مسجد و مدرسه چهل ستون مسجد و مدرسه چهل ستون دربافت بازار ( بازار بالا ) در ضلع جنوب شرقي مسجد و مدرسه جامع ( سيد ) در راسته معروف به راسته حجت الاسلام قرار دارد دومين حوزه علميه و معتبر در شهر زنجان بعد از مسجد ومدرسه جامع محسوب مي گردد ، مسجد و مدرسه چهل متون داراي صحن و شبستانهاي بزرگي است كه طاق و تويزه هاي ضربي آن بصورت زيبا و متقارن بر روي 32 ستون قطور استوار گشته ، تعدد و كثرت ستونها موجب شده كه اين بناي مذهبي و فرهنگي در ميان مردم به مسجد و مدرسه چهل ستون معروف و مشهور گشته است. مسجد و مدرسه چهل ستون كه يكي از مهمترين و معرو فترين حوزه هاي علميه ايران در دوره قاجار بوده توسط يكي از علماي بنام آن زمان بنام مرحوم آخوند ملا علي قارپوز آبادي ساخته شده است. طبق كتيبه اي كه بر روي پيشاني ورودي بنا الصاق شده اين بناي مذهبي و تاريخي به سال 1284 هجري قمري ساخته شده است. صحن و شبستانهاي بسيار فراخ اين مسجد بيانكر دوران شكوفايي و رونق معنوي آن در زماني نه چندان دور مي باشد مسجد و مدرسه چهل ستون كه از نوع مساجد با سبك و سياق چهل ستوني است در نماي داخلي داراي پوشش گچ كاري شده است و محرا بش كه با رسمي بندي و كاشي معقلي آرايش شده و ازاره هاي آن نيز مزين به كاشيهايي با طرحهاي گل و بوته ( طرح گلداني ) متاثر از مكتب كاشيكاري دوران قاجار است. بر روي بخشي از بدنه محراب كتيبه اي به خط نسخ وجود دارد كه زمان مرمت مسجد يا تجديد بناي آن را در سال 1332 هجري قمري توسط امير افشار خان و به اهتمام حاجي رجب علي زنجاني رقم خورده است. مدرسه و مسجد چهل ستون داراي قدمتي بيش از يك قرن مي باشد
مسجد عبدا… ميرزا دارا
مسجد جامع مسجد عبدا… ميرزا دارا اين مسجد در بافت بازار زنجان راسته قيصريه قرار گرفته است و بزرگترين و زيباترين مسجد و مدرسه ديني شهر مي باشد كه توسط عبدا… ميرزا دارا پسر يازدهم فتحعلي شاه قاجار ساخته شده است . عبدا… ميرزا دارا در سال 1211 هجري قمري متولد و در سال 1224 در سن 13 سالگي به حكومت زنجان منصوب شد وميرزا محمد تقي علي آبادي كه از منشيان خاص شاه بود به وزارت وي برگذيده شد و به زنجان روانه گرديد . مسجد جامع تنها مسجدي است كه در ميان مساجد شهر زنجان به سبك و سياق مساجد چهار ايواني ساخته شده وكليه قوانين و قراردادهاي مفروض در معماري مساجد سنتي ايران را با تأثير پذيري از سليقه ها و امكانات محلي در خود جاي داده است اين مسجد در طول تاريخ خود به اسامي متعددي چون مسجد دارا ، مسجد سيد ، مسجد سلطاني و مسجد جمعه ناميده شده وداراي 20 حجره در دو سوي ايوان غربي و ايوان شرقي است . اوج تزئينات بنا در سطوح ايوانهاي شمالي و جنوبي تمركز يافته ، كاربرد خط معقلي يا بنائي ، نگاره هاي گياهي و انواع طرحهاي هندسي كه با تكنيك كاشي هفت رنگ يا مينايي اجرا شده طيفي از هنر دوره قاجار را به وجود آورده است . مهمترين كتيبه تاريخي مسجد فرماني است از فتحعلي شاه قاجار در خصوص احداث بنا كه به خط ثلث در پاي قوس ايوان جنوبي نگاشته شده است . اين بنا به شماره 1056 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است .
كاروانسراي نيك پي
كاروانسراي نيك پي
1- موقعيت طبيعي
كاروانسراي نيك پي در روستاي نيك پي در بخش زنجانرود و به فاصله 35 كيلومتر شمال غربي شهرستان زنجان از توابع اين شهرستان قرار دارد و تنها حوزه آبي منطقه زنجانرود مي باشد كه با فاصله 250 متر از جنوب اين روستا مي گذرد.
اين بنا در فاصله 35 كيلومتري شمال غربي شهرستان زنجان در روستاي نيك پي واقع شده است از نظر طبيعي كاروانسرا داخل روستا و در نزديكي تپه اي به نام تپه قبرستان و در حدود 200 متري اين تپه قرار گرفته است. اطراف اين كاروانسرا خانه هاي روستايي قرار دارد.
2- موقعيت فعلي
كاروانسراي نيك پي در روستاي نيك پي در بخش زنجانرود از توابع شهرستان زنجان قرار دارد كه از طرف جنوب شرقي به شهرستان ايجرود و از سوي غرب و جنوب غربي به شهرستان ماهنشان منتهي مي گردد. همچنين از طرف شمال غربي و شمال شرقي در ناحيه مركزي قرار گرفته است
3- تاريخچه بنا
كاروانسراي نيك پي با توجه به سبك معماري و سياق تزئيني، بناي عام المنفعه و همچنين بر اساس اسناد و متون تاريخي برجاي مانده و متعلق به عصر صفوي مي باشد كه در زمان شاه عباس دوم در مسير يكي از راههاي عمده بازرگاني فلات ايران ساخته
شده، وجود كاروانسراي سنگي در جهت شرق و در بخش جنوبي شهر زنجان به فاصله km 30 قرار دارد.
4- مشخصات بنا
كاروانسراي نيك پي از جمله كاروانسراي به سبك چهار ايواني دوران صفويه مي باشد و بر اساس پلان بر جاي مانده و اين كاروانسراي چهار ايواني با پلان چهار گوش داراي صحن و ميانسراي هشت ضلعي غيرمنظم بوده كه گرداگرد آن را حجره هاي چهارده گانه در بر گرفته است براي دستيابي به اصطبل، انبارها و ساير فضاهاي خدماتي در گوشه هر ضلع از صحن، ميانسرا فضاهاي ارتباطي وجود دارد كاروانسراي نيك پي
داراي يك فضاي ورودي در ضلع شرقي مي باشد كه دو طرف آن حجره هاي نگهبانان بصورت قرينه قرار دارد، طاق و قوسها در اين اثر تاريخي بصورت ضربي اعمال شده و عنصر قرينه سازي به زيباترين شكل مطابق الگوي رايج در معماري سنتي فلات ايران رعايت گرديده است.
5- نوع بهره برداري و خصوصيات بارز بنا
از جمله خصوصيات بارز در اين اثر تاريخي وجود فضاهايي معروف به چهار پخي در چهار ضلعي صحن و ميانسراي مركزي براي دستيابي به ساير فضاهاي داخلي مانند انبارها، اصطبل، عملكرد بنا در رديف كاروانسراهاي صفوي و شاه عباسي تعريف مي شود و در حال حاضر بخشهايي از بنا تخريب و در بخشي از آن مسجدي نوساز ساخته شده و از فضاهاي باقي مانده به عنوان انبار و طويله استفاده مي شود.
6-عوامل تزئين شده و نوع آنها
تزئينات شاخص و قابل توجه در اجزاء اين اثر تاريخي مشاهده نمي گردد. فقط در سطوح داخلي وجود تاقچه هايي با قوس هلالي و طاقنماهايي با قوس جناغي و قاب بنديهايي با آجر چيني ساده و بصورت يكنواخت ديده مي شود.
7- نحوه مالكيت بنا و مشخصات ثبت آن در رديف آثار تاريخي
اين بنا از نظر مالكيت در دست اوقاف بوده كه بصورت اجاره به روستائيان واگذار شده است.
8- اقدامات انجام شده در مورد بنا ذكر مشخصات
احداث يك مسجد نوساز در قسمت جنوب شرقي بنا بدون توجه به پلان اوليه و نامتناسب با بافت مجموعه
9- توضيح ضروري و اختصاصي بنا
بخشهاي باقي مانده شديدا در معرض تخريب قرار دارد.
اشاره به اقداماتي كه در دوره هاي گذشته روي بنا انجام شده است.
10- توسعه و يا تعميرات و دخل و تصرف انجام شد تاكنون
تاكنون هيچ گونه تعميراتي در ساختمان اين بنا انجام نشده، تنها به شكل غير اصولي يك مسجد نوساز بر روي بخشهايي از بدنه تخريب شده بنا احداث گرديده است.
چهار طاقي هاي موسوم به ( آتشكده
چهار طاقي هاي موسوم به ( آتشكده ) اين چهار طاقي ها با عناوين : الزين ، تشوير ،گيلانكشه،گيلوان و پيرچم در منطقه طارم واقع گرديده اند و در سال 1353 ه. ش با نام آتشكده هاي ساساني در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده اند .
در سالهاي اخير با انجام گمانه زني و بررسي داده هاي باستانشناسي ( خصوصاً سفالهاي ) آتشكده بودن انها با شك و ترديد همراه شد و چهار طاقي هاي مورد بحث احتمال قريب به يقيقن متعلق به دوران اسلامي ( حد فاصل قرون 7 و 8 هجري )مي باشند.
اين چهار طاقي ها داراي پلان مربع و پوشش گنبدي شكل بوده و با استفاده از مصالح قلوه سنگ و ملاط گچ و اهك احداث گرديده اند .
بازار زنجان
بازار زنجان مجموعه تاريخي بازار زنجان در قلب بافت قديمي كه روزگاري مشرف به دروازه قلتوق ،دروازه جنوبي شهر بودقرار دارد،اين بازار كه طويلترين بازار ايران مي باشد از سوي غرب و شرق گسترده شده بدين لحاظ بازار پائين و بازار بالا تقسيم و نامگذاري شده است . طبق اسناد و متون تاريخي ساخت آن در سال 1205هجري قمري در دوران حكومت آقامحمد خان قاجار آغاز و به سال 1213هجري قمري مقارن حكومت فتحعلي شاه قاجار پايان پذيرفته است. و در دوره هاي بعد نيز به بناي آن افزوده شد از جمله ساخت چندين سرا ، مسجد ، گرمابه و… مجموعه بازار بالا مشتمل بر بازار قيصريه ، بازار بزازها ، حجت الاسلام ، امامزاده و عبد العلي بيك است . اين مجموعه از نظر توليد و عرضه كالا و خدمات جنبي وابسته ، بسيار غني و مهمترين مركز اقتصادي و تجاري شهر محسوب مي شده است . بازار زنجان از نظر توليد و نوع فعاليت به هشت راسته تقسيم مي شود از جمله راسته ززرگرها ، كفاشها ، بزازها ، سراجها و … . ازكاروانسراهاي جالب اين مجموعه كه نقش مؤثري در عرضة كالاها ايفا نموده ، سرا يا كاروانسراي حاج علي قلي و سراي حاج كربلايي علي را مي توان نام برد احتمالاًدر سال 1300 ه.ق تكميل شده است . گستردگي جغرافيايي بازار از يك سو و تنوع راسته ها ، تعدد سراها و كاوانسراهاي درون شهري در راسته هاي فرعي كه هركدام به نامي و به فعاليتي خاص اختصاص يافته از سوي ديگر ،همچنين وجود مساجد فراوان گوياي پويايي اين مجموعه فرهنگي، اقتصادي ، تاريخي وهنري در طول زمان و به فراخور اوضاع و شرايط حاكم بوده است. خصوصا" از نقطه نظر بكاربردن تكنيك هاي معماري و سبكها وشيوه هاي تزئيني دوران قاجار كه در راسته ها ،حجره ها ،چهار سوقها ، مساجد،سراها و كاروانسراهاي درون شهري ،گرمابه ها به زيباترين شكل و شيوه أي اجرا شده است.از جمله كاربرد انواع طاق و قوسهاي هلالي،جناغي و ضربي،گهواره أي خاصه در راسته هاي اصلي و فرعي مزين به آجرچينيهايي با طرحهاي مختلف هندسي ،خفته و راسته،حصيري و بكارگيري تكنيك آجر و كاشي ، و كاشيكاري به رنگها و طرحهاي قاجاري درسطحوح خارجي و داخلي بنا ها ،طاقنماها،طاق و قوسهاوهمچنين ستون نماهاي گلداني در مساجد و سراها قابل ذكر ميباشد كه اوج اين سبك هاي معماري و شيوه ها و نو آوريها ي تزئيني در اجزا,و اركان مساجد خاصه مسجد جامع به ظهور رسيده و اين مجموعه را در طول تاريخ خود تبديل به يكي از يادمانهاي ارزشمند و زيباي هنري و معماري دوران قاجار ساخته اين مجموعه در فهرست آثار ملي كشور به شماره 444/1/14/6/1374 به ثبت رسيده است. طرح مطالعه و احياي بازار زنجان اين طرح شامل بخشهاي زير مي باشد. – مطالعات تاريخي و تحليلي • نحوه تشكيل بازار زنجان اگر چه تشخيص نحوه تشكيل بازار زنجان بدرستي و با دقت زياد ميسر نيست اما بيان مورخين و همچنين چگونگي قرار گيري اجزا گوناگون آن در كنار يكديگر تا حدود زيادي روشنگر شكل گيري و رشد و توسعه اين بازار مي باشد . بازار زنجان با توجه به قرار گيري زنجان در مسير راههاي تجارتي شرق – غرب، در امتداد مسير قزوين – تبريز ايجاد شده و متصل كننده دروازه قزوين به دروازه تبريز مي باشد . از سوي ديگر ارتباط بسيار قوي زنجان با مناطق مركزي از طريق كردستان و همينطور نياز روستائيان اطراف بويژه در بخش هاي جنوبي منطقه زنجان در استفاده از مسير ارتباطي عمده شرق – غرب ، وجود پل مير بها الدين موئد اين مطلب است كه ارتباط مناطق جنوبي اين ناحيه ناحيه با زنجان از طريق اين پل . راهي كه از آن به شهر و بالتبع به بازار منتهي ميشود بوده است . بنا براين ميتوان نتيجه گرفت كه نطفه اوليه تشكيل بازار را بايد در محل تلاقي اين دو راه عمده جستجو كرد . بررسي نقشه بازار و شهر زنجان نشان ميدهد كه اين نقطه تلاقي ، در محل برخورد كوچه حمام مير بها الدين با راسته بازار است . و حمام مير بها، مسجد ميرزائي و منازل مسكوني با ارزشي كه در اين بخش وجود دارند اين نظر را تقويت مي كنند . بطور قطع نزديكي اين هسته به ميدان وركچي ها در سمت غرب آن كه با توجه به چگونگي شكل گيري شهر و نقشي كه اينگونه ميادين در شهر ها و بازار ها داشته اند يكي ديگر از دلايل اثبات اين مدعاست . مطالعه موقعيت شهر و حصار آن و وضعيت فعلي بازار بيانگر اين مطلب است كه رشد بازار در مراحل بعدي به سمت شرق بوده و بخش شرقي بازار متاخر تر از بخش غربي آن است . چرا كه حصار شهر در بخش غربي ، در حوالي خيابان اصغريه بوده و اين امر امكان تصور رشد بازار رادر خارج شهر منتفي مي دارد . در جريان رشد بازار زنجان توسط راسته ها ، سراها ، ميادين ، تيمچه ها ، بازار ها ، دالانها ، مساجد ، حمام ها ، تكيه ها و ساير عناصر آرايش مي يابد تا جائيكه امروزه با رقمي معادل يكهزار باب مغازه و در حدود پنحاه نوع مشاغل مختلف ، نقش مهمي در سطح شهر و منطقه دارد . • راسته ها : راسته اصلي بازار زنجان از خيابان سعدي شروع شده و پس از قطع آن توسط خيابان فردوسي ، در خيابان اصغريه به پايان مي رسد و در حدود يك كيلومتر درازا دارد . در بدو شروع بازار از سمت شرق ، دو راسته به موازات يكديگر شكل مي گيرند كه هر يك به سراهاي مختلفي مرتبط مي گردند اين دو راسته، راسته امامزاده و راسته عبدالعلي بيك نام دارند . • راسته هاي فرعي : تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان باعث تشكيل راسته هاي تخصصي و فرعي در اطراف راسته اصلي مي شود كه در بيشتر موارد به عرضه نوع خاصي از اجناس يا خدمات اشتغال مي يابند . راسته هاي حاج حسن ، ترابي ، حاج حيدر ، انگوراني ، صباغها، رستمخاني و آقا از جمله راسته هاي فرعي بازار زنجان محسوب مي شوند . مهمترين شاخه فرعي بازار ، راسته حجه الاسلام است كه بموازات راسته اصلي بوجود آمده و به قيصريه متصل مي شود. • قيصريه : بازار قيصريه يا راسته قيصريه محل ارائه اجناس ظريف و پر بها است . در حال حاضر قيصريه زنجان محل فروش اجناس لوكس ميباشد . موقعيت قيصريه زنجان كه از راسته هاي اصلي منشعب مي شودو آنرا به خيابان امام خميني و سبزه ميدان متصل مي كند باعث تقويت اين محور شده و در حال حاضر يكي از فعالترين محور هاي بازار است . • سراها: كاروانسراهاي بازار زنجان يا بعبارت ديگر سراهاي آن از ارزشمند ترين عناصرتجاري و معماري اين بازار به حساب مي آيند . سراها غالبا محل استقرار تجارتخانه ها بوده اند و همگي داراي حياط مركزي هستند . نكته مهم در مورد سراها چگونگي ارتباط آنها با راسته و نحوه حر كت در داخل آنهاست . سراهاي ملك ، حاج شعبان ، حاج فتح ا... ، حاج جواد ، نهالي ، شاطرعلي ، حاج رحمان قرباني ، حاج كلبعلي ، حاج شامي ، بالاو پائين از جمله سراهاب يك حياطي بازار زنجان هستند. • ميادين : در حوالي دروازه هاي شهر كاروانسراهائي ساخته مي شدند كه براي اطراق كاروانهاي تجاري يا مسافري مورد استفاده قرار مي گرفتند در مجاورت اين كاروانسراها در داخل يا خارج شهر ميدانهائي بوجود مي آمدند كه محل داد و ستد و مبادلات تجاري بوده اند و جود اين ميادين باعث مي شد تا فرو شندگان دوره گرد ، روستائيان و بازرگاناني كه بين شهرها آمد وشد داشتند بتوانند در اين فضا ها به خريد و فروش بپردازند . و نزديكي اين ميدانها با كاروانسراهاي عمده شهر سبب رونق و احيا آنها مي شد نحوه استقرار ميادين آهنگران و ميدان وركچي ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت كاروانسراهاي عمده بازار و شهر زنجان بيانگر نقش اين فضاها در كالبد بازار مي باشد . • تيمچه ها : تيمچه هاي بازار زنجان علاوه بر خصوصيات كالبدي ويژه اي كه دارند از نقاط عطف حركتهاي پياده راسته بازار به شمار مي روند بعنوان مثال تيمچه هاي چهار دربي در قسمت شرقي بازار ، جمع كننده حركتهاي ورودي بازار و هدايت كننده آن در مسير راسته اصلي مي باشد. • پذيرش بافت قديم همانند يك واحد كه در طول زمان متغير در حال تحول بوده است و در اين راستا زمان ما نه تنهابايستي در كنار بافت قديم ، همراه آن و در پيوند با آن اقدام نمايد بلكه موظف است تمامي ابزار هاي قوي و دستاورد هاي جديد فضائي و حتي اجتماعي و انساني و توليدي خود را جهت تضمين ارائه حيات اين مجموعه ها بكار گيرد. با توجه به اين اصل كه جريان آرام بافت قديم پذيراي حركت ناموزون و سريع نمي باشد اقدام ما مي بايستي بر خورد قديم و جديد را بجاي رويا روئي به يك تبادل و پيوند تبديل نمايد. • حفظ و حراست بافت قديم همانند يك يادواره معني و مفهوم واقعي آن عبارتست از قطع شريان حيات و حفظ نمادين موجود در بافت قديم ، اين اقدام همانند حفظ جسد مرده اي است كه حيات و تحرك واقعي و تبادل و ارتباط عملي و معنوي خود را از دست داده است . حفظ و حراست يك مجموعه و يك بافت عبارتست از حفظ تغيير و تحولات آن بشرطي كه اين تغييرات باعث انهدام طبيعت انساني و ويژگي ذاتي آن نشود . در اين راستا علل اضمحلال و عوامل مخل تشخيص داده مي شوند . و حتي ممكن است عوامل ديگري كه زماني با اين پيوستگي كار مي كرده اند ولي بتدريج از بين رفته اند ، احيا و باز سازي گردند و يا گاهي ممكن است عوامل مشابه جايگزين آن شوند . در اصل هدف هميشه حفظ و نگهداري ار تباط بين عناصر حجمي و فضائي و عملكردي است ولي نظام برنامه ريزي در اين هدف همانند نظام برنامه ريزي در طراحي جديد نيست ، در طراحي جديد ما يك واقعيت اقتصادي ، اجتماعي ، فضائي و ... را در بنا در نظر مي گيريم و در نهايت يك فرم فيزيكي متناسب با نياز مورد نظر است در حاليكه بافت قديم و مجموعه قديمي و تك بناهاي موجود در بافت قديم از پيش داراي يك فرم فيزيكي هستند، كه به ما سپرده شده اند و وظيفه ما يافتن يك سري اصول اقتصادي ، اجتماعي متناسب و متضمن حفظ ارزشهاي فضائي حجمي و هنري آن است . و اين برنامه ريزي وقتي موفق است كه در سطح منطقه و شهر به اجرا در آيد و محلات قديمي و بافتهاي ارزشمند زندگي يافته و فعال شوند و عملكردي بيابند كه اگر درست شبيه به عملكرد اصلي نيست ، حد اقل مترادف با عملكرد اوليه باشد. و در اين رابطه امر حفاظت و احيا ، مستلزم حمايتي مادي و اقتصادي خواهد بود . ( متناسب كردن جهت زندگي و احيا فضاهاي مختلف ) بررسي طرح مطالعه و احياء بازار زنجان پروژه مطالعه و احياي بازار زنجان و محله پيرامون آن شامل 2 بخش زير ميباشد . الف – مطالعات تاريخي و تحليلي ب – طرح بهسازي و احيا بازار زنجان و محله پيرامون آن ، طرحهاي الگوئي و ضوابط ساخت و ساز در بخش اول ، معرفي كلي از عناصر بازار زنجان صورت گرفته است و جايگاه هر يك از عناصر در بازار مشخص شده است . در بخش بعدي پس از بيان روش هاي حفظ و حراست و احياي بافتهاي قديمي ، روش و نوع برخورد با موضوع مشخص شده است . روش انتخابي كه روشي مناسب در برخورد با موضوع ميباشد متضمن ادامه حيات بافت قديم مي باشد . چرا كه پويائي مجموعه در گرو ارتباط و فعاليت دو مجموعه قديم و جديد ميباشد و در واقع اين روش به بافت قديم به عنوان بافتي كه همواره در حال تحول است توجه مي شود . پس از انتخاب روش مناسب برخورد با موضوع پروژه كار مطالعات و جمع آوري اطلاعات و برداشت هاي ميداني انجام شده است . و نقشه هاي مختلف از جمله نقشه كاربري ، كيفيت ساختماني ، قدمت ساختمانها ، مصالح و... تهيه شده است . در بخش مطالعات ابتدا جايگاه بازار در سطح شهر بعنوان يكي از چهار قطب تجاري از ديدگاه طرح جامع و محدوده بازار زنجان مورد مطالعه قرار گرفته است . در واقع در انجام اين طرح نيز طبق روال ، طرحهاي بالادست مورد توجه قرار گرفته است بطوريكه در بررسي و مطالعه پروژه مذكور در چندين مورد از جمله تقسيم بندي شهر و ... و ارجاع به طرح جامع و مبنا قرار دادن آن به چشم مي خورد كه از نقاط قوت اين پروژه مي باشد . پس از انجام مطالعات،عمليات برداشت ميداني و تهيه نقشه كاربري اراضي ، كيفيت ساختمانها ، قدمت ، مصالح و ... انجام شده است كه بخش مهم در انجام پروژه ميباشد . يكي از نكات مثبت در مرحله شناسائي و مطالعه تقسيم محله بازار به دو بخش ويژه و محله بازار ميباشد، كه ضوابط هركدام بطور جداگانه ارائه شده است . پس از تقسيم محله بازار به دو بخش ، مشكلات و نارسائيهاي هر دو بخش بررسي و مشخص گرديد ه ، سپس راهكارهائي جهت رفع و بهبود مشكلات و نارسائيها ارائه شده است . طرح كالبدي پيشنهادي علاوه بر اينكه مشكلي را حل نكرده بلكه آنرا تشديد نموده است بدين معني كه نوع فضا و دسترسي پيشنهادي به آن به گونه اي است كه اين محدوده را در جريان حركت پياده شهري قرارنمي دهد . علاوه بر اين عملكرد پيشنهادي به تفكيك نوع فعاليت نبوده به فعاليتهاي موجود و وضعيت اقتصادي محل نيز توجه نشده است.
رختشويخانه زنجان
اين بنا در بافت قديمي شهر زنجان، حد فاصل خيابان سعدي و داوود قلي، در كوچك فرهنگ واقع گرديده و يكي از بناهاي جالب توجه و عام المنفعه زنجان به شمار مي آيد كه در سال 1345 ه . ق توسط دو برادر به نام هاي مشهدي اكبر (معمار) و مشهدي اسماعيل (بنا) ساخته شده است . اين بنا جنبه عام المنفعه داشته و بدون دريافت پولي در تمام مدت شب و روز در اختيار شهروندان بوده است (البته مبلغ كمي توسط سرايدار به عنوان حق سرايداري گرفته مي شده است). سرپرست رختشويخانه توسط رئيس بلديه گمارده مي شد. بناي رختشويخانه زنجان شامل قسمت هاي، محل سكونت سرايدار، حياط، مخزن آب و فضاي شستشو مي باشد.حياط بنا به ابعاد 23*12 متر درختكاري شده و در جبهه شمالي آن واحد مسكوني كوچكي به مساحت حدود 60 متر، جهت اقامت سرايدار ساخته شده است . نقشه و نماي اين واحد به سبك سنتي است. مخزن آب در منتهي اليه سمت شمالي مجموعه و مشرف به سالن شستشو قرار دارد. اين بخش فضايي است به طول17، عرض 5/11 و ارتفاع 8 متر كه با سه واحد پوشش طاق و تويزه برروي جرزها و ديوارها سقف شده است. سطوح داخلي بنا تا ارتفاع 4 متري، داراي اندود ساروجي است و به نظر مي رسد بنا مي توانسته تا اين ارتفاع با آب پر شود كه در آن صورت مخزن گنجايش حدود740 متر مكعب. قسمتي از اين مخزن به فضايي شبيه تراس كه مشرف به محل شستشو (جهت اشراف كامل مديريت بر اعمال استفاده كنندگان ) مي باشد، اختصاص يافته است . فضاي شستشو به ابعاد7/13*63 متر از ساخت و طراحي جالبي برخوردار است. پوشش طاق و تويزه اين بنا در ميانه بر روي يك رديف ستون سنگي 11 تايي و در كناره ها بر روي جرزها و ديوارها قرار گرفته است. ستون ها از يكديگر 70/5 متر فاصله دارند و ارتفاع قابل مشاهده آنها 70/2 متر است. بر روي اين ستون ها پايه اي مربع از آجر ساخته شده و پاطاق پوشش بنا بر آن قرار گرفته است. در فضاي مياني طاق هاي بالاي ستون ها، گنبد هاي عرقچيني نهاده و در هر كدام از آنها 5 روزنه نورگير تعبيه كرده اند . نورگيرهاي ديگري در ديوارها تعبيه شده است. در اين فضا براي شستشوي رخت ها و ديگر وسايل حوضچه هاي سنگي متعددي ساخته شده كه از طريق مجاري آب از مخزن اصلي تغذيه مي شوند و فاضلاب حاصل نيز از طريق كانالي كه در زير پاشويه ها قرار دارد (به عرض و ارتفاع 110*60 سانتي متر)، به بيرون بنا منتقل مي شود. مجاري آب، حوضچه ها و پاشويه ها از سنگ هاي تراشيده ساخته شده است . مصالح مورد استفاده در بنا آجر و سنگ است. سنگ استفاده شده در اينجا از معادن سنگ روستاي اژدهاتو استخراج شده و پس از حجاري به اين محل منتقل شده است. آب مورد نياز رختشويخانه نيز از قنات قلعچه حاجي ميربهاءالدين تامين مي شده است . اين بنا در دوره اخير تعمير و مرمت شده و به شماره 1747 به ثبت تاريخي رسيده است و به عنوان موزه مردم شناسي مورد استفاده قرار مي گيرد . منابع : ثبوتي. 1371، صص 42-138 اشياء موزه مردم شناسي شامل : - انواع طلسم هاي فلزي قديمي - زيور آلات و قفل هاي فلزي قديمي - انواع چپق چوبي - انواع ظروف مسي قلمزني - تبرزين فولادي و كشكول - انواع خنجر و تپانچه نام بنا : رختشويخانه
دوره تاريخي : اواخر قاجار - پهلوي
بهاء بليط ايراني : 4000 ريال
بهاء بليط خارجي : 4000 ريال
تلفن : 3226020-0241
تعطيلي : تعطيلات رسمي كشور
ساعات بازديد : 30/8-30/12 و 15-20
آدرس : زنجان - سعدي وسط - كوچه رختشويخانه - موزه رختشويخانه
آرامگاه ميرزا ابوالقاسم مجتهد
آرامگاه ميرزا ابوالقاسم مجتهد
در منتهي اليه سمت غربي شهر قديمي زنجا ن ،آرامگا ه موسوم به مقبره ميرزا قرار گرفته است اين همان آرامگاهي است كه ادوارد براون آن را ذكر مي نمايد .صاحب آرامگاه ميرزا ابوالقاسم مجتهد است . ايشان يكي از روحانيون طراز اول عصر ناصري در شهر زنجان ودر قلع و قمع عوامل ملا محمد علي باب موثر بوده است .
در اين آرامگاه حداقل دو شخصيت مذهبي مدفون است . نخست آيت اله محمد كاظم ،پدر ميرزا وسپس در سال 1292 هجري قمري ميرزا ابوالقاسم مجتهد پسر ايشان از دار فاني به منزل باقي شتافته ودر اين محل دفن شده است .
بناي آرامگاه در كليا ت از دو قسمت تشكيل يافته ، قسمت نخست ايوان ورودي واطاقهاي جانبي آن و قسمت دوم شبستا ن مي باشد . سقف ايوان با قوسهاي پنج او هفت تند مزين است ودر بالاي آن پوشش آجري يكنواختي را از ايوان سلب مي نمايد در طرفين اين ايوان دو ستون نماي چسبيده به آن تعبيه شده است .
اطاقهاي ايوان دو طبقه بوده واز سمت جنوبي راه پله اي دارد كه به پشت بام هدايت مي گردد.
قسمت دوم كه محل اصلي آرامگاه است بلاواسطه پشت سر ايوان احداث شده و سقف شبستان راگنبدي با ساقه ي نسبتا"بلند پوشش مي نمايد . ارتفاع ساقه گنبد زياد و نسبت به ارتفاع عرقچين نامتناسب است . بهر تقدير روشنايي شبستان از طريق شباك هاي ساقه گنبد تا مين مي گردد. تارپود بنا از آجر و تقريبا"فاقد تزيينات مي باشد .
آرامگاه ميرزا در وسط محوطه اي كه با استفاده از ديوار محاط گرديده قرار دارد ودر مدخل اين محوطه يك واحد عنصر شبيه به مناره ايجاد شده پلان اين مناره آجري در رقوم كف فعلي،هشت ضلعي متمايل به منتظم و سپس پلان آن به دايره تبد يل شده و پايان بخش آن مقرنس هاي آجري نسبتا"زيبا آن را مزين نموده اند . در وضعيت فعلي آرامگاه ميرزا مشكلل حاد استاتيكي ندارد وزدودن كاه گل موجود از گنبد و بند كشي كل بنا ضرورت دارد . ديوار محوطه بنا در سالهاي اخير توسط شهرداري بازسازي شده است . آرامگاه با عنا يت به قدمت و سبك معماري آن داراي بار فرهنگي تاريخي بوده و لذا امر حفاظت بر آن مترتب مي باشد .
ميرزا ابوالقاسم مجتهد (192-1224 ه.ق)
يكي از حوادث بزرگي كه در تاريخ زنجان روي داده و بر مسير و سرنوشت بعدي شهر تاثير بسزايي داشته ، بي گفتگو قيام شخصي به نام ملامحمدعلي زنجاني (عليمردان خان) در سال 1267 ه.ق بر عليه حكومت وقت است. حاكم زنجان در اين موقع امير اصلان خان مجدالدوله ، دايي ناصرالدين شاه بود كه بلافاصله پس از مرگ محمد شاه قاجار (1265 ه.ق) به اصرار مهدعليا ، مادر ناصرالدين شاه ، جايگزين عبدالله ميرزا فرزند يازدهم فتحعلي شاه شده بود.
ملامحمدعلي به سبب فتواهايي كه صادر ميكرد اعتبار و شهرتي كسب كرده بود ، از جمله روزه متوالي سه ماهه رجب و شعبان و رمضان – واجب نمودن نماز نافله و جعفرطيار – حرام دانستن متعه و ... با توجه به اين كه دوران وي مواجه با اوج گيري دعاوي سيدعلي محمدباب بود ، روحانيون وقت(از جمله ميرزا ابوالقاسم مجتهد) وي را به بابيت منتسب كردند تا نفوذ و محبوبيت وي را از بين ببرند. جالب آنكه وي اين اتهام را تلويحا" مي پذيرد و به خويشتن لقب حجت ميدهد تا بابيان زنجان را كه تعداد كمي نبودند با خود همراه سازد . اما در يكي از گزارشهاي نماينده سياسي بريتانيا در ايران به وزارت خارجه آن كشور آمده است وي در نامه اي به اميركبير اين اتهام را نپذيرفته است و گويا اميركبير پاسخ داده بود ملامحمدعلي براي اثبات ادعاي خويش بايد به دربار آمده و خود را تسليم نمايد. نتيجه اينكه اين فتنه بيشتر ريشه هاي سياسي و اجتماعي داشته تا مذهبي .
در نهايت اين اختلاف شديد ميگردد ، بنحوي كه هردوطرف حكم به جهاد ميدهند و درگيري خونيني بين طرفداران ملامحمد علي و روحانيون صورت ميگيرد. نيروهاي دولتي نيز به نفع روحانيون زنجان وارد عمل شده و پس از كشته شدن 1500 سرباز و هزاران نيروي مردمي پايان مي پذيرد و ملامحمدعلي در اين جنگ كشته مي شود.
فتواي قتل و اعدام طرفداران ملامحمدعلي زنجاني(عليمردان خان) توسط دوشخص صادر ميشود: مرحوم آقاي سيدمحمد و مرحوم آقاي ميرزا ابوالقاسم مجتهد . به عنوان مثال يكي از طرفداران ملا محمد علي به نام "شيخي" كه در شجاعت نامدار شهر بود ، توسط ايشان اعدام گرديد.
آنچه كه ميتوان راجع به خاندان ميرزايي و ساير روحانيون متنفذ شهر گفت اينست كه اداره شهر با موافقت ايشان صورت مي گرفته و حاكمان هميشه در مسائل مختلف نظر آنها را لحاظ ميكردند. بعنوان مثال در كتاب خطي احتشام السلطنه كه در سال 1306 ه.ق (1888ميلادي) در زنجان حكومت ميكرده ، آمده است ، مشكل اصلي در حكومت بر شهر زنجان حضور تعداد زيادي از روحانيون متنفذ و صاحب محاكم شرعي ست كه در كارحكومت و حاكم فراهم مي آورند . وي از كساني چون ميرزا ابوعبدالله ، ميرزا ابوالمكارم و حاجي ميرزا ابوطالب (فرزندان ميرزا ابوالقاسم) و طلاب مدرسه مسجد سيد كه شاگردان آخوند ملاقربانعلي بودند ياد ميكند.
از ميرزا ابوالقاسم بيش از پنجاه كتاب و رساله باقي مانده است و گويا در يكي از السنه خارجي نيز مهارت و تسلط داشته ، وي در اواسط روز دوشنبه سوم جمادي الاولي سنه 1292 در سن هفتادسالگي دارفاني را وداع مي كنند و در مقبره مخصوص به خود در خارج شهر (آن روزگار ) دفن مي گردد.
ادوارد براون كه در اسل 1887 ميلادي (1305ه.ق) از زنجان عبور نموده در كتاب خود مي نويسد ما از دروازه غربي شهر زنجان وارد شهر شديم و از طرف راست قبرستان بزرگي كه گنبد دو امامزاده در آن ديده مي شد عبور كرديم . كه منظور وي همان مقبره مرحوم ميرزا و مرحوم سيدمحمد مجتهدي در شمال شرقي گورستان پايين است.
سه فرزند ذكور از مرحوم حاج ابوالقاسم باقي مي ماند به نامهاي حاج ميرزا ابوالمكارم – حاج ميرزا ابوطالب و حاج ميرزا ابوعبدالله .
حاج ميرزا ابوالمكارم (1255-1320 ه.ق)
وي در سال 1292 ه.ق به منتصب قضا و فتوي و مرجعيت در زنجان مي رسد و در پيش آمد قضاياي مشروطيت و فتنه و فسادي كه بر اثر آن بين مردم بروز كرده آن مرحوم بهمراه ملاقربانعلي معروف به حجه الاسلام رو خواباندن انقلابات و تسكين احوال عامه دخالت هاي موثر داشته است. وي در سال 1330 ه.ق در زنجان به سن هفتادو پنج سالگي وفات كرده و در جوار پدرش ، بقعه ميرزايي به خاك سپرده ميشود.
حاج ميرزا ابوطالب (1259-1329)
دومين فرزند حاج ميرزا ابوالقاسم مجتهد است كه برخي وي را مخالف مشروطه و برخي از طرفداران شيخ فضل الله نوري دانسته اند. وي در سال 1300 ه.ق وطن خود را به تهران منتقل كرده و در آن جا با شاهزاده خانمي از خاندان قاجار كه گويا دخترعموي ناصرالدين شاه بوده ، ازدواج مي نمايد. وي زندگي مرفه اي داشته اما در نهايت در جريان مشروطيت پس از دريافت نامه هاي تهديدآميز بطرز مشكوك و مبهمي در خانه خود وفات مي يابد.
حاج ميرزا ابوعبدالله (162-1313)
كوچكترين فرزند ذكور حاج ميرزا ابوالقاسسم مجتهدست . پس از تحصيل علوم در قزوين – مشهد و سبزوار به زنجان برگشته و تا پايان عمر به ارشاد و تاليف متاب در اين شهر مي پردازد . وي عكاسي را جايز نمي دانستند ، لذا عكسي از ايشان در دسترسي نيست.
خاندان ميرزايي و مشروطيت:
فرزندان ميرزا ابوالقاسم و ساير طلاب مدرسه و مسجد سيد در جريان مشروطيت (1327ه.ق) نقش موثر داشتند. آنها بدليل انحرافاتي كه در مشروطه بروز كرده بود با مشروطه خواهان از جمله نمايندگان آنها در زنجان مانند عظيم زاده و علي اكبر خان كه از طرف يپرم خان ارمني براي تبليغ مشروطه به زنجان آمده بودند به مخالفت برخواستند . به نحوي كه در اثر سو, استفاده يكسري اشخاص ثالث به زدوخورد نظامي بدل شده و در نهايت عظيم زاده و علي اكبرخان به قتل مي رسند . يپرم خان نيروي كمكي از تهران به زنجان مي فرستد و خود نيز به زنجان مي آيد و سرانجام زنجان به تصرف مشروطه خواهان در مي آيد و حاج ملاقربانعلي معروف به حجه الاسلام به خارج از زنجان مي گريزد اما در مدت كوتاهي بدست جهانشاه خان افشار گرفتار آمده و به كاظمين تبعيد مي شود.
آثار و بناهاي بجا مانده از خاندان ميرزايي :
مسجد و مدرسه ميرزايي بالا و پايين در شهر زنجان توسط حاج ميرزا ابوالقاسم مجتهد بناگرديده است.
اين دو بنا در قسمتي از بازار زنجان (بين خيابان فردوسي تا ابتداي بازار پايين) كه به بازار و راسته ميرزايي مشهور است واقع مي باشد. همچنين گفته ميشود در جبهه شمالي بازار ، روبروي مسجد ميرزايي نجفي(پايين) ، كوچه ميرزايي واقع است كه خانه ميرزايي ها نزديك به بازار ، سمت شرق كوچه قرار دارد.
منابع:
فصلنامه فرهنگ زنجان تابستان 79
فصلنامه فرهنگ زنجان بهار 80
كتاب فرهنگنامه زنجان : محمدرضا روحاني
كتاب تاريخ زنجان: رامين سلطاني
كتاب تاريخ زنجان : هوشنگ ثبوتي
آرامگاه شيخ براق يا چلبي اوغلو (سلطانيه)
مقبره قيدار نبي
بقعه ملا حسن كاشي
بقعه ملا حسن كاشي
بقعه پير احمد زهرنوش
بقعه پير احمد زهرنوش بناي معروف به پير احمد زهر نوش امروزه در منتهي اليه جنوب شهر ابهر و در وسط ميدان پير قرار دارد. در حدود يك دهه پيش كه شهر گسترش زيادي نداشت، انتهاي خيابان 17 شهريور، منطقه بازي بود كه بقعه پير احمد در آن قرار داشت. اين بنا پس از توسعه شهر و احداث خيابانها و معابر جديد، در وسط ميداني كوچك قرار گرفت و پيرامون آن كه در گذشته گورستان بود، به عنوان فضاي سبز ميدان در نظر گرفته شد. در هر صورت بعد از احداث ميدان، بناي تاريخي پير در وسط فضاي سبز ميدان كه با نرده هاي آهني محصور شده، قرار گرفت. كاركرد بنا: توجه به نقشه بناي موجود و نگاهي به متون تاريخي نشان مي دهد كه اين مجموعه داراي دو كاركرد متفاوت بوده است. وجود سردابه در داخل گنبد خانه نشانگر استفاده از اين بخش به عنوان يك مكان تدفيني است. هر چند به دليل حفريات غير مجاز امروزه اثري از قبر يا قبرهاي احتمالي باقي نمانده است، اما شكل سردابه در زير يك گنبد خانه به عنوان يك مكان تدفيني همواره در معماري دوران اسلامي مورد استفاده قرار گرفته است. در متون تاريخي نيز به آرامگاه برخي مشاهير قرون اوليه و مياني شهر ابهر در نزديكي شهر به خصوص آرامگاه ابوبكر عبدالله بن طاهر ابهري اشاره شده است. به گفته برخي معتمدين در گذشته بر روي سردابه، در داخل گنبد خانه سنگ قبر هايي وجود داشته كه هويت مدفونين را مشخص مي كرده است. امروزه بر روي سنگ قبري كه توسط برخي پژوهشگران و علاقمندان ابهر تهيه شده نام چهار شخصيت به عنوان مدفونين در اين گنبد خانه ذكر شده است. اين چهار شخصيت عبارتند از ابوبكر عبدالله بن طاهر ابهري ( 330 ه.ق )، ابوبكر محمدين عبدالله بن طاهر طيان ابهري( 289-375 )، ابوبكر احمد بن حسن ابهري معروف به پير احمد زهر نوش ( 831 )، شيخ شهاب الدين ابهري متوفي در دوره صفوي. هرچند در كتاب تاريخ ابهر نام 6 شخصيت و در كتاب تاريخچه گنبد و پير احمد نام 4 شخصيت ذكر شده است. در ميان تمامي اشخاص ذكر شده نام ابوبكر عبدالله بن طاهر ديده مي شود. اطلاعات ما در باره بخش الحاقي بنا به دليل تخريب بيش از حد آن در گذشته و باز سازي آن در دهه هاي اخير بسيار ناقص است. برخي متون تاريخي حكايت از وجود مشايخ و صوفيان زيادي در طي قرون اوليه و مياني اسلام در ابهر داشته اند. بنابر اين با توجه به اين كه ابوبكر عبدالله بن طاهر يكي از بزرگان مشايخ صوفيه بوده بسياري از پژوهشگران معتقدند كه بناي الحاقي به گنبد خانه از مراكز عبادتي بوده و به عنوان خانقاه صوفيان استفاده مي شده است.