه كاري و ديوار و كف مرمريت در قسمت غربي مسجد جاي گرفته ، داراي ضريح فلزي با روكش استيلي مي باشد . آرامگاه او مورد توجه و زيارت اكثر اهالي محل و در بعضي موارد مورد توجه مردم ساير محلات نيز مي باشد .
سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) مسجد سليمان اردبيل 
 سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) دركنار خيابان شيخ صفي و در جنب مجموعه تاريخي شيخ صفي الدين در كنج جنوبي غربي مسجد قرار دارد كه از ساليان قديم مورد توجه مردم مسلمان منطقه مي باشد . ساختمان مسجد در سال 74 تخريب شد كه در مدت پنج سال با كيفيت بسيار بالايي با زيربناي 550 متر مربع با يك گنبد و دو مناره بسيار جالب ساخته شده است. اين سقاخانه داراي مسجد ، زير زمين براي برگزاري مراسم خانمها و شبستان مي باشد كه اكثر قسمتهاي بيروني و داخلي ساختمان از كاشي سنتي خشتي و معرق و سنگ كار شده است .
مسجد جنت سرا
اين بنا در ضلع شمالي صحن اصلي بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي واقع است و از ساخته هاي شاه طهماسب اول به شمار مي آيد. درخصوص عملكرد واقعي بنا اطلاع دقيقي در دسترس نيست و به نظر مي رسد كه براي مراسم صوفيانه استفاده مي شده است . نماي اصلي ايوان ، با كاشيكاري زيبا و كتيبه هاي قرآني تزيين وجلوي آن به پنجره بزرگ مشبك گره چيني از جنس فلز مسدود شده است. بر روي ديوار شمالي داخل بنا ، طاق نماي بزرگ پنج ضلعي ايوان مانندي وجود دارد كه بالكن كوچكي در بالاي آن ساخته اند واز طريق پلكان كوتاهي واقع در عقب طاقنما بدان مي توان رسيد. به نظر مي رسد كه از الحاقات دوره بعدي باشد در ديوارهاي شمال وغرب بنا نيز درهايي تعبيه شده كه به اتاقهاي مجاور راه دارد جرز هاي عظيم اين مسجد ، با ترفندهاي مختلفي ، سبك وتو خالي ساخته شده است.
مسجد كلخوران
اين مسجد بر روي ستونهاي ساده اي قرار دارد. نماي بيروني بنا با طاق نماهاي آجري وپنجره هاي مشبك و تزيينات آجري نماسازي شده است. اين مسجد در كلخوران ، سه كيلومتري اردبيل واقع گرديده است. پوشش رودي مسجد داراي طاق نماهاي كم عرض و مرتفع با نيم ستون هاي آجري بوده و بناي مسجد متعلق به دوره قاجار است.

ساير مساجد 
 مسجد حاج فخر در اردبيل ، مسجد جامع و مسجد نو در روستاي خمس خلخال و مسجد جنت سرا در مشگين شهر از ديگر مساجد تاريخي استان اردبيل هستند .

قلعه هاي تاريخي "اردبيل

قلعه قهقهه 
 اين قلعه در سه كيلومتري غرب روستاي كئچوبه بخش ارشق شهرستان مشگين شهر برفراز يك تپه سنگي مرتفع مشرف بر دره ها و دشتهاي همجوار ايجاد گرديده است . تپه اي كه قلعه بر بالاي آن احداث گرديده نزديك به 1000 متر از سطح زمينهاي اطراف ارتفاع دارد . از پاي تپه سنگي كه قلعه روي آن واقع شده تا ورودي آن كه در شمال قلعه بصورت طاق قوسدار هلالي آجري نمايان است قرار دارد حدود سه كيلومتر فاصله دارد كه با پيمودن جبهه شمالغربي مسير مي توان به قلعه دسترسي پيدا نمود كه اين راه هر چه به قسمت قلعه نزديك شود تنگتر و باريكتر مي گردد . اين قلعه داراي 11 استخر (حوض آب) است كه در بدنه كوه كنده شده است و در سمت بالا (شرق) در قله كوه اطاقهايي با پايه هاي قطور آجري و سنگي ساخته شده احتمال مي رود مخصوص فرمانده قلعه بوده باشد . قلعه داراي فضاي تقريباً مستطيل شكل در منتهي اليه ضلع شرقي است كه براساس شواهد تاريخي و معماري كه در بدنه صخره و كوه ايجاد گرديده از آن به عنوان زندان بهره مي بردند از اين قلعه در دوره اسماعيليان براي مقاصد نظامي استفاده مي شده و تعدادي از شاهزادگان و بزرگان صفوي در اين محل زنداني بوده اند.
قلعه اولتان 
 اولتان روستاي بزرگي در سه كيلومتري جنوب پارس آباد است و قلعه اولتان در 500 متري اين روستا در كنار رود ارس قرار دارد . وضع ظاهري قلعه ساختمان قلعه اي نظامي را القا مي كند . باني اين قلعه اشكانيان بودند ولي به واسطه استحكام و موقعيت مناسب تا قرن 12 هجري مورد استفاده قرار مي گرفت .
آغجه قلعه 
 اين قلعه از مصالح سنگ ، خشت ، ملاط گچ و آهك ساخته شده است و در سينه كش كوه سنگي ، حوالي چتين دره و قريه قره قيه مشكين شهر قرار دارد .
قلعه ديو (ديو قلعه سي) 

 اين قلعه در پنج كيلومتري جنوب غرب دهكده كويج از شهرستان مشگين شهر و بر روي دامنه هاي شمالي سبلان ساخته شده است . مطالعات باستان شناسي اوليه اي كه انجام گرفته، ساخت آنرا به دوره هخامنشيان نسبت داده اند .
نارين قلعه 
 اين قلعه كه در درون شهر اردبيل قرار داشت ، كهندژ يا ارك شهر اردبيل بود . نارين قلعه در كنار رودخانه بالخلو قرار داشت و داراي برج و باروي محكمي بود . نارين قلعه كه از قدمت و تاريخ ساخت آن اطلاع دقيقي در دست نيست ، دژ حكومتي شهر اردبيل بود و در جنگهاي ايران و روس مركز ذخيره لوازم جنگي بشمار مي رفت . اين قلعه در سال 1315 تخريب شد و متأسفانه بناي قابل توجهي از آن برجاي نمانده است .
قلعه هير
 اين قلعه در شهر هير واقع در 25 كيلومتري جنوب اردبيل قرار دارد .
قيزقلعه سي (قلعه دختر) 

قيزقلعه سي (قلعه دختر) در روستاي انجيللو در فاصله 17 كيلومتري گرمي به بيله سوار كنار رودخانه برزند مربوط به دوران اشكاني و ساساني در شهرستان بيله سوار واقع شده است .
 
قلعه ارشق مشگين شهر 

به فاصله 35 كيلومتري شمال غرب مشگين شهر ، دهستان دشت ، بخش مركزي در ساحل غربي رودخانه ارشق داراي برجها و باروهاي متعددي است كه در اثر گذشته زمان تخريب و ويران گشته است .
قلعه كهنه 
 در ارتفاع شرقي دره باغ نوروز مشكين شهر قلعه اي است با شيبي تند به رودخانه خياو چاي منتهي مي شود . در مقابل ارتفاع سنگ نبشته اي پهلوي ساساني قرار گرفته است . ارتفاع حصار در داخل بيش از چهار متر ولي از خارج بيش از هشت متر است . در اين قلعه چون از ديرباز در تملك ارتش و سربازخانه دولتي بوده اجازه هيچ گونه كند و كاو و حفاري داده نشده است ولي احتمال مي رود قلعه كهنه در محل همان قلعه باستاني ساساني بنا شده باشد كه در كتيبه خطي داخل دره ، از قول نارسه هرمزد به آن اشاره شده است .