موته

اين منطقه در جنوب شرقي استان اصفهان و مركزي واقع شده است. به نحوي كه يك سوم اين منطقه جزو استان مركزي محسوب مي‌شود. مديريت و حفاظت منطقه به عهده اداره كل حفاظت محيط زيست استان اصفهان است. اين منطقه نيز مانند هفتاد قله از نظر گونه‌هاي مختلف وحوش و گياهان داراي ارزش هاي تفرجگاهي حائز اهميت است.

يخچال نراق

يخچالي در قسمت بالاي نراق قرار دادر كه قدمت آن را حدود 200 سال دانسته اند و در گذشته از آن براي ذخيره آب استفاده مي شده است .

چشمه چپقلي

اين چشمه در دامنه شمالي(( باغ برآفتاب)) در جنوب سه راهي اراك - ملاير – شازند قرار گرفته است.اين چشمه در بالاي دره اي بسيار زيبا واقع شده است كه پس از رسيدن به بالاي دره ودر كنار چشمه به هر تازه از راه رسيدهاي جاني تازه مي بخشد.آب وهواي پاك ولطيف وچشمه جوشان با آب بسيار خنك وگوارايش خاصيت درماني و تقديس آن (به گفته اهالي و مراجعه كنندگان)باعث جذب عدهاي از علاقمند به طبيعت شده كه اكثراً پس از استفاده ازآب چشمه مقداري از آن را با خود مي برند.
در پائين دست چشمه ،محوطهاي وجود دارد كه تقسيم بندي شده و در آن درختاني ملاحظه مي گردد.
-امكانات وتاسيسات:كه تاسيسات اين منطقه شامل استخري در ابعاد 4*30 و ارتفاع 2 متر است كه آب چشمه به درون آ“ هدايت مي شود .ساختماني به ابعاد 9*8 متر نيز با سقف شيرواني به عنوان استراحتگاه و نماز خانه در اين محوطه ديده مي شود.همچنين آلاچيق ها وصندلي هايي جهت استراحت در نظر گرفته شده است.

چشمه آبگرم محلات

در فاصله 15 كيلومتري شمال شرق محلات در ارتفاعات بلند منطقه ، چشمه آبگرم محلات جوشان است كه از معروفيت خاصي برخوردار مي باشد .
بطور كلي چشمه هاي آبگرم به دو نوع تقسيم مي شوند : نوع اول چشمه هايي هستند كه آب آنها روي زمين سرچشمه گرفته و در ابتدا داراي حوادث طبيعي اما پس از فرو رفتن در زمين و گذشتن از لايه هاي گوناگون گرماي آنها گرفته شده و برخي از مواد كاني را در خود حل مي نمايند و از راهها و منافذ ديگري در سطح زمين متجلي مي گردند . نوع دوم آبگرم هايي هستند كه بيشتر از بخار خميره سنگهاي سوزان درون پوسته زمين به وجود آمده و به سطح زمين مي رسند . تحقيقات به عمل آمده مشخص مي سازند كه آبگرم محلات از نوع دوم مي باشد دسترسي به اين چشمه به دو طريق ممكن است .
1-از طريق جاده دليجان – محلات
2-جاده اصلي قم – اصفهان ( از طريق جاده دو دهك – خورهه )
-خواص درماني آبگرم محلات :
رنگ مايل به قرمز و مزه آب چشمه هاي آبگرم محلات نشان مي دهد كه اين آب داراي تركيبات آهن و احتمالاً گوگرد مي باشد . به همين جهت داراي خاصيت درماني است . در كتاب « تاريخ و جغرافياي قم » آمده است : « هر كس را كه بيماري و علتي سرد باشد يا بادي در اعضاي او باشد چون خود را بدين آب شويد به قدرت خداي عز و جل شفا يابد . » در جاي ديگر آمده است : « آب اين چشمه از تركيبات آبهاي سولفاته كلسيك و از دسته آبهاي هيپرترمال يا باقيمانده خشك زياد مي باشد كه مدر بوده و در درمان بيماري هاي نقرس و همچنين بيماري كبدي ، صفراوي – كليوي و دستگاه گوارش مصرف دارد . »
-امكانات و تسهيلات :
بنا به خاصيت آب درماني چشمه در سال 1350 تأسيساتي بر فراز كوه و در محل مظهر چشمه ساخته شده است . اين مجتمع داراي دو مجموعه مردانه وزنانه هست كه هر يك داراي استخر شنا ، وان و دوش هاي انفرادي مي باشد . مجتمع آبگرم محلات داراي يك هتل سه طبقه به مساحت 3000 متر با 36 اتاق به صورت سوئيت هاي يك ، دو و سه خوابه مورد بهره برداري قرار مي گيرد . علاوه بر اين 27 ويلا در دست ساخت است كه ظرفيت پذيرش را در آينده بيشتر خواهد كرد .
فعاليت در اين مجتمع بيشتر در فصول گرم سال ( بهار و تابستان ) ملاحظه مي گردد .اين مجتمع در حال حاضر پذيراي تورهاي و گردشگران داخلي و توريست هاي خارجي ( كشورهاي عربي جنوب خليج فارس ) است .
طرح هاي در دست تهيه مجتمع آبگرم محلات :
1-احداث راهرو : از آنجا كه به علت برودن هوا در فصل سرد سال امكان فعاليت سالانه وجود ندارد ، بين هتل مجتمع و استخرهاي مورد استفاده يك راهرو به منظور حفاظت از برودت هوا احداث گرديده است .
2-احداث تله كابين : چضم اندازهاي طبيعي زيبا به همراه آب و هواي معتدل و خنك منطقه ، ظرفيت بالقوه مناسبي جهت جذب توريست محسوب مي گردد . به همين لحاظ از جمله برنامه هاي مورد توجه ، احداث تله كابين بين مجتمع آبگرم و سد پانزده خرداد است كه اين اقدام باعث رونق هر چه بيشتر مجتمع و سد خواهد بود .

چشمه و پارك سرچشمه

چشمه اي واقع در شمال شهر محلات و در دامنه ارتفاعات قرار گرفته كه يكي از چشمه هاي پر آب استان است به طوري كه آب آن در اكثر خيابان هاي شهر جريان داشته و چشم انداز خاصي را به شهر داده است . همچنين وجود پارك زيبا با درختان چنار سر به فلك كشيده و گل كاري هاي داخل پارك ، منطقه تفريحي بسيار زيبايي را به وجود آورده اند . به طوريكه فصل تابستان و خصوصاً ايام تعطيل اين پارك با وسعت تقريباً كم خود پذيراي عده زيادي از مسافرين شهرهاي دور و نزديك است .

چشمه عمارت

در 26 كيلومتري جنوب شازند در مسير محور شازند – خمين در روستاي عمارت ، چشمه هايي وجود دارد كه مجموعه آنها چشمه يا تالاب عمارت ناميده مي شود . منطقه عمارت جنوبي ترين حوزه آبخيز رودخانه شراء است . محدوده روستاي عمارت به وسيله كوههاي اطراف تقريباً از سه طرف محصور مي باشد و همين علت باعث شده كه مركز ثقلي باشد براي آبهاي سطحي و خصوصاً جريانات زيرزميني كه بدانجا هدايت مي گردند . در سمت شرق روستا تپه اي به ارتفاع 100 متر مشاهده مي شود كه در دامنه هاي آن چشمه هايي جوشان از دل كوه و زمين فوران كرده و نظر هر بيننده اي را به خود جلب مي نمايد . تعداد اين چشمه ها زياد بوده به طوري كه در داخل مسجد ، محوطه مكسجد و منازل مسكوني ، آب از دل زمين جوشش دارد . مجموعه اين چشمه ها درياچه اي به وسعت تقريبي 2000 متر مربع تشكيل داده اند ( شايد علتي كه به آن تالاب مي گويند همين درياچه باشد ) كه محلي است براي شنا و بازي نوجوانان روستا . آب چشمه ها پس از سرازير شدن از اين درياچه به صورت كانال ، آب كشاورزي چندين روستاي ديگر را تأمين مي كند . آب و هواي لطيف و خنك به علاوه نواحي سرسبز از ويژگي هاي طبيعي منطقه مذكور است .

آب معدني چشمه گراو

چشمه فوق به فاصله پنج كيلومتري شهرستان تفرش بين دو روستاي كهوران و طراران واقع گرديده است و دسترسي به آن آسان است . آب اين چشمه معدني و داراي خواص درماني است . گراو ، متشكل از چند قسمت از سطح زمين است كه از آنجا آب به حالت جوشش از سطح زمين خارج شده و در يك قسمت نيز آب همراه گاز كربنيك فراوان از منفذي خارج مي شود . آثار به جا مانده در اطراف چشمه ( يك چهار ديواري ) نشان مي دهد كه به طور گسترده ( به عنوان حمام زنانه ) از آن استفاده مي شده است . در حال حاضر فاقد هر گونه امكانات مي باشد . آب گراو تفرش ، آب معدني بي كربناته مخلوط است كه به نسبت تقريباً مساوي يون هاي سديم و كلسيم در آن يافت مي شود و تقريباً مشابه آب معدني «Royat» فرانسه است .
آثار فارماكوديناميك چشمه :
1-افزايش جريان خون پوستي و قرمز شدن پوست .
2-پايين آمدن فشار خون ( به طور موقتي )
3-آهسته شدن نبض
4-تسكين عمومي بدن
5-افزايش ضرايب اكسيداسيون گوگرد
6-افزايش دفع ادرار
7-پايين آمدن قند خون و ادرار ( در بيماران مبتلا به قند )
خواص درماني چشمه :
1-نوشيدن : آشاميدن كمي از آب چشمه قبل از غذا ، كمك به هضم غذا و باعث ازدياد ترشحات گوارشي مي گردد ولي پس از غذا ، آشاميدن مقدار بيشتري از اين آب ، داراي خاصيت تسكيني است و به تخليه معده كمك مي كند . اين آب باعث ازدياد مواد تشكيل دهنده صفراء شده و همچنين باعث تحريك انقباض هاي وزيكولر مي گردد . آشاميدن آب چشمه ، باعث بهبود متابوليسم پروتئيد ها مي شود . قند خون را پايين مي آورد و دفع اسيد اوريك را زياد مي كند . بايد ياد آور شد كه آب چشمه از نظر ميكروبي داراي آلودگي بوده كه قبل از مصرف بايستي تصفيه گردد .
2-استحمام : استحمام در اين آب اثر تسكيني داشته ، همچنين باعث باز و بسته شدن عروق مي گردد . هنگام استحمام نبض كند مي شود و ميزان ادرار بالا مي رود .

چشمه چپقلي

اين چشمه در دامنه شمالي(( باغ برآفتاب)) در جنوب سه راهي اراك - ملاير – شازند قرار گرفته است.اين چشمه در بالاي دره اي بسيار زيبا واقع شده است كه پس از رسيدن به بالاي دره ودر كنار چشمه به هر تازه از راه رسيدهاي جاني تازه مي بخشد.آب وهواي پاك ولطيف وچشمه جوشان با آب بسيار خنك وگوارايش خاصيت درماني و تقديس آن (به گفته اهالي و مراجعه كنندگان)باعث جذب عدهاي از علاقمند به طبيعت شده كه اكثراً پس از استفاده ازآب چشمه مقداري از آن را با خود مي برند.
در پائين دست چشمه ،محوطهاي وجود دارد كه تقسيم بندي شده و در آن درختاني ملاحظه مي گردد.
-امكانات وتاسيسات:كه تاسيسات اين منطقه شامل استخري در ابعاد 4*30 و ارتفاع 2 متر است كه آب چشمه به درون آ“ هدايت مي شود .ساختماني به ابعاد 9*8 متر نيز با سقف شيرواني به عنوان استراحتگاه و نماز خانه در اين محوطه ديده مي شود.همچنين آلاچيق ها وصندلي هايي جهت استراحت در نظر گرفته شده است.

چشمه شفا

اين چشمه آب گرم در بالاي تپه مجاور سرچشمه محلات در محلي نزديك تخته سنگ‌هاي سخت از دهانه چاهي خارج مي‌شود و به حمام‌هاي اطراف آن هدايت مي‌گردد. در گذشته، از اين دهانه مقدار كمي آب خارج مي‌شد و مظهر اصلي چشمه در حدود 100 متري غرب آن بود، ولي در اثر زلزله، مظهر اصلي چشمه تقريبأ خشك شده و قسمت عمده آب از مظهر فعلي آن جاري است.دهانه مظهر با دري آهني پوشانيده شده و در يك چهار ديواري محفوظ گرديده است.مقدار آب اين چشمه در حدود 12 ليتر در ثانيه است.

چشمه سليماني

اين چشمه در شمال شرقي چشمه شفا و در حدود يك كيلومتري آن بر دامنه كوهي قرار گرفته‌است. در اين محل يك قهوه‌خانه و ساختماني وجود دارد كه شامل دو حمام است. آب چشمه كه در حدود 5 ليتر در ثانيه است در جويي باريك و طبيعي جريان مي‌يابد و به دو حمام هدايت مي‌شود. آب چشمه پس از استفاده و خروج از حمام‌ها به طرف "مزرعه تخت " سرازير مي‌شود.

مجسمه عمرو يا عمره

در نزديكي غار شاه بلبل ، مجسمه اي وجود دارد كه اهالي منطفه به آن نام عمره يا عمرو داده اند . اخيراً اين نظر مطرح شده است كه اتين مجسمه آناهيتا مي باشد و مسلماً مربوط به قبل از اسلام است عوامل طبيعي ( باد و باران ) تا حد زيادي موجب فرسايش اين مجسمه شده است . شناخت دقيق تر آن بايستي توسط كارشناسان صورت گيرد .

سنگ نگاره‌هاي تيمره

.در چند سال گذشته سنگ نگاره‌هاي صخره‌اي متعددي در مرز سه استان مركزي،لرستان و اصفهان و به ويژه استان مركزي كشف شده كه با توجه به نوع حجاري‌ها و مضمون اشكال حجاري شده، در نوع خود بسيار بي‌نظير و بسيار قابل توجه است.خصوصيات اين سنگ‌نگاره‌ها در كتاب " موزه‌هايي در باد" نوشته دكتر مرتضي فرهادي تشريح شده است.
مجموعه نقوش و كنده‌كار‌هاي صخره‌اي به سبب كثرت تصاوير، تكرار نمادها و تنوع بسيار از لحاظ نقاشي و مضامين و صحنه‌هاي منحصر به فرد به هنر پيش از تاريخ مربوط است.اين سنگ‌نگاره‌ها در محدوده منطقه تيمره بين 2500 تا 3000 نگاره است و بعضي از نقوش بارها بر روي يكديگر حكاكي شده‌اند.اين سنگ‌نگاره‌ها نشانگر ابزار و آلات،شكار و شكارگاه‌هاي مردمان قبل از تاريخ را نشان مي‌دهد. به نظر مي‌رسد كه اين سنگ‌نگاره‌ها حاصل كار نگارگران شكارچي در طي هزاره‌ها و دوران‌هاي طولاني است. اين ابزارها به ترتيب فراواني عبارتند از تير و كمان، كمند، مشت يا بوكس سنگي، چماق، تيردان، نيزه، دو شاخ(چنگگ شكار)، زين، لگام، كلاه خود، شمشير و ابزارهاي ناشناخته ديگر.محل يكي از اين سنگ‌نگاره‌ها كه نزديك به پنجاه سنگ‌نگاره مي‌باشد، بر روي لاشه هاي سنگي در دامنه ارتفاعات مشرف به روستاي سعيدآباد در 7 كيلومتري جاده آسفالته خمين-گلپايگان به سمت روستاي غرقاب است.اين سنگ نگاره ها اشكال مختلفي از حيوانات شكاري را نشان مي دهد كه بيشترين تعداد نگاره‌ها مربوط به بز كوهي مي‌باشد.

سنگ نبشته تاريخي خورهه

در جنوب غربي روستاي خورهه در كنار رودخانه‌اي كه در اين روستا جاري است، بر روي سنگي كه حدود يك تن وزن دارد خطوطي حك شده است. برخي عقيده دارند اين سنگ نبشته ها به دوره سلجوقيان مربوط است. سنگ نبشته مذكور با آثار سلوكي خورهه فاصله چندان زيادي ندارد.

مدرسه سپهدار

اين بنا كه از بناهاي دوره قاجاريه است همزمان با تأسيس بازار به دستور سپهدار اعظم بنا گرديد و اولين مركز علوم ديني اراك است. شيوه احداث بنا تا حدود زيادي از مدارس دوره صفويه اخذ شده و مشتمل بر مسجد، آب‌انبار و ساير امكانات رفاهي است. كاشي‌كاري آن به دوره قاجاريه تعلق دارد. همچنين داراي صحني نسبتاً وسيع است كه يك حوض سنگي در وسط آن قرار دارد. اين بنا به عنوان يك اثر تاريخي به ثبت رسيده و در حال حاضر به عنوان حزه علميه مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

كاروانسراي جون‌آباد

كاروانسراي جون آباد در قسمت جنوب غربي محلات در 7 كيلومتري جاده قديمي اراك-اصفهان واقع شده و وسعت آن حدود 100*80 متر مي‌باشد. در حال حاضر آنچه كه ديوار طرف كاروانسرا مي‌توان استنباط كرد، اين است كه حياط آن دو صحن داشته كه در وسط نيز بنايي وجود داشته است. برج‌هاي چهار طرف كاروانسرا تخريب شده ، ولي شكل عمومي آن هنوز محفوظ مانده است.

معبد سلوكي خورهه

روستاي خورهه از روستاهاي تاريخي محلات است كه در غرب جاده اصلي تهران –اصفهان قرار گرفته است.در غرب اين روستا محوطه باستاني قرار دارد كه مربوط به دوره سلوكيان است. اين بنا به قرن چهارم و يا سوم قبل از ميلاد ، يعني زماني كه سلوكيان بر پهنه وسيعي از كشور ما استيلا داشتند، تعلق دارد.برخي نيز آثار تاريخي خورهه را به دوران اشكانيان مربوط مي‌دانند. اين بنا يك معبد بوده كه هم‌اكنون دو ستون سنگي با ادتفاع حدود 6 متر از آن باقي مانده است.به علت نادر بودن آثار باقي‌مانده از دوران سلوكي در ايران ، اين معبد از نظر باستان‌شناسي ارزش و اهميتي خاص دارد.

تيمچه بازار خمين

اين تيمچه با سقفي گنبدي و در مكاني گود و به صورت هشت‌ضلعي احداث شده است. اين مكان تنها اثر بازمانده بازار قديم خمين است كه جنس مصالح و سبك معماري آن كاملاً منطبق بر بازارهاي قديمي ايران مي‌باشد.
علاوه بر موارد فوق،برج شيشه اراك، گورستان قديمي كله‌دشت ساوه، گورستان رازين(سوسن قين) ساوه، آتشكده برزو سلطان‌آباد اراك، باغ تاريخي جمشيد شاه نيمور، چنار هزار ساله محلات، قبرستان‌هاي قديمي معروف به گورستان‌ گبرها در محلات، بقاياي برج‌هاي ديده‌باني از ديگر آثار تاريخي استان مي‌باشند.

دره سرسبز

رود خانه سرباز از زيباترين نقاط طبيعي استان كد كف آن اكثرا از گياهان كهور ، زرشك ، زالزالك گز نسترن و توسكا پوشيده شده است .

دشت سيستان

اين سرزمين يكي از دشت‌هاي داخلي ايران است كه به طور متوسط 475 تا 500 متر از سطح دريا ارتفاع دارد و از آبرفت‌هاي رودخانه هيرمند و سيلاب‌هاي اطراف آن پوشيده شده است.

آب‌هاي كلروره سولفاته

اين نوع آب‌ها داراي خاصيت تسكين دهندگي، ضد خارش، ملين و صفرآور مي‌باشند و معمولاً مثل همة آب‌هاي معدني با طراحي و اجراي فضاهاي مناسب بهداشتي بهره‌برداري مي‌شود.

قنات آب معدني كوكلو

قنات معدني كوكلو در مسير خاش - ميرجاوه قرار گرفته و فاصله آن تا خاش در حدود 64 كيلومتر مي‌باشد. مظهر اين قنات در شرق له و كوهستان تفتان و در بستر رودخانه پيچ گلي از شكاف سنگ‌هاي آبرفتي از زمين خارج مي‌شود.
بالا بودن مقدار سيليس و دي‌اكسيدكربن نشان دهندة ارتباط كوه آتشفشاني تفتان با اين قنات است. منشأ آب معدني كوكلو جوّي است.
بدين صورت كه آب برف و باران در حوضة آبريز قنات نفوذ نموده و در اثر پديده‌هاي مختلف ژئوشيميايي بين آب و سنگ‌ها، تركيبات شيميايي آب تغيير مي‌كند و سپس از زمين خارج مي‌شود.
آب قنات كوكلو در رديف آب‌هاي كربنات سديم و سولفات كلسيم همراه با منيزيم ولرم است. درجه حرارت آب 25 سانتي‌گراد و ميزان آب‌دهي آن 15 ليتر در ثانيه است.

چشمة آب معدني آمني

چشمة آمني در غرب كوه تفتان در منتهي‌اليه رودخانه بيدستور قرار دارد و بهترين راه رسيدن به مظهر چشمه از طريق جاده خاش - زاهدان است. از خاش تا دو راهي كوته 37 كيلومتر و از دو راهي تا مظهر چشمه در حدود 9 كيلومتر است كه بايد پياده طي شود. مظهر چشمه از شكاف سنگ‌هاي آتشفشاني از نوع توف‌آندزيتي است. بالا بودن مقدار سيليس و ترش مزه بودن آب، نشان دهندة ارتباط نزديك اين چشمه با كوه تفتان است. آب اين چشمه در رديف آب‌هاي سولفات كلسيم همراه با منيزيم ولرم است

چشمة آب معدني استخر طبيعي (درياچه والان)

اين استخر در شمال غربي كوه تفتان و روستاي كوته قرار دارد كه راه ماشين‌رو ندارد و فاصلة آن تا روستاي كوته در حدود 7 كيلومتر است. شكل طبيعي اين حوضچه بيضي است. آب آن به وسيله چشمه‌هاي متعدد كف حوضچه تأمين مي‌شود. علت به وجود آمدن اين استخر به اين صورت است كه محل آن نسبت به نقاط اطراف ارتفاع كمتري دارد و در نتيجه، فشار هيدرواستاتيكي ستون آب به كمترين مقدار مي‌رسد. در كف درياچه كه سنگ‌هاي آن از توف‌آندزيتي تشكيل شده است، آب به صورت جوشان در نقاط متعدد از زمين خارج مي‌شود. سطح آب درياچه در فصول مختلف سال متغير است و در فصل بارندگي سطح آب بالاتر و در اواخر پاييز به پايين‌ترين حد خود مي‌رسد. علاوه بر پديدة ژئوشيميايي كه بين سنگ و آب ايجاد مي‌شود، تبخير زياد آب سبب ازدياد مواد معدني مي‌گردد. آب درياچة لاوان در رديف آب‌هاي سولفات كلسيم همراه با منيزيم و كلروسديم ولرم است.

چشمة آب معدني دوشينگ

اين چشمه در مسير راه خاش - زاهدان و در شمال غربي كوه تفتان قرار دارد. از خاش تا دو راهي اسكل آباد، 40 كيلومتر و از دو راهي تا روستاي دوشينگ 14 كيلومتر و از اين روستا تا مظهر چشمه در حدود 5 كيلومتر است كه مي‌بايد پياده طي شود. آب اين چشمه اختصاصات آب‌هاي معدني از نوع آب‌هاي جوي و آب‌هاي آتشفشاني نوخاسته را دارد و در رديف آب‌هاي سولفات كلسيم همراه با منيزيم ولرم است. درجة حرارت آب 25 درجه سانتي‌گراد و ميزان آب‌دهي آن 9 ليتر در ثانيه است.

چشمة آب معدني بر آب

اين چشمه در غرب كوهستان تفتان و شمال روستاي تمندان قرار دارد. بهترين راه دسترسي به روستاي تمندان از مسير جادة خاش - زاهدان به فاصله 48 كيلومتر است. فاصلة اين روستا تا مظهر چشمه در حدود 7 كيلومتر است كه بايد پياده طي شود. مظهر چشمه بر آب از شكاف سنگ‌هاي توف‌آندزيتي مي‌جوشد و نوع آب آن از آب‌هاي جوي و آب‌هاي آتشفشاني است. آب چشمه بر آب در رديف آب‌هاي سولفات كلسيم همراه با منيزيم سرد است. دماي آب 18 درجه سانتي‌گراد و آب‌دهي آن 15 ليتر در ثانيه است.

سنگ نگاره هاي دره كنديك

دره كنديك نام يكي از دره هاي رشته كوههاي سياهان در نه كيلومتري شمال شهر سراوان مي باشد كه پس از طي هشت كيلومتر جاده خاكي از شمال سراوان به دامنه وكوهپايه هاي سياهان مي رسيم . در ادامه مسير حدود يك كيلومتري به روستاي كنديك رسيده كه در آنجا چند خانوار در داخل لوگ هايي از چوب و حصير زندگي مي كنند . اينان عشاير و كوچ نشيناني بوده اند كه در چند ساله اخير يكجانشين شده اند . در اين محل اولين نقوش ظاهر مي شود . هر چند كه برخي بسيار متأخر مي باشند و داراي اصالتي چندان نمي باشند . خود كنديك در زبان بلوچي از لعنت كندن و كنده شدن مي آيد . پس از طي حدود 900 متر در امتداد شمالي دره معبر به دو قسمت تقسيم شده و در هر كف اين قسمت از دره به تدريج آب نمايان مي شود . در ادامه مسير از معبر سمت راستي پس از طي حدود 500 متر در پيچ و خم دره تعدادي نقوش متعدد انسان و اسب و سواركار و بزكوهي با شاخهاي بلند ديده مي شود كه در يكي از آنها انساني سوار بر اسب و انساني ديگر ميانه تصوير به صورت محو ديده مي شود . در يك تصوير و صحنه ديگر انساني در حالي كه سگش در كنارش ايستاده مشغول شكار بز كوهي مي باشد . در روزگاران گذشته به سبب وجود آب فراوان و آبشخوري مناسب براي حيوانات اين دره ها را تبديل به محل خوبي براي شكار حيوانات مختلف نموده است .

موزه تاريخ طبيعي

دراستان همدان، تنها يك موزه تاريخ طبيعي وجود دارد كه مربوط به دانشكده كشاورزي دانشگاه بوعلي است. اين موزه در زميني با زيربناي 1800 متر مربع ساخته شده و دار اي سه سالن است. در سالن شماره يك اين مو زه، پستانداران و پرندگان، در سالن شماره دو آبزيان و خزندگان و در سالن شماره سه فسيل ها و كانيها نگهداري مي شوند كه بيشتر مورد استفاده آموزشي دانشجويان قرار مي گيرند.
‏در اين موزه نزديك به 7000 نمونه از اين سه رده نگهداري مي شود. اين مجموعه به صورت قفسه هاي شيشه اي مناسب با جثه جانوران طراحي و به صورت ‏ديوراما ‏تزيين شده است تا محيط طبيعي زندگي جانوران را در ذهن بازديدكنندگان تداعي كند. اين موزه از نظر كمي و كيفي به ويژه در زمينه گونه هاي ناياب آبزيان خليج فارس و تعدادي از كاني هاي كمياب، در سطح كشور بي مانند است.
موزه تاريخ طبيعي همدان از سال 1351 به عنوان يك فعاليت جنبي در مدرسه عالي كشاورزي همدان كار خود را آغاز كرد و از آن پس با فعاليت چشمگير مؤولان و دانشجويان دانشگاه توسعه يافت. اگرچه اين موزه بيشتر جنبه آموزشي دارد و اكثر بازديدكنندگان آن را دانش آموزان و دانشجويان تشكيل مي دهند، اما در حال حاضر كيفيت موزه در سطحي قرار دارد كه براي بيشتر مردم ديد ني و جالب است و به عنوان يك مركز علمي آموزشي ، ساعاتي از اوقات فراغت مسافران و بازديدكنندگان را پر مي كند.
فضاي علمي و آكنده از زيبا يي هاي طبيعت حيات وحثي كه تجلي كار توان فرساي كساني است كه با زحمات بسيار نست به خشك كردن (تاكسيدرمي) اين موجودات همت گماشته اند، بيننده را به تحسين وا مي دارد.
در حال حاضر اين موزه چندان شناخته شده نيست ولي درصورت معرفي گسترده آن ميتواند به يك مركز جذاب براي جهانگردان تبديل شود.

موزه هگمتانه

موضوع :باستان شناسي
تاريخ تأسيس : 1372
ساعات بازديد : 20-8
تعطيلات :چهارشنبه ها و ايام سوگواري رسمي
نشاني : همدان – خيابان اكباتان – ميدان هفت تير – تپه تاريخي هگمتانه
تلفن :2524005 – 0811

مجموعه آرامگاه و موزه بوعلي سينا

موضوع :شخصيت (يادمان ابن سينا ) تاريخي و هنري
تاريخ تأسيس : 1330
ساعات بازديد : 20-8
تعطيلات :ايام سوگواري رسمي
نشاني : همدان – خيابان بوعلي سينا – ميدان بوعلي سينا
تلفن :8261008 – 0811

موزه برق همدان

موضوع :تخصصي
تاريخ تأسيس : 1374
ساعات بازديد : ساعات اداري
نشاني : همدان – خيابان دكتر شريعتي – انتهاي بلوار كولاب
تلفن :8252982 – 0811

آرامگاه بابا طاهر همداني

موضوع :آرامگاه بابا طاهر
تاريخ تأسيس : تجديد بنا 1342
ساعات بازديد : 20-8
تعطيلات : ايام سوگواري رسمي
نشاني : همدان – ميدان باباطاهر
تلفن :4223343 – 0811

آرامگاه مير رضي الدين آرتيماني

موضوع :شخصيت (آرامگاه ميررضي الدين )
تاريخ تأسيس : تجديد بنا 1356
ساعات بازديد : 20-8
تعطيلات :ايام سوگواري رسمي
نشاني : تويسركان – خيابان اميركبير – خيابان شهيد دستغيب
تلفن :4228420 – 0852

مقبره استر و مردخاي

اين بنا كه از سنگ و آجر و به سبك بناهاي اسلامي ساخته شده است در مركز شهر همدان قرار دارد . بنا بر روايات مشهور لإ اين محل ارامگاه استر ملكه شوش و بانوي پادشاه ايران ، خشايار شاه و مردخاي عموي ملكه است . احتمال دارد بناي مقبره استر و مدخاي نخستين بار در حدود 11 قرن پيش به دست كليميان و به ياد اين دو شخصيت ساخته شده باشد .
احتمالاَ اين ساختمان در قرن هفتم هجري بر روي ساختماني قديمي تر بنا شده است . در سرداب بقعه دو قبر وجود دارد . بر بالاي قبر هاي استر و مردخاي صندوق هاي عتيقه نفيسي نصب شده است .
مدخل ورودي بنا از سمت شرق ، در كوتاه سنگي يك لنگه اي است كه به وسيله كلون و بست متناسب باز و بسته مي شود . براي ورود به آن بايد به حالت خميده در آمد .
طول دهليزي كه قبرها در آن جاي گرفته است 7 متر و عرض آن نزديك به 3 متر است كه طول بنا را فرا گرفته است . در قسمت طولي ، حرم قرار دارد و آن عبارت از يك طاق مربع شكل به ابعاد 5/3 متر است كه صندوق ها در درون آن قرار گرفته است . صندوق ها منبت كاري شده است . در قسمت بالاي ديوار حرم كتيبه اي عبري به صورت برجسته گچبري شده است .
در آرامگاه يك كتاب تورات درون محفظه مخصوص استوانه اي كه در قسمت شمالي حرم قرار دارد و به شاه نشين شمالي معروف است ، نگهداري مي شود .

مقبره حاج سيف الدوله

اين مقبره در محوطه پارك ملاير كه در گذشته محل سكونت اختصاصي حاج سيف الدوله (سلطان محمد ميرزا سيف الدوله پسر عضدالدوله فرزند فتحعلي شاه ) بود ، واقع شده است و به وسيله امير مويد (نوه سيف الدوله) كه در واقع مالك اصلي پارك و اراضي اطراف ان بود ، بنا شده است .
مقبره داراي چهار در ورودي است كه بر بالاي آنها با استفاده از آجر ، نقش هايي ايجاد شده است و سقفي گنبدي شكل دارد . از آنجايي كه اين بنا در داخل پارك قرار گرفته ، همه روزه و خصوصاَ در فصل تابستان مورد بازديد همگان است .

گنبد علويان

يكي از مهمترين بناهاي تاريخي همدان بنايي چهارضلعي به نام گنبد علويان است كه محل آرامگاه دو نفر از اعضاي خاندان علويان است و در دوران مغول تزئين و مرمت شده است . اين بنا به اواخر دوران سلجوقي مربوط است . از نظر منظره بيروني شباهت زيادي به گنبد سرخ مراغه دارد لإ ولي ابعاد آن بزرگتر است . قبر ها زير گنبد سردابي قرار گرفته كه با كاشي هاي فيروزه اي رنگ در ابعاد خشتي پوشيده شده است .
طول و عرض محوطه داخل بنا 8×8 متر است . گنبد آن طي قرون گذشته فرو ريخته است و فعلاَ بدون گنبد است .
جبهه بيروني بنا داراي طاق نماهايي در طرفين است كه به اشكال منظم به صورت لوزي هاي بزرگ و كوچك و با آجر ، برجسته كاري شده اند . بقاياي كتيبه اجري زيبايي به خط كوفي برجسته ، مشتمل بر چند آيه از قرآن كريم بر بالاي ديواره هاي خارجي و ستون هاي جانبي جلوخان ، به چشم مي خورد .

مقبره بابا پير (نعمان بن مقرن)

اين مقبره در 8 كيلومتري جنوب غربي شهرستان نهاوند ، در دهستان
محوطه اصلي چهارگوش است و دوازده پايه برج آرامگاه بر روي آن قرار گرفته است . قبر بوعلي در ميان برج و قبر ابوسعيد در كنار آن است . بر روي هر دو قبر ، لوحه اي از سنگ مرمر و كتيبه اي در 9 سطر به خط ثلث نوشته شده است .
در دو طرف سرسرا دو تالار قرار دارد كه يكي تالار اجتماعات و ديگري كتابخانه آرامگاه است . طول و عرض هر دو تالار به ترتيب 45/9 و 75/5 متر است و كتابخانه آن ببيش از 6 هزار جلد كتاب دارد .
ارتفاع برج ارامگاه از روي سقف آن 23 متر و از كف خيابان 5/28 متر است . مصالح بكار رفته در برج ، سيمان و ريزه هاي سنگ خارا است كه به صورت يكپارچه ساخته شده است .
در ميان ترك هاي دوازده گانه برج و در بالاي آرامگاه ، صندوقي مفرغي مكعب شكل قرار دارد كه سطح فوقاني آن هرمي شكل است . طول قسمت بالايي صندوق 5/97 سانتيمتر و عرض قسمت پايين آن 109 سانتي متر است و در هر چهار طرف آن كتيبه اي به خط ثلث نوشته شده است .
به منظور تجليل و قدرداني از مقام علمي اين دانشمند و فيلسوف گرانقدر ، در سال 1328 شمسي تصوير بوعلي توسط هنرمند و پيكر تراش شهير استاد ابوالحسن صديقي ترسيم شد كه بر اساس آن مجسمه تمام رخ ايستاده اي از سنگ مرمر سفيد به ارتفاع 310 سانتي متر و پهناي متوسط 90 سانتي متر و وزن تقريبي 5/4 تن تهيه شد و بر روي پايه اي در ميدان بوعلي همدان نصب گرديد . در جبهه شمالي پايه مجسمه ، بر روي لوح سنگ سفيدي به ارتفاع 180 سانتي متر و عرض 100 سانتي متر ، كتيبه زير در يازده سطر به خط نستعليق نوشته شده است .

مقبره در شيخ (ابوالعباس نهاوندي)

اين مقبره در محله اي قديمي به همين نام در شهرستان نهاوند قرار دارد . ابوالعباس نهاوندي از عرفاي سده چهارم هجري و معاصر عضدالدوله ديلمي بود .
در خصوص سال وفات او اطلاعات مستندي در دست نيست لإ ولي آنچه مسلم است وفاتش مقارن با اواخر قرن چهارم هجري است .
ساختمان مقبره از جبهه بيروني داراي پلان چهار ضلعي به ابعاد 6×5/6 متر با ارتفاع 5/3 متر است كه در ورودي آن با بلنداي 190 سانتي متر در داخل كوچه اي به عرض 140 سانتي متر قرار دارد .
اين مقبره در گذشته محل زيارت بود ، ولي امروزه به علت مخروبه بودن ، چندان مورد توجه مردم قرار نمي گيرد . سنگ قبرهاي موجود حاكي از آن است كه ساختماان كنوني مقبره در دوره قاجاريه احداث شده است .

برج قربان

اين بناي تاريخي در شهر همدان و در محله زندي ها ، نزديك دبيرستان ابن سينا قرار گرفته است . از قرار معلوم مدفن شيخ الاسلام حسن بن عطار حافظ ابوالعلاء و جمعي از امراي سلجوقي است كه در قرن هفتم و هشتم هجري بطرز ساده و بي پيرايه ساخته شده است . بنا از يك يرج 12 ضلعي آجري با گنبد هرمي شكل 12 ترك آجري ، تشكيل شده است .
طول اضلاع دوازدهگانه برج از بيرون بيش از 2 متر و از درون كمي بيش از 1 متر است . جبهه خارجي بنا را طاق نماهايي با عمق 15 سانتي متر و پهناي 123 سانتي متر (در هر ضلع )تشكيل مي دهد كه هر يك بوسيله يك گوشواره از سطح خارجي جرزهاي دوازده گوشه به عقب نشسته است و در جبهه داخلي برج نيز طاقنماهايي به عمق 20 سانتي متر و عرض 90 سانتي متر وجود دارد . اين بنا فاقد هرگونه كتيبه و گچبري و تزئينات است .
زير برج ، سردابي قرار دارد كه با برداشتن دو تخته سنگ از راه پلكان مي توان پايين رفت . مدخل آن در سمت شمالغربي است . در وسط برج بر روي طاق سردابه سنگ قبري ساده و معمولي بطول 125 و عرض 50 سانتي متر قرار دارد كه متن زير بصورت برجسته و در شش سطر روي آن حجاري شده است :
"يا غفار الذنوب هذا قبرالمرحوم المغفور الوصل رحمه ا... تعال محمد في شهر ذيحجه الحرام غفله سنه 1090"
اين سنگ به دوره صفويه تعلق دارد و ربطي به تاريخ احداث بنا ندارد . برج قربان در تاريخ 28/3/54 در فهرست آثار تاريخي ثبت شده است .
در وجه تسميه اين بنا از شخصي به نام قربان نام مي برند كه اين محل را در حمله افاغنه سنگرگاه خود قرار داد و از اهل محل خود دفاع كرد . از اين رو مسجد و بقعه به نام او مشهور شده است .

خانه شهبازيان

اين خانه قديمي دو ابتداي خيابان بوعلي سينا و انتهاي بن بست ميرفندرسكي واقع شده است.
اين بنا مربوط به دوره قاجاريه و داراي پلان مستطيل شكل اندروني و بيروني است. دراين خانه دوطبقه يك طبقه زيرزمين و يك طبقه ساختمان اصلي است.
مساحت كل ساختمان شامل ابنيه و محوطه هاي باز، در حدود1056متر مربع است و حركت در آن از طريق راهرو دال مانند به حياط اول و به وسيله چند پله سنگي به ساختمان اصلي صورت مي گيرد.
ساختمان تزيينات متعددي از قبيل گچبري هايي به شكل گل و بوته، آجر كاري هايي از نوع حصيري و تكرار نام « علي» ‏به توالي در بالاي در و پنجره بهار خواب وآجر لعابدار مشكي در ناحيه طاق نماها دارد كه در مجموع تزيينات بيروني ساختمان را تشكيل مي دهد. تزيينات داخلي نيز گچبري هاي گل وبوته درناحيه گنجه ها، رف ها وسر ستون هاست. اين بنا پنجره هايي با شيشه هاي رنگين و نماهاي چوبي بزرگ و سقف لمبه دارد.

رقص‌هاي محلي

رقص‌هاي محلي و بومي اين استان هم از نظر مضمون و هم از نظر شكل در خور توجه ويژه است. اين رقص‌ها در مراسم شادي و سرور اجرا مي‌شود. رقص كردي عمدتاً به شكل گروهي است و حركات فيزيكي موزون و هماهنگي دلپذير دارد. معمولاً رقص‌ها كمتر به شكل انفرادي و بيشتر با شركت زنان و مردان اجرا مي‌شود. اين رقص همراه با حركات موزون از محتوا و مضمون خاصي برخوردار است و نشان‌دهنده باورها و خصوصيات قومي و فرهنگي مردم كرد است. رقص معروف به «جارماق» از عمده‌ترين رقص‌هاي محلي است كه امروزه نيز در مواقع خاصي در تمام شهرها و به ويژه در روستاها و قبايل كوچ‌نشين به اجرا درمي‌آيد.
علاوه بر رقص‌هايي كه در مراسم شادي و جشن‌ها اجرا مي‌شود، در اين استان رقص‌هاي ويژه‌اي نيز وجود دارد كه مي‌توان آن‌ها را رقص‌هاي مذهبي و اعتقادي دانست.
استان كردستان يكي از مراكز عمده تصوف و عرفان كشور است. در اين منطقه فرقه‌هاي صوفيه همچون خاكساريه، نقشبنديه، نعمت‌اللهي و قادريه هر ساله در روزهاي معيني مراسم ويژه خود را برگزار مي‌كنند كه رقص جزء‌لاينفك آن است. براي نمونه آئين‌ها، رسوم و حال و هواي يك مجلس مربوط به دراويش قادري كه از مهمترين سلسله‌هاي تصوف كردستان به حساب مي‌آيد در زير مورد اشاره قرار مي‌گيرد:
خانقاه كه گاهي تكيه، زاويه و رباط نيز گفته مي‌شود، محل اجتماع درويشان است. در خانقاه اوراد و اذكار و رياضيات و چله‌نشيني‌ها رايج است. در مجالس درويشان معمولاً يك نفر قوال يا حتي خود خليفه ترانه‌هايي عاشقانه يا عارفانه همراه با دف و ني يا حتي تار مي‌خواند و دروايش حلقه وار بر زمين مي‌نشينند و معمولاً خاموش و آرام هستند. سرها به زير و نفس‌ها در سينه حبس است و ناگاه درويشي به وجد مي‌آيد، نعره مي‌زند و خود را پيچ و تاب مي‌دهد. پاره‌اي دچار رعشه و لرزش مي‌شوند. اين شور معمولاً به جمع هم سرايت مي‌كند و كم كم تمام حاضران در مجلس به پايكوبي به دست افشاني برمي‌خيزند. در اين مرحله صداي دف و آواز و فرياد به اوج خود مي‌رسد. درويشي خرقه خود را مي‌درد، ديگري فريادهاي بيهشانه مي‌كشد، كساني هم از خود بي‌خود مي‌شوند و بر خاك مي‌افتند، در اين حالت خود انگيختگي كه با هيجانات شديد همراه است، خنجرها به بيرون كشيده مي‌شوند، سيخ‌ها يك به يك بر اعضاء و جوارح فرو مي‌روند. يك نفر سيم عريان برق را در دستانش گرفته است و درويشي ديگر زهر و سم بر حفره دهانش سرازير مي‌كند. كساني ديگر آتش و شيشه را چون خوراكي مي‌خورند. در اين هياهو چند نفر خنجرهايي را بر فرق سر خويش مي‌كوبند و در جايي ديگر درويشي پهلوي خود را با خنجر مي‌درد.
در اين مرحله كه احساسات در اوج غليان است، خليفه وارد معركه مي‌شود و عنان هيجانات را به دست مي‌گيرد و آرام آرام جمعيت را به آرامش فرا مي‌خواند. جماعت دراويش اطاعت مي‌كنند. خنجر و سيخ‌ها از تن‌ها خارج مي‌شود، دف‌ها خاموش مي‌شوند و آرامش به جمع باز مي‌گردد. دراويش يك به يك خسته و عرق ريزان بر زمين جاي مي‌گيرند. ختم مجلس اعلام مي‌شود. آن‌هاي كه زودتر به حالت عادي برگشته‌اند يك به يك محيط خانقاه را ترك مي‌كنند. خليفه در زاويه مي‌نشيند و آمادگي خود را براي پذيرش خصوصي اشخاص و پاسخگويي به سؤالات و ارشادات لازم اعلام مي‌كند.

قلعه جمكران

قلعه جمكران در 6 كيلومتري شرق قم و در داخل روستاي جمكران واقع شده است. اين قلعه كه به قلعه گبري نيز مشهور است از بناهاي پيش از اسلام مي باشد كه در دوران اسلامي نيز مورد استفاده قرار گرفته است. اهل محل، آن را به زمان جمشيدشاه از شاهان پيشدادي نسبت مي دهند. اين بنا داراي پلان مربع با ابعاد 55×55 متر است و ضخامت ديوارها 4 متر در پايين است كه به تدريج هر چه ارتفاع بيشتر مي گردد، از ضخامت آن كاسته مي شود، مصالح به كار رفته شامل خشت و گل است كه در پايين ديوارها متشكل از دو لايه چينه به ارتفاع 2 متر بر روي هم، پس از آن سه رديف خشت با ابعاد 6×27×27 سانتي متر، سپس يك لايه چينه به ارتفاع يك متر به صورت يك در ميان تا بالاي ديوارها تكرار شده است. ارتفاع كنوني در بعضي قسمت ها تا 10 متر هم مي رسد، اما به طور متوسط 9 متر ارتفاع دارد. در حال حاضر به دليل متروكه بودن به محل انباشت ضايعات و زباله هاي اهالي محل تبديل گرديده است.

قلعه سام آباد

اين قلعه در جنوب شرقي قمرود در فاصله 4 تا 5 كيلومتري روستاي قمرود قرار دارد. طول و عرض قلعه 76 متر است و چهار برج در چهار گوشه آن وجود دارد. قلعه داراي يك حياط مركزي و از نوع بناهاي چهارايواني است كه ايوان هاي شرقي و غربي آن به صورت دروازه است. در كنار دروازه غربي، حمامي هنوز پابرجاست.

قلعه قرمز

در شمال كاروانسراي حوض سلطان، بنايي به نام قلعه قرمز با كاربري نظامي ساخته شده است. اين بنا 112 متر عرض و 115 متر طول دارد و كاملا مشخص است كه با شتاب ساخته شده و ناتمام مانده است. تمام بنا جز سردر ورودي آن از خشت و گل ساخته شده و دورادور آن اتاق هاي متعدد وجود دارد. حياط كوچكي در سمت شمال بنا شده و در برابر سردر اصلي يك باغ كوچك به كاشتن سبزيجات اختصاص داشت. به اين ترتيب در زمان آبادي اين راه، قلعه قرمز محل مسكوني كشاورزان بود. در جلوي قلعه، آب انبار بزرگي وجود دارد كه از آب باران پر مي شد.

قلعه قمرود

قمرود داراي دو قلعه كهن و جديد بود كه امروزه فقط بخش هايي از آن بر جاي مانده است. يكي از اين قلعه ها احتمالا مربوط به دوره صفويه يا پيش از آن است و اكنون به صورت باربند يا آغل گوسفند از آن استفاده مي شود. قلعه ديگر توسط مهندس الممالك براي اسكان خود، اطرافيان و خدمه اش در جوار شرقي قلعه كهن برپا شده بود. قلعه داراي بازارچه، حوضخانه و بادگير بوده است.

قلعه گلي

بعد از آبادي محمدآباد كاج، در پاي اولين تپه هاي آهكي به طرف شمال شرقي، آثار اين قلعه قديمي مخروبه مشاهده مي شود. اين قلعه كه در كنار قلعه سنگي محمدآباد قرار دارد، مربوط به دوره اشكاني است و خرابه هاي آن شامل يك ديوار بلند از خشت هاي ضخيم است. براي ساخت اين قلعه محوطه اي را محدود نموده و در وسط آن، بناهاي چند طبقه ساخته بودند. در برج ها و پي هاي سنگي، ورقه هاي آهكي براي استحكام به كار رفته است. از آنجا كه ساختمان به كلي فروريخته قبل از كاوش دقيق نمي توان نقشه اصلي آن را روشن نمود. به هر حال خشت هاي قطور و بزرگ بدنه و پايه، از تعلق ساختمان به دوران پيش از اسلام حكايت مي كند. در اطراف قلعه گلي بقاياي ظروف شكسته و كاشي هاي لعاب دار فراوان ديده مي شود.

قلعه مظفرآباد

قلعه مظفرآباد كه حدود 5 كيلومتري شرق روستاي قمرود واقع شده، از آثار مهندس الممالك و به نام يكي از پسران اوست. قلعه داراي پنج برج است كه چهار برج در چهار گوشه آن و برج پنجم در ميانه ضلع شرقي قرار دارد. كنار در ورودي نيز حمامي ساخته بودند.

ساير قلعه ها

● قلعه زاربلاغ، متعلق به دوره مادها، كه در جاده قديم قم – تهران بعد از گردنه علي آباد واقع شده است. ● قلعه تپه طغرود، از آثار دوره ايلخاني، كه در كنار روستاي طغرود قرار دارد. ● قلعه جك، متعلق به دوران اسلامي، كه در بخش خلجستان بعد از روستاي نويس روبروي ارتفاعات روستا قرار دارد. ● قيزقلعه سي جمكران، كه به دوره پيش از اسلام و اسلامي تعلق دارد و در جنوب غربي مسجد جمكران، در مقابل كوه دوبرادران واقع است. ● قلعه سيرو، كه از دوره ساساني باقي مانده و در بخش كهك، در صخره اي مشرف بر روستاي سيرو قرار دارد.● قلعه قيزعلي، كه در شرق روستاي قمرود قرار دارد و داراي حياط مركزي و چهار برج در چهار گوشه است. اين قلعه احتمالا از آثار دوره صفوي است. ● قلعه ملك آباد، كه مهندس الممالك براي دخترش و به نام او برپا داشت. در كنار اين قلعه آسياب آبي احداث شده است. ● قلعه وتوس (توس) كهندان، كه به دوره اسلامي تعلق دارد و در بخش خلجستان بعد از روستاي ونان در ارتفاعات كوه توس واقع است. ● شيرين قلعه (منصورآباد)، در جنوب شرقي قمرود، كه آثار كمي از آن باقي مانده است.

خانه ملاصدرا

خانه ملاصدرا فيلسوف بزرگ قرن 11 كه فلسفه اشراق را به نهايت اوج خود رساند در كهك واقع شده و به دورة صفويه مربوط است. اين بنا كه كاملاَ مخروبه بود و از آن به عنوان اصطبل استفاده مي شد؛ در سال 1376 با توجه به شكل اوليه آن بازسازي و احيا شده است.
فضاهاي جانبي اين بنا از بين رفته و فقط چهار صفه اصلي آن باقي مانده است. محوطه اصلي اين بنا سقف گنبدي شكل دارد و در راس گنبد آن؛ شيشه هاي رنگي نور را به داخل بنا هدايت مي كند. در چهار طرف اين محوطه چهار دهليز قرار گرفته است كه دو دهليز آن در تملك ديگران است و سازمان ميراث فرهنگي استان در صدد خريد؛ حفاظت و بازسازي آن هاست.

خانه زند ( حاج علي خان )

در جنب خانة حاج قلي خان ( محل ادارة ميراث فرهنگي قم ) و در مركز بافت قديمي شهر كه به محلة چهار مردان معروف است؛ واقع شده و كوچه دسترسي به خانه مذكور همان كوچه گذر قلعه است كه در گذشته به دروازه قلعه در جنوب غرب شهر منتهي مي شد. با توجه به فرم ساختماني؛ مصالح به كار رفته و كسب اطلاعات از مالك آن؛ بناي ساختمان متعلق به دو نسل پيش و با قدمتي نزديك به 120 سال است و به اواخر دورة قاجاريه تعلق دارد. عمده ترين ويژگي بنا عبارتن از: ورودي بنا شامل سردر كوتاه با تماي روكار آجري و بندكشي است كه در قسمت پيشاني اشكال هندسي و تزئينات نازك كاري دارد و از طريق دالاني واقع در جبهه جنوبي به حياط مركزي ( ميانسرا) ارتباط پيدا مي كند. اين عمارت شامل سه بخش است:
بخش اول شاه نشين تابستاني با بادگير منفرد كه به زيرزمين مرتبط مي شود و در جبهه شرقي واقع شده؛ بخش دوم شاه نشين زمستاني كه فضاي بيشتري را در برمي گيرد و در جبهه شمالي واقع شده و بخش سوم كه به خدمه مربوط مي باشد و در جبهه غربي واقع شده است.
اين بنا در حال حاضر كاربري مسكوني دارد. ستون هاي سنگي همراه با سر ستون ها و پايه ستون؛ ايوان هاي شمالي و شرقي و درهاي چوبي از عناصر بارز تزئينات بنا محسوب مي گردد.

خانه حاج قلي خان

خانه حاج قلي خان ( محل اداره ميراث فرهنگي ) در مركز بافت قديم شهر كه به محله چهار مردان معروف است واقع شده و كوچة دسترسي آن گذر قلعه است كه به دروازه قلعه در جنوب غربي شهر در دوره قاجار منتهي مي شد. با توجه به فرم ساختماني؛ مصالح به كار رفته و كسب اطلاعات از مالكين قبلي؛ بناي ساختمان به اواخر دورة قاجار تعلق دارد؛ ليكن اتاق ها و فضاهاي جبهه جنوبي كه قديمي ترين بخش بنا هستند قدمتي بيش از 120 سال دارند.
ورودي بنا شامل سردري كوتاه با طاق قوسي رومي آجري است كه از طريق پاگرد شش ضلعي ( هشتي ) و دالان جبهة شمالي به حياط مركزي ( ميانسرا ) ارتباط مي يابد. كل مساحت بنا 400 متر مربع است كه 320 متر آن زير بناي مفيد است.
علاوه بر سرويس هاي بهداشتي؛ اين خانه در مجموع 13 اتاق دارد كه چهار اتاق آن نبسبتاَ بزرگ اند. شاخص ترين بخش خانه پنج دري جبهه شرقي است كه از طريق بادگيرهاي دوگانه با فضاهاي خارجي و زير زمين مرتبط مي باشد. به علاوه شش دري بخش شمالي با ستون هاي سنگي ايوان؛ از قسمت هاي با اهميت خانه است.
نوع بهره برداري و خصوصيات بارز بنا ساختار مسكوني دارد؛ ليكن با تغييراتي جزئي در حال حاضر كاربرد اداري يافته است. با دگيرهاي دوگانه كه به زيرزمين شاه نشين جبهه غربي مرتبط مي باشند و ستون هاي سنگي همراه با سرستون ها و پايه ستون هاي ايوان هاي شمالي و شرقي و پنج دري هاي چوب گردو از خصوصيات بارز بنا محسوب مي گردد.

خانه حضرت امام خميني ( ره )

خانه حضرت امام خميني ( ره ) در شهر قم؛ ساختماني دو اشكوبه و بسيار ساده و شامل زير زمين و طبقه همكف است كه حياط ساختمان در قسمت جنوبي آن قرار گرفته است و در جهات شمال؛ شرق و غرب آن فضاهاي سرپوشيده قرار دارند. استقرار فضاها به گونه اي است كه پلكان مياني؛ ساختمان را به دو بخش بيروني ( در شرق ) و اندروني ( در غرب ) تقسيم مي كند. تالار سمت شرق محل سخنراني حضرت امام ( ره ) در هنگام سكونت در آن بوده است. از شواهد معماري بنا پيداست كه تاريخ ساخت آن اوايل قرن حاضر است. بنا در حدود سال 1335 توسط حضرت امام خميني ( ره ) خريداري و تا سال 1342 توسط معظم له مورد استفاده قرار گرفته است. هم اكنون اين بنا به عنوان يادمان تبرك شده از سوي حضرت امام خميني ( ره ) بازديد كنندگان فراواني از سراسركشور و جهان دارد.