آوه

موقعيت و تاريخچه
روستاي آوه از توابع بخش مركزي شهرستان ساوه با مختصات جغرافيايي 50 درجه و 25 دقيقه طول شرقي و 34 درجه و 48 دقيقه عرض شمالي در 25 كيلومتري جنوب ساوه قرار دارد.
اين روستا از جنوب به كوه قدمگاه و از غرب به كوه پلنگ محدود مي شود. ارتفاع روستاي آوه از سطح دريا 1005 متر است و آب و هوايي گرم و خشك دارد.
در كتاب مرآت البلدان ساخت شهر تاريخي آوه به اردشير بابكان نسبت داده شده است. تپه باستاني، آب انبار قديمي، كاروانسراي صفوي و آرمگاه امامزاده عبدالله قدمت تاريخي اين روستا را نشان مي دهد.
مردم روستاي آوه به زبان تركي سخن مي گويند. مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
براساس سرشماري سال 1375 روستاي آوه 3022 نفر جمعيت داشته است كه در سال 1385 به 3000 نفر كاهش يافته است.
درآمد مردم روستاي آوه از طريق فعاليت هاي زراعي، باغداري، دامداري و ساير فعاليت هاي خدماتي و توليدي تامين مي شود. محصولات زراعي اين روستا شامل گندم، جو، آفتابگردان و پنبه است. انار، انجير، و انگور از محصولات باغي اين روستاست.
پرورش مرغ، خروس و مرغابي در آوه رواج دارد. زنان روستا با بافت جوراب هاي پشمي، پنبه اي و قالي هاي ابريشمي نقش موثري در افزايش درآمد خانوار روستا دارند.
روستاي آوه در دشت استقرار يافته و بافت مسكوني متراكمي دارد. اكثر خانه هاي اين روستا در يك طبقه و با سقف مسطح ساخته شده اند. مصالح عمده به كار رفته در ساخت خانه هاي اين روستا شامل آجر، خشت، گل و چوب است. سقف خانه ها با كاهگل و قير عايق بندي شده است. قسمت هاي مختلف خانه عبارتند از: اتاق ها، سرويس بهداشتي، انبار غله و ايواني كه به سمت جنوب ساخته شده است. كوچه هاي اين روستا نسبتا پهن و آسفالت است.
جاذبه هاي گردشگري
پوشش گياهي سرسبز و اقليم قشلاقي روستا باعث جذب گردشگران به ويژه در فصل بهار و پاييز مي شود.
روستاي آوه آثار تاريخي جالب توجهي دارد كه مورد توجه گردشگران روستا قرار مي گيرند:
كاروانسرا شاه عباسي يكي از بناهاي ماندگار و تاريخي اين روستا است. اين كاروانسرا از يادگارهاي دوره صفوي است و به شكل چهار ايواني و قرينه سازي كامل شناخته شده است. ساختمان اصلي بنا از خارج و داخل تقريبا به شكل مربع مي باشد. دروازه ورودي اين كاروانسرا در سمت جنوب بنا واقع شده است. ورودي كاروانسرا با عبور از يك دالان دراز به حياط مي رسد. داخل حياط به صورت چهار ايواني است كه در وسط هر جبهه آن قوسي بلند ديده مي شود. قوس جنوبي ورودي حياط و سه قوس ديگر، سقف ايوان هاي سه جبهه ديگر را تشكيل داده اند. در پشت قوس ها يا ايوان ها، اتاق هايي با تاقچه، اجاق و بخاري به جا مانده كه در ورودي آن ها از وسط ايوان ها است.
در پشت اتاق هاي كاروانسرا اصطبل قرار دارد كه به جز جبهه ورودي در دور تا دور كاروانسرا به يكديگر راه داند و از داخل حياط، به وسيله چهار دالان گوشه ها، به داخل اصطبل يا اصطبل ها راه مي يابند. اين كاروانسرا در حدود 2800 متر زير بنا دارد. ديوارهاي داخلي و خارجي آن خشتي و آجري و طاق هاي هلالي و سقف هاي گنبدي شكل دارد.
آب انبار بلور در مقابل دروازه ورودي كاروانسرا قرار دارد. مصالح به كار رفته در اين آب انبار شباهت زيادي با مصالح به كار رفته در كاروانسرا دارد. احتمالا بناي آب انبار نيز به دوره صفوي مربوط است و براي تامين آب مورد نياز مسافران ساخته شده است.
بقعه امامزاده عبداله ساختمان ساده اي دارد و از آثار دوره سلجوقي است. گنبد اين امامزاده در زمان سيد مجددالدين ابوالفتح وزير معروف سلجوقيان در قرن ششم بنا نهاده شده است.
تپه باستاني آوه كه نزديك به 30 متر ارتفاع دارد، احتمالا بقاياي برج يا ساختماني مرتفع است. در دامنه اين تپه خشت و آجرهاي فراواني به چشم مي خورد. اين تپه يكي از برج هاي ديدباني است كه سلطان محمد سلجوقي در چهار جانب جلگه آوه ساخته بود.
از مهم ترين مراسم فرهنگي كه در اين روستا برگزار مي شود مي توان به مراسم اعياد ملي و مذهبي، شب چله، چهارشنبه سوري و تعزيه خواني در ماه محرم اشاره كرد.
موسيقي محلي در برخي از مراسم استفاده مي شود. جكور (چگور) و كمانچه سازهاي مورد علاقه مردم روستاست. عاشيق ها (نوازندگان و خوانندگان محلي) اين روستا در مراسم جشن هاي روستا با نواختن موسيقي، شادي مي آفرينند.
قالي، قاليچه و جوراب پشمي از صنايع دستي و دستبافته هاي مشهور زنان و دختران اين روستا است.
غذاهاي محلي اين روستا عبارتند از: انواع آش ها به ويژه آش انار، آش كشك، آش بي بي سه شنبه و انواع خورشت ها مانند خورشت قيمه، قورمه سبزي و انواع نان هاي فطير، گرده و لواش.
مصنوعات دستي و ميوه هاي تر و خشك از عمده ترين سوغات اين روستا هستند.
دسترسي: اين روستا از طريق شهرهاي ساوه و قم قابل دسترسي است و جاده اي آسفالت دارد.

آهو

موقعيت و تاريخچه
روستاي آهو از توابع بخش مركزي شهرستان آشتيان، با مختصات جغرافيايي 50 درجه و 2 دقيقه طول شرقي و 34 درجه و 33 دقيقه عرض شمالي در 7 كيلومتري شمال شرقي شهر آشتيان قرار دارد.
اين روستا از شمال به كوه سينه زرد، از جنوب به كوه سينه سياه و از جنوب شرقي به كوه ساخته كمر محدود شده است. از سطح دريا 2230 متر ارتفاع دارد و آب و هواي آن در فصل هاي بهار و پاييز مطبوع، در تابستان گرم و در زمستان ها سرد است.
دره راجان در 2 كيلومتري غرب اين آبادي قرار دارد.
روستاي آهو از روستاهاي قديمي استان مركزي است. آرامگاه هاي امامزاده بي بي شهربانو، امامزاده آهو (شاهزاده عبدالله) از آثار دوره قاجاريه نشانگر قدمت تاريخي اين روستا است.
مردم روستاي آهو به زبان فارسي و با لهجه محلي سخن مي گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
در سال 1385 جمعيت روستاي آهو 400 نفر گزارش شده است.
فعاليت هاي زراعي، دامداري و باغداري عمده ترين منابع درآمدي مردم اين روستاست. محصولات زراعي روستا شامل گندم، جو، يونجه، نخود، لوبيا و سيب زميني است. انگور، زردآلو، گردو و بادام از محصولات باغي آن به شمار مي آيند. گوشت، پشم گوسفند و فرآورده هاي لبني نيز از محصولات دامي اين روستاست.
روستاي آهو در يك محدوده كوهستاني بر روي دامنه هاي تپه اي با شيب نسبتا ملايم استقرار يافته است، بافت مسكوني آن متراكم است و خانه هاي آن در تبعيت از نوع فعاليت و معيشت روستاييان شكل گرفته است. مصالح به كار رفته در معماري خانه ها خشت، چوب، سنگ و ملاط گل و گچ است. در ساخت خانه هاي جديد از مصالح آهن، گچ و سيمان استفاده شده است.
جاذبه هاي گردشگري
موقعيت استقرار روستا موجب پيدايي مناظر طبيعي و چشم اندازهاي بسيار زيبايي شده است كه برخي از آن ها در شمار مهم ترين جاذبه هاي استان مي باشند.
كوه هاي سينه زرد، سينه سياه و ساخته كمر كه روستا را در برگرفته اند در فصل زمستان از برف پوشيده مي شوند و در بهار و تابستان با رويش انواع گياهان رنگارنگ زيبايي هاي خيره كننده اي پديد مي آورند. مراتع غني و مزارع روستا به ويژه در فصل هاي بهار و تابستان با رنگ هاي الوان چشم اندازهاي دلپذيري خلق مي كنند.
در اراضي پيرامون روستا انواع گياهان دارويي مانند گل گاوزبان، گل ختمي، خاكشير، شاتره، كاسني، شيرين بيان، و گون مي رويند كه كاربردهاي متنوعي دارند. از ديگر جاذبه هاي طبيعي اين روستا قلمرو حيات وحش آن است كه زيستگاه جانوران و پرندگان گوناگوني مانند گرگ، روباه، خرگوش، كبك، تيهو و شاهين است.
بقعه امامزاده عبدالله در روستاي آهو جايگاهي ارزشمند دارد.
از ديگر بناهاي مذهبي و تاريخي اين روستا مي توان به امامزاده بي بي شهربانو اشاره كرد.
خانه دكتر عبدالعظيم قريب از مفاخر علمي و ادبي روستا و بقاياي يك آسياب قديمي از ديگر آثار تاريخي روستاست.
مردم اين روستا اعياد بزرگ ملي و مذهبي را به جشن و سرور و در ايام سوگواري محرم به عزاداري مي پردازند. مراسم شب چله، چهارشنبه سوري، باران خواهي، تحويل سال نو، سمنو پزان و سيزده بدر از مهم ترين آيين هاي مردم اين روستاست.
مراسم شب چله يا شب يلدا: در نخستين و طولاني ترين شب زمستان، مردم روستاي آهو به خانه اقوام و آشنايان خود مي روند و اين شب را با صرف شام و تنقلات، شيريني، هندوانه، قصه هاي كوتاه و سخنان شيرين و عاميانه به جشن و شادي سپري مي كنند. در اين شب، خانواده هاي دامادها، هديه اي براي خانواده عروس ها مي فرستند.
مراسم چهارشنبه سوري: مردم در غروب چهارشنبه آخر سال آتش بر پا مي كنند و از روي آن مي پرند، به شادي مي پردازند و با اجري مراسمي خاص آخرين چهارشنبه سال را سپري مي كنند.
مراسم سمنوپزان: در روزهاي پاياني سال زنان و مردان روستايي در خانه خويشان خود گرد هم مي آيند و سمنو مي پزند. اين مراسم آداب خاص خود را دارد و بسيار جالب توجه است.
مراسم باران خواهي يا كوسه گلين: در همگام خشكسالي مردم روستا براي طلب باران، مراسمي را برگزار مي كنند كه به نام كوسه گلين شهرت دارد. در اين مراسم فردي پوست گوسفندي را بر تن مي كند و همراه با جوانان روستا به در خانه مردم روستا مي رود. مردم نيز به آن ها مقداري گندم، پول، آرد يا شيريني مي دهند و ايشان با آرد فراهم آورده حلوايي مي پزند و مهره سبزي را درون حلوا پنهان مي كنند و قطعات حلوا را بين مردم تقسيم مي كنند. شخصي كه در حلواي او مهره سبز پيدا شود، مسئول خشكسالي شناخته مي شود و به اين جرم او را از درخت آويزان مي كنند. اين فرد زماني رها مي شود كه ضمانت كند در چند روز آينده باران خواهد باريد.
مراسم تعزيه خواني: اين مراسم در ايام محرم و به خصوص ايام تاسوعا و عاشورا برگزار مي شود. در اين مراسم از قبل مكاني را براي اجراي تعزيه انتخاب مي كنند و زمان برگزاري تعزيه را با نواختن طبل به روستاييان اعلام مي كنند. مردم روستا در مكان برگزاري تعزيه گرد هم مي آيند زنان و مردان در جايگاه ويژه اي قرار مي گيرند. تعزيه خوانان در نقش ياران امام حسين يا طرفداران يزيد، صحنه كربلا را بازسازي كرده و با خواندن ابياتي به توصيف آن مي پردازند. اجراي اين مراسم بسيار جالب توجه و تماشايي مي باشد و از گذشته درميان ايرانيان رواج داشته است.
بازي هاي روستا عبارتند از: دوز بازي، الك دولك بازي، خط بازي، سياه بازي و كفتر بازي.
در ميان مردم روستاي آهو به ويژه در مراسم عروسي، جشن و نيز در مراسم سوگواري هاي ماه محرم انواع موسيقي ها با آلات موسيقي مختلف اجرا مي شود. مهم ترين آلات موسيقي كه در اين نواحي به كار مي روند عبارتند از كمانچه، دهل، تنبك، دف وني. در سوگواري تاسوعا و عاشورا طبل و سنج نيز نواخته مي شود.
پوشاك مردان روستا در گذشته شامل كلاه نمدي، شال، نوعي پيراهن بدون يقه، تنبان، كپنك، جوراب پشمي و كلاش و پوشاك زنان نيز شامل چارقد، دستمال كلاغي يا روسري، كوينك و تنبان با جوراب پشمي، كلاش و گالش مي بود.
امروزه پوشاك رايج در ميان مردان كت و شلوار و كفش و در ميان زنان چادر، روسري، پيراهن، كفش و ديگر لباس هاي زنانه مي باشد.
مهم ترين غذاهاي محلي روستاي آهو به شرح زير است.
نان فطير كه نوعي كلوچه محلي است و از تركيب آرد گندم، شير، آب، روغن، شكر، تخم مرغ، و نمك پخته مي شود.
نان گرده كه مخلوطي از آرد گندم، آب نمك و مايه خمير است.
آش ترش كه تركيبي از برگ چغندر، نخود، لوبيا، زردآلو خشكه، سركه، پياز داغ، كشمش، نعنا داغ، زرد چوبه، نمك و فلفل است.
آش رشته كه تركيبي از عدس، نخود، لوبيا سفيد، لوبيا قرمز، لوبيا چيتي، سبزي آش، برگ چغندر، سركه و پياز، نعنا داغ و رشته آشي است.
آش دوغ كه مخلوطي از گندم نيمكوب با دوغ نمك و فلفل است.
آش بي بي سه شنبه كه مخلوطي از نخود، لوبيا، عدس، بلغور و گوشت است.
آش گوجه كه تركيبي از گوجه فرنگي، دوغ كشك و نعنا داغ فراوان مي باشد.
آش خيار كه تركيبي از بلغور، نخود، لوبيا، خيار جنبر، كشك، نعنا سيرداغ و پياز داغ است.
اشكنه نيز تركيبي از سبزيجات معطر، رب گوجه فرنگي، تخم مرغ، نمك، و زردچوبه مي باشد. اماج و ترخينه سير نيز از ديگر غذاهاي محلي روستاست.
صنايع دستي و سوغاتي رايج اين روستا شامل انواع جوراب هاي پشمي و رنگارنگ، قالي، گيوه، خشكبار و انواع فرآورده هاي دامي مانند دوغ، كشك، پنير و غيره مي باشد.
دسترسي: روستاي آهو از طريق شهرهاي تفرش و آشتيان با جاده آسفالت قابل دسترسي است.

چناقچي عليا

موقعيت و تاريخچه
روستاي چناقچي عليا از توابع بخش خرقان شهرستان زرنديه با مختصات جغرافيايي 49 درجه و 39 دقيقه طول شرقي و 35 درجه و 22 دقيقه عرض شمال در 45 كيلومتري شمال غرب شهر ساوه قرار دارد.
ارتفاع اين روستا از سطح دريا 2400 متر و آب وهواي آن گرم و خشك است.
روستاي چناقچي عليا قدمت تاريخي طولاني دارد و ساكنان آن را ارمني ها، ترك ها و فارس ها تشكيل مي دهند. گفته مي شود كه قدمت اين روستا به دوره صفوي مي رسد.
مردم روستاي چناقچي عليا به زبان تركي، فارسي و ارمني سخن مي گويند. اكثريت مردم روستا دين اسلام و مذهب شيعه داند. اقليتي نيز مسيحي ارتودكس هستند.
الگوي معيشت و سكونت
براساس سرشماري سال 1375 روستاي چناقچي عليا 278 نفر جمعيت داشته است. كه در سال 1385 به 500 نفر افزايش يافته است.
زراعت، باغداري و دامداري اصلي ترين مشاغل مردم اين روستا است. گروهي نيز در بخش خدمات و توليد صنايع دستي اشتغال دارند.
غلات، سيب زميني، و يونجه از محضولات زراعي و فرآورده هاي پشمي و لبني و گوشت قرمز از محصولات دامي روستاست. پرورش گوسفند و بز در روستا رواج دارد.
گردو، انگور و سيب از محصولات باغي روستاست.
روستاي چناقچي عليا از روستاهاي ييلاقي استان مركزي است كه در فصل بهار كوهستان هاي اطراف آن به اتراقگاه عشاير كوچرو تبديل مي شود.
روستاي چناقچي عليا در ناحيه كوهستاني استقرار يافته و بافت مسكوني متراكمي دارد. خانه هاي اين روستا به تبعيت از شيب زمين در كنار يكديگر و چسبيده به هم و در يك طبقه با ديوارهاي ضخيم و سقف مسطح ساخته شده اند. مصالح عمده به كار رفته در خانه هاي قديمي روستا چوب، گل، كاهگل و خشت است. اما در ساخت خانه هاي جديد از مصالح سيمان، آجر، چوب، تير آهن وگچ استفاده مي شود. اكثر خانه هاي روستا داراي حياط درهاي چوبي و آهني و پنجره هاي كوچك مي باشند. فضاي خانه هاي روستا تحت تاثير نوع معيشت و فعاليت ساكنان شكل گرفته است. رودخانه از ميان روستا عبور مي كند و در دو سوي آن فضاي سبز زيبا و چشم نوازي گسترده شده است. معابر روستا مناسب و پوشيده از درخت است.
جاذبه هاي گردشگري
روستاي چناقچي عليا با چشم اندازهاي زيباي طبيعي در فصول مختلف سال گردشگران بسياري را جذب مي كند. عمده ترين جاذبه هاي روستا را طبيعت كوهستاني، تفرجگاه هاي كوهپايه اي و مناطق برخوردار از قابليت هاي ورزش هاي كوهستاني تشكيل مي دهد. منظره صليب سبز از زيباترين جاذبه هاي طبيعي روستا است. اين منظره بديع را درختان گردو در دامنه كوه پديد آورده اند.
آبشار چناقچي عليا از ديگر جاذبه هاي طبيعي اين روستا است.
مهم ترين مراسم و آيين هايي كه در اين روستا برگزار مي شوند عبارتند از: شب چله، چهارشنبه سوري، دعاي باران، تحويل سال نو، عروسي هاي محلي و مراسم انگور چيني مسيحيان كه در شهريور ماه برگزار مي شود.
مراسم باران يا كوسه گلين در مواقع خشكسالي در روستاي چناقچي عليا بر پا مي شود. در اجراي اين مراسم فردي پوست گوسفند بر تن كرده و با گروهي از اهالي روستا به در خانه مردم روستا مي روند. اين گروه را نوازندگاني نيز همراهي مي كنند.
كودكان عضو بسيار خوشحال همراهان كوسه هستند. اعضاي گروه از هر صاحبخانه اي مقداري آرد گندم، شيريني، پول وگندم مي گيرند. سپس از آردهاي جمع آوري شده حلوا درست كرده و پنهاني مهره سبز رنگي را در داخل حلوا مي گذارند. بعد از آن حلوا را بين همه تقسيم مي كنند. مهره از حلواي هر فدي بيرون آيد او مسئول بي باراني شناخته مي شود و از درخت آويزانش مي كنند. او بايد تضمين كند كه در چند روز آينده باران ببارد.
مراسم انگورچيني در شهريور ماه هر سال در ميان ارامنه ساكن روستا برگزار مي شود انجام اين مراسم همراه با اجراي موسيقي و خواندن دعاي دسته جمعي است.
عروسي سنتي و بازي هاي محلي از ديگر مراسمي كه در اين روستا برگزار مي شود.
نان فطيري، كوله و نان دستي از مشهورترين نان هاي محلي اين روستا است . نان هاي محلي اين روستا تركيبي از چاشني هاي محلي همراه با آرد آسياب شده، تخم مرغ وروغن محلي است.
غذاهاي محلي چناقچي عليا عبارتند از: خورشت اسفناج، خورشت كنگر و خورشت كرفس. آش هاي محلي اين روستا نيز معروف است. از آن جمله مي توان به آش انار، آش ترش، آش رشته و آش بي بي سه شنبه اشاره كرد.
صنايع دستي اين روستا شامل انواع جوراب هاي دستباف پشمي رنگارنگ و قالي و قاليچه با طرح هاي محلي اراك است.
مهم ترين سوغات اين روستا شامل انواع خشكبار، نان فطير و صنايع دستي روستاست.
دسترسي: اين روستا از طريق شهر ساوه قابل دسترسي است وجاده اي آسفالت دارد.

رهه

موقعيت و تاريخچه
روستاي خورهه از بخش مركزي شهرستان محلات با مختصات جغرافيايي 50 درجه و 30 دقيقه طول شرقي و 34 درجه و 4 دقيقه عرض شمال، در شمال شرقي شهر محلات قرار دارد. اين روستا از غرب به كوه سوراخ گاو و از جنوب به كوه خورزرين محدود مي شود.
روستاي خورهه در محدوده كوهستاني شمال شهر محلات استقرار يافته و ارتفاع آن از سطح دريا 1590 متر است. آب و هواي آن در بهار و پاييز ملايم و مطبوع در تابستان گرم و در زمستان سرد و خشك است. معدن سنگ ساختماني در 3 كيلومتري روستا واقع شده و رودخانه فصلي خورهه از نزديكي روستا عبور مي كند.
خورهه يكي از روستاهاي كهن استان مركزي است و در كتاب تاريخ قم در قرن چهارم ه، مطالب جالب توجهي راجع به خورهه قيد شده است. معبد منسوب به دوره سلوكي پل و كاروانسراي صفوي از آثار مهم آنست.
مردم روستاي خورهه به زبان فارسي سخن مي گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگو معيشت و سكونت
براساس نتايج سرشماري سال 1375 روستاي خورهه در حدود 887 نفر جعيت داشته است كه در سال 1385 به بيش از 1500 نفر افزايش يافته است.
درآمد مردم روستاي خورهه از فعاليت هاي زراعي و دامداري تامين مي شوند. گروهي از مردم روستا نيز در بخش خدمات و توليد صنايع دستي اشتغال دارند.
گندم، جو، و يونجه و انواع ميوه ها مانند انار، سيب و انگور از محصولات زراعي اين روستاست. مراتع سرسبز همراه با رونق دامداري به توليد گوشت و لبنيات و فرآورده هاي لبني كمك موثري كرده است.
روستاي مرتفع خورهه بافت مسكوني متراكمي دارد. اكثر خانه هاي روستاييان در يك طبقه و به ندرت در دو طبقه ساخته شده اند و عموما سقف هاي مسطحي دارند. مصالح عمده به كار رفته در خانه هاي قديمي شامل سنگ، آجر، گل و چوب است و در ساخت خانه هاي جديد، از مصالح آجر، سيمان، آهن و گچ استفاده مي شود.
جاذبه هاي گردشگري
روستاي خورهه در ناحيه مرتفعي واقع شده و مناظر و چشم اندازهاي كم نظيري دارد. آب وهواي تميز، طبيعت سرسبز، معماري زيباي روستايي وآثار تاريخي كهن موجب گرديده تا هر ساله عده كثيري از گردشگران به اين روستا سفر نمايند.
در اراضي روستاي خورهه انواع گياهان از قبيل گل گاوزبان، پونه، شاتره، آويشن، خاكشير، بومادران، اسپند، خارشتر و گون مي رويند كه مصارف غذايي و دارويي دارند. انواع جانوران و پرندگان مانند شغال، گرگ، روباه، خرگوش، كبك، و تيهو در پيرامون اين روستا زندگي مي كنند.
غار شاه بلبل كه در كوه هاي بين خورهه و دليجان واقع شده از جاذبه هاي طبيعي مهم روستاست.
غار تاريخي سوراخ گاو نيز از ديگر جاذبه هاي طبيعي و تاريخي روستاي خورهه مي باشد كه در انتهاي آن نيز چشمه كم آبي جريان دارد.
چشمه وزوان (چشمه شوره) از جاذبه هاي طبيعي جالب توجه روستاي خورهه است. كه در شمال معبد سلوكي روستاي خورهه واقع شده و آب آن سنگ ساز و غير قابل شرب است.
بناي باستاني معبد و ميل هاي منسوب به دوره سلوكي (قرن هاي چهارم و سوم پيش از ميلاد) كه به معبد سلوكي نيز معروف است در اين روستا به جا مانده است. ستون هاي اين معبد باستاني بسيار جالب توجه و ديدني هستند.
سنگ نبشته منسوب به دوره سلجوقي از ديگر آثار تاريخي روستاست كه بروي سنگي بزرگ حك شده است و فاصله چنداني با آثار سلوكي خورهه ندارد.
در شرق معبد خورهه و چشمه آن بناي امامزاده خورهه منسوب به سه تن از فرزندان امام كاظم (ع) قرار دارد. در پيرامون اين امامزاده سنگ ها و كتيبه قبور فراواني يافت مي شود. از آن جمله به دو سنگ قبر برجسته مكعب مستطيل با تصوير سرو بلند و كتيبه هايي در طرفين مي توان اشاره كرد. تاريخ اين دو سنگ قبر كه به دو برادر تعلق دارد به 1031 ه. ق و 1034 ه. ق مربوط است.
امامزاده هفت ايوان با سقف هاي تيرپوش دارد. گنبد امامزاده مخروطي شكل است و به لحاظ معماري بسيار مورد توجه مي باشد.
مردم روستاي خورهه اعياد ملي و مذهبي نوروز، فطر، قربان و غدير را به جشن سرور و ايام عزاداري ائمه (ع) را به سوگواري مي پردازند. از مهم ترين مراسمي كه در روستاي خورهه برگزار مي گردد مي توان به مراسم شب يلدا، چهارشنبه سوري، عيد نوروز، عروسي هاي محلي و مراسم مذهبي اهو اهو اشاره كرد.
مردم اين روستا در جشن ها از جمله در عروسي ها با خواندن آوازهاي محلي و نواختن سازهاي سرنا، دهل و دف به شادي مي پردازند.
صنايع دستي اين روستا شامل انواع قالي و قاليچه هاي كوچك در طرح هاي روستايي و انواع جوراب هاي پشمي و كرباسبافي است.
پوشاك اغلب مردان روستاي خورهه شامل كت، شلوار، كلاه و كفش است و زنان نيز اكثرا از چادر مانتو و روسري استفاده مي كنند.
سوغاتي هاي خورهه شامل قالي، قاليچه، خشكبار، انگور و انواع لبنيات است.
انواع نان هاي شاته، فطير، شيري و آش هاي جو، بي بي سه شنبه، دوغ، شير (ترخينه شير) و خوراكي هاي آبگوشت، كالجوش، اشكنه، خورشت كرفس، خورشت كنگر و باميه، از غذاهاي رايج روستاي خورهه است.
دسترسي: روستاي خورهه از طريق شهرهاي محلات و دليجان قابل دسترسي است.

سرآبادان

موقعيت و تاريخچه
روستاي سرآبادان از توابع بخش مركزي شهرستان تفرش با مختصات جغرافيايي 50 درجه و 7 دقيقه طول شرقي و 34 درجه و 44 دقيقه عرض شمالي در 25 كيلومتري شمال شرقي شهر تفرش قرار دارد.
اين روستا از شمال غربي به كوه پيرو از شرق به شانك كوه و از جنوب به كوه پال ميل محدود مي شود. ارتفاع آن از سطح دريا 2200 متر با آب و هواي گرم و خشك است.
شهرستان تفرش يكي از شهرهاي تاريخي و با سابقه استان مركزي است. مقدسي جغرافي دان قرن چهارم تفرش را آوه ري ناميده است. ياقوت حموي در قرن هفتم هجري قمري تفرش را قريه اي پر رونق توصيف كرده است. هشتم هجري قمري از تفرش با هفده پاره ديه نام مي برد كه اطرافش را آبادي ها، چشمه ها و كاريزهاي متعدد فرا گرفته اند.
روستاي سرآبادان با توجه به موقعيت آن كه در حومه شهر تفرش استقرار يافته يكي از همان روستاهاي بسيار قديمي است و پيشينه تاريخي نسبتا طولاني دارد.
مردم روستاي سرآبادان به زبان فارسي سخن مي گويند مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستد.
الگوي معيشت و سكونت
براساس سرشماري سال 1375 روستاي سرآبادان در حدود 900 نفر جمعيت داشته است كه در سال 1385 به حدود 480 نفر كاهش يافته است.
اقتصاد اين روستا بر فعاليت هاي زراعي، باغداري و دامداري استوار مي باشد. محصولات زراعي و باغي اين روستا شامل گندم، جو، لوبيا، نخود، گردو، گيلاس و بادام است. رونق دامداري زمينه توليد انواع فرآورده هاي دامي مانند گوشت، پشم و لبنيات را فراهم آورده است. زنان روستا در توليد صنايع دستي نقش اصلي دارند. گيوه، قالي و جوراب از دست بافت هاي مهم اين روستا مي باشد.
سرآبادان روستايي كوهستاني با بافت مسكوني متراكم است. خانه هاي اين روستا اكثرا در يك طبقه با سقف مسطح و ديوارهاي ضخيم در جهت جنوبي ساخته شده اند و عموما ايوان دارند. كوچه هاي روستا پهن و شبكه اي است كه راه هاي فرعي را به خيابان اصلي روستا متصل مي نمايد.
جاذبه هاي گردشگري
پوشش گياهي دشت هاي اطراف روستا باغات ميوه و حيات جانوري از جاذبه هاي طبيعي روستاست. از ويژگي هاي فرهنگي اين روستا مي توان به برگزاري مراسم جشن كوسه، جشن سده، جشن عروسي و تخم مرغ بازي اشاره كرد.
جشن عروسي شامل مراحل مختلف خواستگاري، شيرين خوران، عقدكنان، حنا بندان و شب زفاف است كه هر يك با ويژگي هاي خاصي برگزار مي شوند.
جشن سده از شب يازدهم بهمن ماه يعني اول چله كوچك شروع مي شود. اين جشن در مقابل جشن مهرگان دهقانان به جشن شبانان معروف است. در روستاهاي استان مركزي جشن سده تحت عنوان كوسه يا كوسه ناقلدي برگزار مي شود. چهل روز بعد از زمستان و پنجاه روز مانده به نوروز مردم روستاهاي اراك به برگزاري اين جشن اقدام مي كنند. اين جشن 5 تا 10 نفر بازيگر دارد.
يك نفر از جمع بازيگران بالاپوشي نمدي و بلند كه مخصوص چوپانان است مي پوشد و زنگوله هايي به زانوهاي خود مي آويزد. صورت خود را سفيد كرده و پوست بزغاله بر سر مي كشد، به طوري كه فقط چشمان او ديده مي شوند. سپس كمربندي كه بر روي آن زنگوله هاي زيادي آويزان ا ست بر روي جبه مي بندد و مقداري بوته هاي بياباني به كمر مي آويزد و چندتايي را هم به شكل دو شاخ بر سر مي گذارد. به پاي خود نيز مچ بندي مي بندد و يك چوب دستي در دست مي گيرد. پسري 15 يا 16 ساله هم در نقش زن كوسه ظاهر مي شود.
اين شخص پيراهن زنانه پوشيده و چادر بر سر ك رده و صورت خود را مانند صورت زنان مي آرايد كفش زنانه به پا مي كند و چند زنگوله هم به پاي خود مي بندد دو نفر از افراد نيز دو شاخ بر سر مي گذارند و به لباس محلي خود چند زنگوله مي دوزند و خورجين بزرگي بر دوش انداخته و سطلي بزرگ به دست مي گيرند و به جمع آوري انعام مردم روستا مي پردازند. كوسه در جلو افراد دهل مي نوازند و به در خانه هاي مردم روستا رفته زنگوله ها را به صدا در مي آورند. صاحبخانه ها در خانه هاي خود را باز مي گذارند و كوسه وارد همه خانه هاي روستا مي شود. در اين مراسم كه با آواز خواني همراه است كوسه به همراه همسر خود مي رقصد. گاهي كوسه با يكي از بازيگران (تكه ها) به نشانه رقابت بر سر عروس كشتي مي گيرد.
مردم روستاي سرآبادان در اوقات فراغت از كشت و كار به انواع بازي هاي محلي مي پردازند. مهم ترين اين بازي ها عبارتند از: دوز بازي، تخمه بازي، كلاه بردار، پيش پيشي، تخم مرغ بازي، چوب بازي، زرك بازي و خروس بازي.
نان ها و غذاهاي محلي متداول روستا عبارتند از: نان شاته، نان فطير، نان گرده، آش جو، آش ترش، آش كاچي، آش شير و خورشت ريواس.
صنايع دستي از قبيل قالي، گيوه و جوراب از توليدات مردم اين روستاست. قالي هاي سرآبادان با طرح ها و رنگ هاي متنوع بافته مي شوند. اين قالي ها در بازارهاي فرش اراك، اصفهان و تهران به فروش مي رسد.
دسترسي: روستاي سرآبادان از طريق شهر تفرش قابل دسترسي است و جاده اي مناسب و آسفالت دارد.

شهابيه

موقعيت و تاريخچه
روستاي كوهستاني شهابيه از توابع بخش مركزي شهرستان خمين با مختصات 50 درجه و 12 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و 42 دقيقه عرض شمالي در 10 كيلومتري شمال شرقي شهر خمين قرار دارد.
اين روستا در محدوده كوهستاني شمال شرقي شهر خمين استقرار يافته و از سطح دريا 1740 متر ارتفاع دارد. آب و هواي اين روستا در فصول بهار و پاييز ملايم و در زمستان سرد است.
با توجه به استقرار روستاي شهابيه در محدوده جغرافيايي شهر تاريخي خمين و آثار قلعه هاي به جا مانده قدمت و پيشينه تاريخي اين روستا به دوره هاي پيش از صفويه مربوط مي شود.
نام اوليه اين روستا اره ثبت شده است كه بعدها به نام اميريه و سپس به نام شهابيه و هم اكنون با نام گلدشت شهابه معروف شده است.
مردم اين روستا به زبان فارسي با لهجه محلي سخن مي گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
جمعيت روستاي شهابيه در سال 1385 حدود 700 نفر گزارش شده است.
درآمد بيشتر مردم روستاي شهابيه از فعاليت هاي زراعي، دامداري و باغداري تامين مي شود. گروهي نيز در امور خدماتي و توليد صنايع دستي اشتغال دارند. عمده محصولات زراعي اين روستا شامل گندم، جو، سيب زميني و پياز است.
به دليل پوشش گياهي مناسب دامداري نيز در روستا رواج دارد و گوشت و انواع لبنيات از محصولات دامي روستا به شمار مي رود. فرش و جوراب دست بافت از محصولات صنايع دستي روستاست كه توسط زنان روستايي توليد مي شود.
روستاي شهابيه كه در يك محدوده كوهستاني استقرار يافته بافت مسكوني متراكمي دارد و خانه هاي آن در كنار يكديگر و به هم فشرده ساخته شده اند. اكثر خانه ها در يك طبقه و به ندرت در دو طبقه احداث شده اند. مصالح به كار رفته در خانه هاي قديمي شامل خشت، گل، سنگ، چوب و آجر است. در خانه هاي جديد از مصالح آهن، آجر و سيمان استفاده شده است.
جاذبه هاي گردشگري
روستاي شهابيه به دليل اقليم معتدل كوهستاني، پوشش گياهي مناسب به خصوص در فصول بهار و تابستان مناظر و چشم اندازهاي بديع كم نظيري دارد و هر ساله تعداد كثيري از طبيعت گردان را به سوي خود جذب مي كند.
مزارع پياز روستا در فصل بهار و تابستان سرشار از سرسبزي مي شوند و درختان بلند و سر به فلك كشيده گردو و بادام در داخل و اطراف روستا مناظر بسيار زيبايي ايجاد مي كنند.
چشم انداز كوه هاي پيراموني روستا نيز بسيار تماشايي و زيبا هستند. در اطراف روستا انواع گياهان از قبيل گل گاوزبان، ختمي، خاكشير، شاتره، كاسني، شيرين بيان وگون مي رويند كه كاربردهاي دارويي دارند.
در روستاي شهابيه سه قلعه قديمي به نام هاي قلعه بالايي، قلعه مياني و قلعه پاييني وجود داشته است كه متاسفانه تخريب شده اند و تنها دوبرج از قلعه بالايي به جا مانده است. اين قلعه به دوره قاجاريه مربوط مي شود.
مردم روستاي شهابيه اعياد بزرگ ملي و مذهبي را به جشن و سرور و در ايام وفات و شهادت ائمه (ع) به عزاداري مي پردازند. مراسم شب چله و چهارشنبه سوري نيز در روستا برگزار مي شود. از ديگر مراسم رايج در اين روستا مي توان به مراسم روز عرفه، كوسه ناقلدي و عروس برون اشاره كرد.
مهم ترين بازي هاي محلي روستا عبارتند از دوز بازي، دستمال بازي، خط بازي، كفتر بازي، سياه بازي و الك دولك بازي.
در ميان مردم روستاي شهابيه انواع ترانه ها و آوازهاي محلي رواج دارد. اين ترانه ها غالبا همراه با سازهاي محلي مانند دهل، ني و غيره در عروسي ها و مراسم جشن و شادي اجرا مي شوند.
پوشاك اكثر مردان كت، شلوار و كفش و پوشش زنان نيز شامل روسري، چادر، پيراهن، كفش و ديگر لباس هاي زنانه مي باشد. مردم روستا در گذشته از لباس هاي محلي استفاده مي كردند.
انواع غذاهاي محلي روستا عبارتند از: نان فطير، نان گردو، نان آرتي، انواع آش هاي جو، بلغور و شويد.
صنايع دستي رايج روستا عبارتند از: انواع فرش هاي دستبافت در طرح هاي روستايي و انواع جوراب هاي رنگارنگ پشمي كه از سوغاتي هاي روستا نيز به شمار مي آيند.
دسترسي: اين روستا از طريق شهرهاي خمين و محلات قابل دسترسي است و جاده اي آسفالت دارد.

واران

موقعيت و تاريخچه
روستاي واران از توابع بخش مركزي شهرستان دليجان، با مختصات جغرافيايي 50 درجه و 49 دقيقه طول شرقي و 34 درجه و 8 دقيقه عرض شمالي در 25 كيلومتري شمال شرقي شهر دليجان قرار دارد.
اين روستا از جنوب شرقي به كوه سرتخت، از شمال به كوه مصلي و از شمال غرب به كوه اوراز محدود مي شود. ارتفاع واران از سطح دريا 2185 متر است. اين روستا آب و هوايي گرم و خشك دارد.
كاروانسراي تاريخي دودهك از آثار دوره صفويه نشانگر قدمت تاريخي اين روستا است.
مردم روستاي واران به زبان فارسي و با گويش راجي سخن مي گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
براساس نتايج سرشماري سال 1375 روستاي واران 374 نفر جمعيت داشته است كه در سال 1385 به بيش از 600 نفر افزايش داشته است.
اقتصاد اين روستا بر فعاليت هاي زراعي، دامداري، باغداري و مرغداري استوار است. گروهي از روستاييان در امور خدماتي و توليد صنايع دستي اشتغال دارند. عمده محصولات زراعي روستا شامل گندم و جو است. گردو، بادام، انجير و كنجد از محصولات باغي واران است. زنان اين روستا در توليد گيوه، قالي و دستبافت هاي سبك تبحري خاص دارند.
روستاي واران در يك ناحيه كوهستاني استقرار يافته و بافت مسكوني متراكمي دارد. اكثر خانه هاي اين روستا در يك طبقه و با سقف مسطح ساخته شده اند. سطح پشت بام ها با كاهگل و قير عايق بندي شده است. معابر عمومي روستا عموما مناسب و آسفالت مي باشد. نهر آب در كوچه هاي آن جريان دارد. رودخانه فصلي از ميان روستا عبور مي كند و بخشي از آب مورد نياز زراعت و باغداري را تامين مي كند.
جاذبه گردشگري
پوشش گياهي و حيات جانوري روستا همراه به تفرجگاه هاي دامنه هاي كوه سرتخت، كوه مصلي و كوه اوراز از جاذبه هاي طبيعي روستا به شمار مي روند.
غار چال نخجير يكي از شگفت انگيزترين پديده هاي طبيعي است كه در ارتفاعات اطراف اين روستا قرار دارد و به دوران سوم زمين شناسي مربوط است. اين غار كه در سال 1368 كشف گرديده است بيش از 2000 متر عمق دارد و يكي از طولاني ترين غارهاي ايران به شمار مي رود.
ارتفاع غار نخجيرچال بيش از 20 متر است و دو مسير انحرافي نيز دارد. منشورهاي كلسيتي، آويزهاي پوشش اسفنجي بلورين ديوارها و كف اين غار آن را در رديف يكي از زيباترين غارهاي جهان قرار داده است. غار كهك نيز از جمله غارهاي ديدني اطراف اين روستاست.
كاروانسراي تاريخي دودهك كه از آثار دوره صفوي است در مسير جاده دو دهك به خورهه قرار دارد. در هر يك از ديوارهاي شمالي، شرقي و غربي آن سه برج تعبيه شده كه نشانگر كاركرد نظامي قلعه است. پس از عبور از دروازه ورودي كاروانسرا ايواني وجود دارد كه انتهاي آن با پله هايي به حياط متصل مي شود. ايوان هاي جنوبي و غربي آن بعد از ساخت بنا ايجاد شده اند. ايوان شرقي بر روي يك آب انبار زير زميني بنا گرديده و در سمت راست آن دو اتاق ساخته شده كه اولي مربعي با پوشش گنبدي است و نمازگاه كاروانسرا بوده است.
برگزاري آيين ها و مراسم فرهنگي شب چله، چهارشنبه سوري، تعزيه خواني، باران خواهي، تحويل سال نو، مراسم عروسي، مراسم سيزده بدر، شب اسفندي (يك ماه و پنج روز مانده به عيد) و جشن چوپانان (50 روز مانده به عيد) در روستا رواج دارد و جلوه هاي تاريخي و فرهنگي روستا را به نمايش مي گذارد.
غذاهاي محلي روستاي واران شكل خورشت اسفناج، خورشت كنگر، خورشت ريواس و خورشت گزر (انواع قيمه با هويج) و تاس كباب است كه در خانوارهاي روستايي تهيه و استفاده مي شود.
نان هاي محلي شيري، شانه، عباسعلي (نوعي نان نذري كه در ماه محرم طبخ مي شود) و نان فطير نيز در روستا پخته و مصرف مي شوند.
پخت آش جو، آش رشته يا آش برگريال آش مركه، آش بوسور، آش قره قوروت، آش دوني (دونكي) و آش اسفندي در روستاي نواران رواج دارد. كوفته برنجي، زيره پلو، گل كباب و كالجوش از ديگر غذاهاي مرسوم روستاي واران است.
توليد صنايع دستي قالي، گيوه و ريسندگي در روستا متداول است.
دسترسي: اين روستا از طريق شهر دليجان قابل دسترسي است و جاده اي مناسب و آسفالت دارد.

ورچه

موقعيت و تاريخچه
روستاي زيبا و كوهستاني ورچه از توابع بخش مركزي شهرستان خمين، با مختصات جغرافيايي 49 درجه و 56 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و 47 دقيقه عرض شمالي در 30 كيلومتري شمال غربي شهر خمين قرار دارد. اين روستا از جنوب غربي به كوه شيرخاني و از شمال شرقي به كوه اوغلان پير محدود مي شود.
روستاي ورچه در محدوده كوهستاني شمال غربي خمين استقرار يافته و ميانگين ارتفاع آن از سطح دريا در حدود 2075 متر است. آب و هواي آن در بهار و تابستان معتدل در زمستان سرد و خشك است.
ورچه از روستاهاي بسيار قديمي و مشهور شهرستان خمين است.
مردم روستاي ورچه به زبان هاي فارسي و تركي سخن مي گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
براساس نتايج سرشماري سال 1375 روستاي ورچه در حدود 923 نفر جمعيت داشته است كه در سال 1385 به 361 نفر كاهش يافته است.
درآمد اكثر مردم روستاي ورچه از فعاليت هاي زراعي، دامداري و باغداري تامين مي شود. گروهي نيز در امور خدماتي و توليد صنايع دستي اشتغال دارند. محصولات زراعي روستا شامل گندم، جو، نخود، لوبيا، پياز و سيب زميني است. انواع ميوه ها مانند سيب، انگور و زردآلو از محصولات باغي روستاست. پرورش گاو، گوسفند، بز، مرغ و خروس خانگي و زنبور عسل از مهم ترين فعاليت هاي دامداري به شمار مي آيند.
و توليد گوشت قرمز و لبنيات مانند شير، ماست، دوغ، كشك و خامه و عسل در روستاي ورچه رواج دارد. در كنار فعاليت هاي زراعي زنان روستا به توليد انواع جوراب هاي پشمي و بافت فرش نيز مي پردازند.
روستاي ورچه در يك محدوده كوهستاني استقرار يافته و بافت مسكوني متراكمي دارد. اكثر خانه ها در كنار يكديگر در يك طبقه و با سقف هاي مسطح كه به وسيله تيرهاي چوبي، كاهگل، گل و قير پوشش يافته ساخته شده اند. مصالح عمده به كار رفته در بناي خانه ها آجر، خشت، گل، سنگ، گچ، سيمان، چوب و آهن است. خانه هاي قديمي روستا اكثرا ايوان دار هستند. و با محيط كار و زندگي در آميخته اند. در اين خانه ها معمولا فضاهايي براي نگهداري دام ها، انبار علوفه، انبار غله و غيره احداث شده است. در خانه كساني كه به توليد فرش اشتغال دارند، مكاني براي نگهداري دار عمودي فرش ايجاد شده است.
جاذبه هاي گردشگري
روستاي ورچه به دليل برخورداري از اقليم معتدل مناظر و جلوه هاي طبيعي بسيار زيبايي دارد. چشم انداز مزارع وسيع پياز و ارتفاعات اطراف روستا به ويژه در بهار، تابستان و پاييز طراوت و زيبايي خاصي دارند. ارتفاعات اطراف روستا در فصل زمستان از برف پوشيده مي شود و مناظر شگفت انگيزي پديد مي آورد.
مناظر زمستاني و پر برف كوه شير خاني در جنوب غربي و جلوه هاي بهاري آن كه با گياهان و گل هاي خودرو پوشيده مي شود، بسيار جالب توجه است. كوه اوغلان پير در شمال شرقي نيز داراي چشم اندازها و مناظر طبيعي بسيار زيبايي مي باشد.
مزارع گسترده پياز در روستاي ورچه از زمان جوانه زدن تا موقع بهره برداري مناظر بسيار زيبايي را پديد مي آورند. تلاش جمعي زنان و مردان در هنگام برداشت محصول نيز بسيار تماشايي است.
درختان بلند سر به فلك كشيده نهرهاي آب، پوشش گياهي و سرسبزي و خرمي داخل و پيرامون روستا در فصل بهار بسيار جالب توجه است.
انواع گياهان دارويي از قبيل خاكشير، گل گاوزبان، كاسني، گل ختمي، كتيرا و حيات وحش روستا با جانوراني مانند شغال، گرگ، روباه، خرگوش، قوچ، ميش و كبك نيز از ديگر جاذبه هاي طبيعي روستا به حساب مي آيند.
مردم اين روستا در اعياد بزرگ مذهبي قربان، فطر، غدير و در عيد نوروز به جشن و سرور و در ايام تاسوعا و عاشوراي ماه محرم و شب هاي احيا به عزاداري و تعزيه خواني و نخل گرداني مي پردازند. برگزاري مراسم شب چله، باران خواهي يا كوسه گلين در هنگام خشكسالي، چهارشنبه سوري، سيزده بدر و مراسم تحويل سال نو در روستا رواج دارد. مراسم روز عرفه يا علفه شامل چيدن مقداري علق از بيابان و قراردادن آن كنار آينه، قرآن و چراغ روشن در آخرين روز سال مي باشد.
مراسم عروسي محلي، شامل مراحل مختلفي مانند مراسم خواستگاري، خرج بران، بله برون، عقد، حنا بندان و عروس برون است.
بازي هاي محلي روستا شامل دوز بازي، دستمال بازي، الك بازي، خط بازي كفتر بازي است. مراسم سياه بازي نوعي نمايش است كه با اجراي نقش هاي حاجي و غلام صورت مي گيرد. اين مراسم بسيار تماشايي و جذاب است.
مهم ترين آلات موسيقي كه در مراسم محلي عروسي و جشن ها اجرا مي شود عبارتند از: دهل، تنبك، كمانچه، دف و بالابان.
بالابان نوعي ساز محلي است كه در ميان عشاير استان نيز استفاده مي شود.
پوشاك محلي غالبا در ميان سالخوردگان روستا رايج است و به ندرت در ميان جوانان مشاهده مي شود. مردان روستا از كت، شلوار، كلاه، گيوه وكفش استفاده مي كنند. و زنان نيز از لباس هاي معمولي و عمومي استفاده مي كنند.
غذاهاي محلي روستاي ورچه عبارتند از: نان فطير، نان كماج، نان آرتي، انواع آش، خورشت، اشكنه و آبگوشت.
صنايع دستي كه توسط زنان توليد مي شوند، عمدتا شامل فرش هاي دستبافت در طرح هاي اراكي و انواع جوراب هاي پشمي است.
سوغات محلي اين روستا شامل پياز، ماست، دوغ وكشك مي باشد.
دسترسي: اين روستا از طريق شهر خمين قابل دسترسي است و جاده اي آسفالت دارد.

وفس

موقعيت و تاريخچه
روستاي وفس از توابع بخش مركزي شهرستان كميجان با مختصات جغرافيايي 49 درجه و 22 دقيقه طول شرقي و 34 درجه و 51 دقيقه عرض شمالي در 15 كيلومتري شمال شرقي شهر كميجان قرار دارد.
اين روستا از شمال غرب به كوه قلعه گبري و از جنوب شرقي به كوه دزلي محدود مي شود. ارتفاع وفس از سطح دريا 2200 متر است. آب هواي آن معتدل و كوهستاني است.
بناهاي زيارتگاهي امام زاده يحيي، امامزاده اسماعي و امام زاده شاهزاده حسين در روستاي وفس، نشانه هاي قدمت تاريخي اين روستاست. غار قلعه جوق اين روستا مشهور است و بنا به روايتي از آثار زيستگاهي دوره ساساني است.
مردم روستاي وفس به زبان فارسي با گويش تاتي سخن مي گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
براساس نتايج سرشماري سال 1375 روستاي وفس بيش از 2500 نفر جمعيت داشته است. كه در سال 1385 به 1736 نفر كاهش يافته است.
درآمد اكثر مردم روستاي وفس از فعاليت هاي زراعي، باغداري، و دامداري تامين مي شود. گروهي نيز در امور خدماتي و توليد صنايع دستي اشتغال دارند.
محصولات زراعي عمدتا شامل گندم، جو، نخود، لوبيا و يونجه است. آب زمين هاي مزروعي و آشاميدني روستا از كاريز تامين مي شود. باغداري نيز در روستا رونق دارد. سيب، گلابي، آلو، زردآلو، هلو، انگور، گردو و انار از محصولات باغي روستاي وفس است. گوشت، پنير، شير، ماست، كره و خامه محلي نيز از محصولات دامي اين روستاست.
زنان روستا با مشاركت در توليد انواع قالي، جوراب، جاجيم، گليم و سوزن دوزي نقش مهمي در اقتصاد خانوار روستايي دارند.
روستاي وفس استقرار دره اي دارد و خانه هاي مسكوني آن با بافت متراكم در يك طبقه با ايوان و سقف مسطح ساخته شده اند. كوچه باغ هاي پيچ در پيچ با درختان سايه دار جلوه بسيار زيبايي دارند و عموما سطح آن ها آسفالت مي باشد.
مصالح به كار رفته در بناي خانه ها شامل سنگ، چوب، آجر، خشت و گل است.
روستا داراي دو بافت قديم و جديد است. در بافت قديم برخي خانه ها قدمت 100 ساله دارند.
در ساخت خانه هاي جديد از مصالح آهن، سيمان، و گچ استفاده مي شود.
جاذبه هاي گردشگري
روستاي وفس از روستاهاي ييلاقي استان مركزي است. چشم اندازهاي طبيعي و قابليت هاي ورزش هاي كوهستاني آن مورد توجه گردشگران و طبيعت دوستان است.
غار قلعه جوق در نزديكي روستاي چهرقان و در دل كوهي معروف به كوه قوزي قشلاق قرار گرفته دارد.
اين غار دو دهانه در ارتفاع 8 متري و يك دهانه در ارتفاع 10 متري دارد. برخي اين غار – دخمه را متعلق به دوره ساساني مي دانند.
غار وفس از ديگر جاذبه هاي طبيعي اين روستاست.
باغات ميوه و جنگل هاي پيرامون اين روستا از تفرجگاه هاي عمومي و مورد توجه طبيعت دوستان است.
امامزاده شاهزاده حسين كه بر روي تپه هاي مشرف به روستا قرار دارد، يكي از بناهاي دوره صفوي است.
امامزاده اسماعيل، از ديگر بناهاي زيارتگاهي روستاي وفس نيز، مورد توجه روستا و زائراني است كه به اين روستا سفر مي كنند.
از آيين ها و مراسمي كه در روستاي وفس برگزار مي شود، مي توان به مراسم شب چله، چهارشنبه سوري و تحويل سال نو، سيزده بدر، باران خواهي يا كوسه گلين، عروسي هاي محلي، جشن ختنه سوران و جشن زايمان و تعزيه خواني در ماه محرم اشاره كرد.
غذاهاي محلي اين روستا شامل هليم، كاچي، آبگوشت، كوفته، شيربرنج، خورشت اسفناج، خورشت باميه، خورشت كنگر، خورشت كرفس و انواع آش هاي جو، شير و دوغ مي باشند كه مورد پسند گردشگران نيز هستند. نان هاي خوشمزه اي مانند نان فطير، نان گردو، نان شيري، نان دستي و نان كوله نيز در اين روستا طبخ مي شوند.
صنايع دستي اين روستا شامل بافت انواع قالي، انواع جوراب هاي پشمي و سوزن دوزي است كه همراه انواع خشكبار و انگور به عنوان سوغات نيز استفاده مي شود.
دسترسي: اين روستا از طريق شهر كميجان قابل دسترسي است و جاده آسفالت مناسبي دارد.

هزاوه

موقعيت و تاريخچه
روستاي هزاوه از توابع بخش مركزي شهرستان اراك، با مختصات جغرافيايي 49 درجه و 32 دقيقه طول شرقي و 34 درجه و 11 دقيقه عرض شمالي، در 16 كيلومتري شمال غربي شهر اراك قرار دارد.
اين روستا از شمال شرقي به تپه هزارش و از جنوب به دره مون و دره گهور محدود مي شود. روستاي هزاوه از سطح دريا 1950 متر ارتفاع دارد و آب و هواي آن در فصل بهار و تابستان معتدل و در زمستان سرد است.
آثار تاريخي به جا مانده در اين روستا به دوره ايلخاني مربوط مي شود و قدمت اين روستا به قرن هاي هفتم و هشتم هجري قمري مي رسد.
مردم روستاي هزاوه به زبان هاي فارسي و تركي سخن مي گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.
الگوي معيشت و سكونت
بر اساس نتايج سرشماري سال 1375، روستاي هزاوه 2030 نفر جمعيت داشته است كه در سال 1385 به 2736 نفر افزايش يافته است.
درآمد اكثر مردم اين روستا از فعاليت هاي زراعي، باغداري و دامداري تامين مي شود. عمده محصولات زراعي روستا را گندم، جو، يونجه، چغندر قند، سيب زميني و نخود تشكيل مي دهد. انگور، هلو، زردآلو، سيب، گلابي، بادام و گردو از محصولات باغي اين روستاست. گوشت قرمز و انواع لبنيات نيز از محصولات دامي اين روستا به شمار مي آيند. گروهي از زنان روستا در توليد صنايع دستي اشتغال دارند. عمده ترين محصولات صنايع دستي روستا را قالي، جوراب دست بافت و سوزن دوزي تشكيل مي دهد.
روستاي هزاوه در يك ناحيه كوهستاني، بر روي شيب دامنه ها استقرار يافته و بافت مسكوني متراكمي دارد. بيشتر خانه ها بر روي دامنه هاي صخره اي ساخته شده اند. معماري اين روستا پلكاني است و بام هر خانه حياط خانه بالادستي است. خانه هاي اين روستا به دليل بهره گيري بيشتر از نور آفتاب و گرماي خورشيد در جهت جنوبي و در دو طبقه با ديوارهاي ضخيم و سقف مسطح ساخته شده اند. طبقه زيرين اين خانه ها براي نگهداري دامو طبقه فوقاني براي زندگي افراد خانواده است. نصالح به كار رفته در ساختمان خانه هاي قديمي عمدتا از سنگ، گل و چوب است.
در ورودي خانه ها بسيار بزرگ و از جنس چوب است و فضاهاي دروني خانه ها از طريق يك راهرو با يكديگر مرتبط مي شوند. تقسيمات داخلي خانه ها در تبعيت از نيازهاي خانوارهاي روستايي شكل گرفته است.
جاذبه هاي گردشگري
روستاي هزاوه از مراكز توليد انگور در استان مركزي است. به همين دليل تاكستان هاي انبوه اين روستا به ويژه در فصل تابستان، از جلوه كم نظيري برخوردار مي شوند و جذابيت خاصي پديد مي آورند.
در داخل روستا درخت سرو كهنسالي وجود دارد كه قديمي بسيار طولاني دارد و از جاذبه هاي روستا به شمار مي آيد.
آرامگاه شاهزاده احمد از آثار و بناهاي قديمي روستاي هزاوه مي باشد. اين آرامگاه بر روي بلندترين ناحيه روستا، در محله بالا بنا شده است. تاريخ ساخت اين آرامگاه به دوره ايلخانيان مربوط مي شود و دوره صفوي نيز تعميرات و تغييرات اساسي در آن صورت گرفته است.
تپه تاريخي روستا قديمي ديرينه دارد و به نظر باستان شناسان (با توجه به آثار و سفالينه هاي به دست آمده) قدمت آن به قرن پنجم تا هشتم هجري مي رسد. از ديگر آثار تاريخي و مذهبي روستا مي توان به حمام قديمي روستا و مسجد شبستان دار آن اشاره كرد.
گفته مي شود ميرزاتقي خان اميركبير، قائم مقام فراهاني و همچنين جد بزرگ امام خميني (ره) از چهره ها و مفاخر اين روستا به شمار مي روند.
باران خواهي يا كوسه گلين، ختنه سوران و علم گرداني از جمله مراسمي است كه در اين روستا برگزار مي شود. موسيقي محلي توسط برگزار مي شود. موسيقي محلي اجرا مي شود. همنوازي بالابان و كمانچه از گيراترين قطعه نوازي هايي است كه در اين روستا گاه گاهي به اجرا در مي آيد.
غذاهاي محلي: شامل خورشت هاي آلو، كرفس، اسفناج، كنگر و باميه همراه با نان هاي محلي مي باشد.

صنايع دستي استان مركزي

سابقه تاريخي استان مركزي و مردمان ساكن در آن جزئي از پيشينه تاريخي سرزمين و تمدن كهن پارسي است . آثار و شواهد بدست آمده از دوره هاي ما قبل و ما بعد از تاريخ در تپه هاي باستاني استان مركزي ، نشان از سكونت اقوام مختلف در ادوار تاريخي اين منطقه دارد.
از گذشته هاي دور استان مركزي به عنوان يكي از مراكز صنعتي و همچنين قطبهاي مهم در قاليبافي و ديگر رشته ها به همگان معرفي شده است. قالي دستباف استان مركزي با نام تجاري قالي ساروق در جهان شهره بوده و از مهمترين نقوش آن: بته مير ، گل حنا ، ليليان ، مشك آباد، بند ريحان، بازرجان و ديگر طرح ها از جمله انواع شاه عباسي ، گلداني ، محرابي ، زير خاكي ، مستوفي ، ماهي درهم و ..... را مي توان نام برد. گليم ساوه از دوران صفوي با سابقه درخشان توليد مي شده و هم اكنون نيز در آن منطقه رواج دارد. همچنين گليم بافي به صورت ساده و گل برجسته با استفاده از طرح هاي اصيل منطقه در اراك ، خمين، منطقه فراهان و ديگر شهرها و روستاهاي استان مركزي بافته مي شود. جاجيم بافي از ديگر رشته هايي است كه در گذشته در منطقه شازند و خمين رواج داشته و در حال حاضر فقط چند كارگاه در اراك و خمين مشغول به كار مي باشند و اين رشته رو به فراموشي است. آثار مس چكشي در اراك و تفرش سابقه اي ديرينه داردو هنرمندان مسگر تعدادي از آثار خود را به صورت ساده و بدون تزيين به ديگر شهرها صادر كرده و تعداد ديگر را به صورت قلمزني شده و ... به بازارهاي داخلي و خارجي عرضه مي كنند. گيوه بافي ،گيوه دوزي و چلنگري نيز از حرفه هاي سنتي رايج در استان مركزي هستند كه در برخي از شهرها و روستاهاي استان از جمله : محلات، وفس، ساوه و سنجان به توليد آنها مي پردازند.
هنرهاي چوبي در استان مركزي در شاخه هاي متعدد از جمله منبت ، كنده كاري و قلمزني روي چوب ، معرق، مشبك ، محرق، ساخت سازهاي سنتي، خراطي ، حجم سازي و پيكر تراشي فعال مي باشد و آثار چوبي به جا مانده از هنر گذشتگان در اين منطقه را مي توان در پنجره هاي گره چيني شده و درهاي منبت كاري شده منبر و ضريح امامزاده سهل بن علي در آستانه ، خانه هاي اربابي در تفرش ، خمين ، آشتيان و ..... مشاهده نمود.
همچنين استان مركزي در رشته سفالگري داراي پيشينه اي غني مي باشد كه سابقه آن در اراك مربوط به قرون 7 و 8 هجري است . سفالگران سلطان آباد سفال داراي لعاب صدفي، لاجوردي و نوع به خصوصي سفال منقوش زير لعاب را پديد آوردند. سفال مناطقي چون ساوه به ويژه سفال زرين فام و مناطق خورهه و فراهان از قدمت چند هزار ساله برخوردار است و متاسفانه در چند دهه اخير روبه فراموشي رفته است كه با برنامه ريزي سازمان ميراث فرهنگي ، صنايع دستي و گردشگري استان مركزي و اقدامات آموزشي و ترويجي رو به احياء و گسترش مي باشد.
- رشته هاي بومي استان مركزي كه در حال حاضر رواج دارد عبارتند از:
دستبافتهايي نظير:قالي بافي، گليم بافي ، جاجيم بافي - رودوزيهاي سنتي (تفرشي دوزي، درويش دوزي، گوشه دوزي و ...) طراحي سنتي – رنگرزي سنتي – گيوه بافي و گيوه دوزي- هنرهاي فلزي نظير: مسگري ، سفيد گري ، چلنگري، قلمزني روي فلز- منبت و كنده كاري روي چوب -كتابت و نگارگري شامل : خوشنويسي ، كتيبه نويسي ، نگارگري ، تذهيب - گچبري سنتي- آينه كاري .
– رشته هاي غير بومي رايج در استان مركزي عبارتند از :
معرق چوب- محرق – مروار بافي – تراش سنگهاي قيمتي و نيمه قيمتي – مليله سازي- پيكر تراشي چوب – كپو بافي و .....
- رشته هاي بومي در حال فراموشي استان مركزي :
سفالگري – علامت سازي – رنگرزي سنتي – رودوزيهاي سنتي- دستبافتهاي سنتي دستگاهي
- رشته هاي منسوخ شده استان:
شيشه گري سنتي – نمد مالي- سفال زرين فام – قدك بافي نراق – كرباس بافي واشقان –ندافي محلات – جل و خورجين بافي – نقاشي پشت شيشه و ....

حمام چهارفصل

موضوع :باستان شناسي – مردم شناسي
تاريخ تأسيس : 1372 – بنا قاجاريه
ساعات بازديد : 13-8 و 19-15
تعطيلات :دوشنبه ها و ايام سوگواري رسمي
نشاني : اراك – خيابان شهيد بهشتي
تلفن :2241042 - 0861

موزه تاريخ طبيعي

موضوع :علمي (نمونه گونه هاي جانوري )
تاريخ تأسيس : 1381
ساعات بازديد : 14-8
نشاني : اراك – مجتمع ادارات
تلفن :31660560 و 3160129 – 0861

موزه علوم دانشگاه تربيت معلم

موضوع :علمي ( نمونه گونه هاي جانوران و گياهي )
ساعات بازديد : با هماهنگي قبلي
تعطيلات : تعطيلات رسمي و سوگواري
نشاني : اراك – فلكه شريعتي – دانشگاه تربيت معلم
تلفن :2777401 – 0861

مسجد جامع ساوه

موضوع :معماري
تاريخ تأسيس : سلجوقي
ساعات بازديد : 13-8 و 30/19 – 30/16
تعطيلات :شنبه ها
نشاني : ساوه – ميدان انقلاب – خيابان سلمان ساوجي
تلفن :2225760 – 0255

جشن كوسه ناقلدي(ناقيلي)-جشن سده

بر اساس باورهاي ايرانيان، زمستان به دو چله بزرگ و كوچك تقسيم مي‌شود: چله بزرگ از دي ماه تا دهم بهمن ماه (سردترين ماه هاي سال) به طول مي‌انجامد. ايرانيان چهار روز پاياني اين مدت را چله بزرگ و چهار روز آغازين بعدي آن را چله كوچك مي‌نامند و آن فاصله ميان هفتم تا چهاردهم بهمن ماه است كه آن‌را "چارچار" مي‌گويند.
مراسم جشن سده از شب روز دهم بهمن يعني اول چله‌كوچك شروع مي‌شود . اين جشن در مقابل جشن مهرگان كه جشن دهقانان زراعتگر است برگزار مي‌شود و به شبانان تعلق دارد كه بعد از گذراندن سرماي زمستان و جان به در بردن و گذراندن چار چار برپا مي‌شود.در روستاهاي استان مركزي مراسم جشن سده تحت عنوان "كوسه"يا "كوسه ناقلدي"اجرا مي‌شود.اين جشن در تمامي سرزمين‌هاي شمالي و(گيلان و مازندران ) و غربي(آذربايجان،كردستان و همدان) ايران نيز انجام مي‌گيرد. چهل روز بعد از زمستان و پنجاه روز مانده به نوروز(بهمن‌ماه)، در روستاهاي اراك، محلات، آشتيان و ساوه جشن كوسه برگزار مي‌گرد. مردم اين مناطق بر اين باورند كه چهل روز كه از زمستان بگذرد و سختي و سرما تمام شود هوا رو به گرمي مي‌رود و بهار در پيش است و همچنين معتقدن كه "كوسه ناقلدي" شگون دارد و قدم راويان آن خير و بركت مي‌آورد. كودكان و نوجوانان پيش از ديگران خوشحال هشتند و از چند روز قبل خود را براي اين جشن آماده مي‌كنند. اين جشن در روزگاران قديم مخصوص چوپانان و گله‌رانان بوده‌است. بازيگران جشن بين 5 تا 10 نفر هستند. يك نفر بالاپوش نمدي بلندي كه پوشاك چوپانان است ، مي‌پوشد و زنگ‌هايي به زانوها و دستان خود مي‌آويزد، صورت را سفيد مي‌كند و پوست بزغاله بر سر مي‌كشد،به طوري كه فقط چشمان او نمايان باشد. كمربندي كه روي آن زنگوله‌هاي زيادي آويزان شده است بر روي جبه مي‌بندد و تعدادي بوته‌هاي بياباني به كمر مي‌آويزد و چند تايي را هم به شكلي بر سر مي‌بندد كه گويي دو شاخ دارد. به پاي خود مچ‌بند بسته و چوب‌دستي به دست مي‌گيرد. نفر ديگر پسري15 يا16 ساله است كه نقش عروسكوسه را بازي مي‌كند. اين شخص پيراهن زنانه مي‌پوشد و چادري بر سر مي‌كشد و صورت خود را صورتي و قرمز رنگ‌آميزي مي‌كند و به لب و گونه‌هاي خود سرخاب مي‌مالد، چشمان خود را سرمه مي‌كشد و كفش زنانه‌اي به پا مي‌كند و زنگوله‌هايي نيز به خود مي‌بندد و چند زنگ به لباس محلي خود مي‌بندند، خورجين بزرگي بر دوش مي‌اندازند و سطلي به دست مي‌گيرند تا انعامها را جمع‌آوري كنند. اين دو نفر را "تكه" مي‌گويند. در اين ميان دو يا سه نفر هم ساز و دهل دارند كه نوازنده گروهند. "كوسه" در پيشاپيش گروه حركت مي‌كند، با حركت دستان و باز و بسته كردن آنها صداي زنگ‌ها را در مي‌آورد . بچه‌ها با ذوق و شادي به دنبال او راه مي‌روند. كوسه وارد حياط خانه‌ها(همه خانه‌ها در را باز مي‌گذارند) مي‌شود و با پاشنه كفش يا چوب‌دستي خود ضربه اي به در مي‌زند،با يان اعتقاد كه اين كار شگون دارد و خير و بركت براي صاحب‌خانه مي‌آورد. كوسه همچنان كه زنگ‌ها را به صدا در مي‌آورد ،آواز نيز مي‌خواند. بعد از آواز خواني كوسه با يكي از"تكه‌ها" كشتي مي‌گيرد كه نشانه رقابت بر سر عروس است. اين كشتي به ضرر كوسه تمام مي‌شود.
بعد عروس بالاي سر "كوسه" مي‌ايد و مي‌گويد" بختم، بختم، سوزن به اين بزنم به رفتم" صاحبخانه سوزني به عروس مي‌دهد. زيرا اعتقاد دارند كه اگر ندهند بدبختي و تيره‌بختي در آن خانه روي مي‌دهد . اوج جشن و هنرنمايي كوسه و همراهان در منزل ريش‌سفيدان يا بزرگان ده صورت مي‌گيرد . در اين خانه، كوسه هنرنمايي را به حد كمال مي‌رساند و صاحبخانه مبلغي پول و يا خوراكي به كوسه و همراهان مي‌دهد. به اعتقاد مردم خوردن خوراكي اهدايي به كوسه شگون دارد.

جشن‌هاي ملي و مذهبي

در بيشتر نقاط استان مراسم اعياد ملي و مذهبي برگزار مي‌شود. اين نوع مراسم مانند جشن هاي ملي چهارشنبه‌سوري، عيد نوروز، سيزده بدر و عيدهاي مذهبي قربان،فطر،غدير خم، نيمه شعبان،روز مبعث پيغمبر(ص)، روز تولد ائمه اطهار و ... با شور و شوق از طرف مردم برگزار مي‌شوند عيد نوروز و مراسم مربوط به آن نيز مانند ساير نقاط ايران جشن گرفته مي‌شود.

مراسم عروسي

شيوه برگزاري اين نوع مراسم در قياس با ساير نقاط كشور تفاوت‌هاي چنداني ندارد،ولي ويژگي برگزاري اين مراسم به ويژه در مناطق روستايي استان متفاوت است. مراسم عروسي، مراحل مختلف خواستگاري، شيريني‌خوران، عقد كنان،حنابندان و شب عروسي را در بر مي‌گيرد.

سوگ ها و عزاها

مراسم مربوط به سوگ‌ها و عزاها به دو شكل عمومي و خصوصي برگزار مي‌شود. عزاداري‌هاي عمومي شامل عزاداري‌هاي ماه محرم، روزهاي وفات ائمه اطهار و روزهاي 19 تا 23 رمضان را در بر مي‌گيرد. كه در استان مركزي نيز همچون ساير مناطق ايران برگزار مي‌شود. عزاداري خصوصي نيز ويژگي‌هايي دارد كه شرحي كوتاه بر آن مي‌آيد.
اعتقاد بر اين است كه چون كسي در حال احتضار باشد خواندن سوره ياسين به او آرامش مي‌دهد و جان دادن او را آسان مي‌كند . در آخرين لحظات زندگي چند قطره آب در دهان محتضر مي‌ريزند و چشم و چانه او را با دستمال مي‌بندند. دهان مرده بايد بسته باشد و دست‌هاي او در دو طرف بدن قرار گيرد،شست دو پاي او را نيز به هم مي‌بندند و معتقدند اگر كسي با چشم گشوده بميرد براي اين است كه نمي‌خواهد دل از دنيا بردارد و اگر دم مرگ خندان باشد بهشتي است و اگر عبوس باشد اهل دوزخ است. و چون بميرد اطرافيان به گريه و زاري مي پردازند . اگر كسي شب‌هنگام بميرد مستحب است كه قاري بالاي سر او تا بامداد قرآن بخواند. پيش از دفن و پس از غسل ميت، طبق دستور اسلام مردان حاضر، در برابر مرده نماز ميت برگزار مي‌كنند. آنگاه او را در تابوت مي‌گذارند و بر دوش به گورستان مي‌برند.
هنگام دفن ، متوفي را بر پهلوي راست و رو به قبله مي‌خوابانند و دعاي مخصوص اموات را مي‌خوانند. انگاه دو سوي كفن را باز مي‌كنند و جسد را با خاك مي پوشانند و آنگاه كه كار دفن تمام شد هفت قدم از گور دور مي شوند و باز به سوي گور برمي‌گردند و سوره حمد را به عنوان فاتحه در حق مرده مي‌خوانند.
مردم معتقدند كه براي بخشايش روح در گذشتگان خيرات مؤثر است، از اين رو حلوا، شير، برنج و شله‌زرد و غيره مي‌پزند و در شب‌هاي جمعه و شب‌هاي مقدس ميان مستمندان تقسيم مي‌كنند. تقسيم خرما نيز معمول است. بستگان و نزديكان متوفي در مدت عزاداري جامه سياه مي‌پوشند و در هيچ جشني شركت نمي‌كنند.

ارتفاعات و قله‌ها

استان مركزي در تقاطع چين خوردگي البرز و زاگرس واقع شده‌است. ناهمواري هاي استان، از رشته‌كوه‌هاي مركزي و پيشكوه‌هاي داخلي زاگرس تشكيل شده است. بلندترين نقطه اين كوه‌ها، قله شهباز است كه با ارتفاع 3388 متر در رشته كوه راسوند قرار گرفته‌است. مهم‌ترين ارتفاعات شمالي استان از كوه مرو شروع مي‌شود و به سمت غرب تا كوه‌هاي اينجه قره به ارتفاع تقريبي 3000 متر در بخش خرقان ساوه امتداد مي‌يابد. در قسمت غربي استان در رشته‌كوه وجود دارند كه در دوقسمت رودخانه قره‌چاي، از شمال به جنوب امتداد يافته‌اند. رشته غربي اين كوه به ارتفاعات الوند در همدان و رشته شرقي آن كه به تدريج از ارتفاع آن كاسته مي‌شود به كوه‌هاي وفس پيوند خورده‌اند. قله"مودر" با ارتفاع بيش از 2000 متر از بلندي‌هاي مهم استان در غرب شهر اراك است. جنوب اراك را كوه‌هاي بلندي در بر گرفته‌اند كه مهم‌ترين آن‌هارشته كوه راسوند(قله شهباز3388 متر) و سفيدخواني است. امتداد اين رشته كوه‌ها به سمت جنوب شرقي در غرب شهرستان خمين است. اين رشته‌كوه‌ها به ارتفاعات تخته كوه و هفتاد قله وصل مي‌گردند. بلندترين قله آن، كوه قليچ است كه بين دليجان و كهك و با ارتفاع 3170 متر قرار دارد. در مركز استان نيز كوه‌هايي قرار دارند كه بلندترين آن‌ها كوه گوجه است كه در تفرش ارتفاع آن به3140 متر مي‌رسد.
ويژگي‌هاي طبيعي و رشته كوه‌هاي متعدد استان، امكانات مساعدي را براي علاقمندان به كوهنوردي فراهم آورده است.اين رشته كوه‌ها علاوه بر امكانات مناسب براي ورزش‌هاي كوهنوردي، پياده‌روي و صخره‌نوردي، زيستگاه مناسبي نيز براي بسياري از وحوش به وجود آورده‌اند و مهم‌ترين شكارگاه‌هاي استان نيز در اين مناطق قرار دارند. برخي از رشته كوه‌هاي استان علاوه بر امكانات مساعد ورزش كوهنوردي و سنگ‌نوردي از نظر جاذبه‌هاي تاريخي – فرهنگي نيز جالب توجه هستند.
پيست‌هاي اسكي
ارتفاعات پلنگ در و گردنه پاكل شازند محل پيست اسكي و تنها تأسيسات تفريحي زمستاني استان مركزي هستند كه تا اراك 45 كيلومتر و تا شازند 25 كيلومتر فاصله دارند. زمستان‌هاي سرد منطقه و ريزش برف فراوان در سربند،امكان مناسبي را براي ايجاد تأسيسات مربوط به تفريحات زمستاني فراهم آورده است. ارتفاعات مسير پاكل به قائيدان و هندو براي استقرار تجهيزات ورزش‌هاي زمستاني دز فضاهاي كاملاً مناسب قرار دارند. اداره كل تربيت بدني استان مركزي با همكاري اداره تربيت‌بدني شهرستان سربند، پيست اسكي نسبتاً مجهز و مهمانسرايي هم براي استراحت و پذيرايي و بيتوته ايجاد‌كرده‌است كه در دسترس مراجعه كنندگان به پيست اسكي قرار مي‌گيرد. ارتفاعات كوه سفيدخاني در 15 كيلومتري شهر اراك نيز به عنوان يك ناحيه تفرجگاهي زمستاني ارزيابي شده‌است.

ل گرداني

اين مراسم كه نوعي ورزش باستاني و پهلواني نيز محسوب مي‏شود در شهرك نيمور برگزار مي‏گردد. شهرك نيمور كه در كنار «قمرود» واقع گرديده، از ديرباز توسط نهري بزرگ، منشعب از قمرود، آبياري مي‏شود. بر روي رودخانة قمرود در جنوب غربي محلات، بندي ساخته شده كه به سد نيمور معروف مي‏باشد و داراي ارزش‏هاي تاريخي و معماري است.
كشاورزان نيمور و «باقرآباد» در آغاز فصل زراعت بهاره، در شكلي سازمان يافته برحسب ميزان زمين به تأمين نيروي انساني براي لايروبي نهر بزرگ نيمو يا «شاه جوي» كه در زبان عاميانة محلي به آن «شاه جوب» گفته مي‏شود، اقدام مي‏كنند.
اين عمليات از حدود نيمة اسفند و گاه چند روز زودتر كه بستگي به وضع هوا دارد، آغاز مي‏شود و طبق قانون لايروبي از محل سد به سمت نيمور ادامه مي‏يابد. مدت زمان پايان عمليات گاه يك ماه طول مي‏كشد. پس از رسيدن آب به نخستين پخشگاه (وارگو)، مردم جشن بزرگي برپا مي‏كنند كه در محل به آن «بيل گرداني» مي‏گويند.
در اين مراسم، مردم نيمور ابتدا اسب سفيدي را به طرز زيبايي تزيين مي‏كنند و به محل برگزاري بيل گرداني مي‏برند. سپس در محل اجراي مراسم، هفت بيل را به دو دسته چهارتايي و سه تايي تقسيم مي‏كنند و بيل‏هاي هر دسته را به يكديگر مي‏بندند. يكي از بيل‏ها را عقب‏تر مي‏بندند تا بيل گردان‏ها بتوانند از آن به عنوان دسته براي برداشتن بيل‏ها از زمين اقدام كنند.
نحوة چرخاندن بيل‏ها به دور سر همانند چرخاندن ميل‏هاي ورزش باستاني است. با اين تفاوت كه بيل گرداني سخت‏تر از چرخاندن ميل‏هاي ورزشي است. هنگام انجام اين ورزش، بيل‏ها نبايد به يكديگر برخورد كنند، به همين خاطر تعداد زيادي از جوانان به علت ترس از عدم توانايي در بيل گرداني و در نتيجه خندة حضار، ترجيح مي‏دهند كه صرفاً تماشاگر باشند. مراسم بيل‏گرداني در هر دوره توسط 30-20 نفر داوطلب برگزار مي‏شود.
اين مراسم جالب و ديدني فقط سالي يك بار در ايام نوروز انجام مي‏گيرد و بستگي به ميزان خرابي نهرها و بارندگي و وضعيت هوا دارد.

رودخانه تفرش ( آب كمر )

اين رودخانه از بلندي هاي گيان و عبد الله ، سرچشمه گرفته كه در گذر از مناطق مختلف آن را به اسامي محلي چون خلجان و آب كمر مي نامند . اين دورخانه از شمال خاوري بازرجان و دادغان و عز الدين گذشته و در جلاير با رودخانه قره چاي يكي مي شود .

درياچه يا كوير ميقان

درياچه يا كوير ميقان در شمال شرقي اراك ودر دشت فراهان قرار دارد ،مساحت آن بين 100تا 110كيلومتر متغير است و حدود 1655 متر از سطح دريا ارتفاع دارد. آب درياچه شور است .محدوده درياچه از جهت اقليمي داراي زمستانهاي معتدل است همين ويژگي سبب مي گردد كه در پاييز و اوايل زمستان زيستگاه پرندگان ،بويژه پرندگان مهاجر با شد.اين پرندگان در سفر طولا ني خود از نواحي سرد سير شمال به سرزمينهاي گرمسير جنوب ايران از نيمه دوم آبان تا نيمه اول دي ماه در اين منطقه بسر مي برند

درياچه سد خاكي هندودر

اين سد خاكي در 30 كيلومتري جنوب شهر شازند و در 2 كيلومتري شمال هندودر، مجاور روستاي قاييدان از توابع سربند واقع شده است و ظرفيت آن دو ميليون و پانصد مترمكعب آب است. درياچه سد هندودر، در حال حاضر يكي از تفرجگاه هاي شهرستان شازند و استان مركزي محسوب مي شود و سرسبزي اطراف آن منظره زيبايي به وجود آورده است.

رودخانه قم‌ رود

شاخه اصلي اين رودخانه از ارتفاعات شيب شرقي در جنوب گلپايگان و غرب خوانسار (كوه‌هاي مورستان،ميشه و قره داغ) سرچشمه مي‌گيرد و پس از تلاقي با رودخانه خرقاب و خمين با نام لعل بار از جنوب محلات و غرب دليجان به سوي قم سرازير مي‌شود و در ناحيه پل دلاك به قره‌چاي مي‌پيوندد و به مسيله مي‌ريزد.
منطقه‌اي كه اين رودخانه در آن واقع شده‌است به اندازه منطقه سربند و شرا سرسبز نيست، اما اين رودخانه نيز در مسر خود به ويژه در نزديكي محلات امكانات تفرجگاهي قابل توجهي پديد آورده‌است. همجواري اين رودخانه با جاذبه‌هاي طبيعي شهر زيباي محلات، پارك و گلخانه‌هاي آن از يك طرف و آب گرم معدني محلات از طرف ديگر و همچنين آثار تاريخي نراق، نيمور و خورهه، يك كانون سياحتي مناسب به وجود‌آورده‌است.
احداث سد مخزني 15 خرداد در عباس‌آباد دليجان نيز امكانات مناسبي را براي توسعه تفرجگاهي به ويژه در زمينه‌هاي اسكي روي آب، ماهي‌گيري و ساير ورزش‌هاي آبي فراهم آورده‌است. پيرامون درياچه اين سد شرايط مناسبي براي ايجاد كمپ‌هاي تفرجگاهي دارد.

ساير درياچه ها

ساير درياچه هاي سدهاي استان عبارتنداز:
درياچه سد انحرافي كوچري، بر روي رودخانه گلپايگان، واقع در گلپايگان.
درياچه بند ساوه، واقع در 37 كيلومتري ساوه.
درياچه سد كوچري، بر روي رودخانه قمرود واقع در 12 كيلومتري جنوب گلپايگان.
درياچه سد ساروق بر روي رودخانه ساروق واقع در حوالي اراك.
درياچه سد چمن ميرزا، بر روي رودخانه مسيل آشتيان (آهو)، واقع در 5 كيلومتري آشتيان.
درياچه سد جيريا، بر روي رودخانه جيريا (شاخه قره چاي)، واقع در حوالي اراك.
درياچه سد آشيانه، بر روي مسيل آشيانه، واقع در خمين.

درياي سد غدير

سد آبي – برقي غدير در تنگه فرقان در 25 كيلومتري شهر ساوه واقع شده است. اين سد علاوه بر تامين آب كشاورزي دشت ساوه آب آشاميدني منطقه پايين دست سد را نيز تامين مي كند. اين درياچه و اراضي پيراموني آن يكي از تفرجگاه هاي مناسب منطقه است و در فصل بهار و تابستان در اشكال مورد استفاده قرار مي گيرد.

غار شاه بلبل

اين غار در كوههاي شرقي شهرستان محلات ( بين خورهه و دليجان ) واقع شده است . اين غار نيز داراي چشمه اي كم آب است و از نظر مذهبي براي اهالي منطقه غاري مقدس به شمار مي آيد .
امكانات درياچه سد پانزده خرداد :
سد پانزده خرداد هر چند به منظوري غير از استفاده گردشگري احداث گرديده است ، ليكن درياچه موقعيت طبيعي مناسبي جهت برنامه گردشگري به شمار مي رود . در حال حاضر تنها امكان استفاده از اين درياچه ، قايق سواري و آن هم به طور محدود و بدون هيگونه سرويس ديگري است . ليكن مجتمع تفريحي فرهنگي سد پانزده خرداد در نظر دارد از اين مكان به عنوان يك مجتمع تفريحي استفاده نمايد . از برنامه هاي اين مجتمع احداث خط تله كابين از مجتمع آب گرم محلات به درياچه سد مي باشد . سازمان ايرانگردي و جهانگردي در حال ساخت مجتمع فرهنگي تفريحي در كنار سد مي باشد .

غار سفيد خاني

اين غار در 18 كيلومتري جنوب شهراراك در كوه سفيد خاني واقع است . وجه تسميه آن برف فراوان اين كوه است كه در تابستان در برخي از قسمتها سايه گير آن به چشم مي خورد. در دامنه اين رشته كوه چشمه هاي آب فراواني يافت مي شود كه معروف ترين آن چشمه چپقلي است.از زيباييهاي غار فوق وجود ((دودكش جن)) است كه در دهانه غار به صورت تنوره دهانه باز ديده مي شود. همچنين استالاكتيتي فراوان وزيبا از ديگر جاذبه هاي غار سفيد خاني است .دستزسي به غار از طريق رباط ميل و روستاي خانه ميران ميسر است.
غارهاي انجدان:انجدان در 40كيلومتري جنوب شرقي اراك در دامنه كوه چشمه ،بين خمين اراك و محلات واقع شده است كه به علت غارهاي معروف و آثار باستاني شهرت يافته است. نزديكترين راه دسترسي به آن از طريق جاده آسفالت اراك – خمين (كيلومتر 26 از طرين روستاي امان آباد )است.در اين منطقه غارهايي به شرح زير وجود دارد.

آسيلي

در مغرب انجدان قرار داشته ،طول كلي غار 5/73 متر وعرض آن 8 متر مي باشد. در آن حوضچه هايي قرار دارد كه ديوارهاي آن يكپارچه از مواد آهكي وبلور هاي منشوري استالاكتيتي پوشيده شده است.

غار ساراخ گاو

اين غار در كوه سوراخ گاو و در شمال غربي روستاي خورهه واقع شده است كه از غارهاي تاريخي منطقه محسوب مي شود و داستان هاي تاريخي در مورد آن نزد مردم منطقه بسيار است

غار كشه ريز

اين غار در شمال غرب شهرستان و در كوه فيروز كوه در نزديكي روستاي عيسي آباد واقع شده است .

غار هندودر

اين غار در جنوب غربي شهرستان سربند و در كوههاي هندودر واقع شده است .

غار صادق علي

اين غار در ارتفاعات توره – واقع در شمال شهر آستانه – قرار گرفته است .

غار آزادخان

اين غار در مغرب محلات و در شمال روستاي «سنجه‌باشي» واقع شده است. غار آزادخان يك غار باستاني است و در كف آن آب گوارا و فراواني كه در اثر بارندگي از سقف اين غار مي‌چكد، جمع شده است. جادة دليجان - خمين از جنوب اين غار مي‌گذرد.
در مورد وجه تسمية اين غار (آزادخان) گفته مي‌شود، در زمان حمله يكي از سركردگان افغاني به نام «آزادخان» به «پورگان» (روستايي كه بعدها به محلات تبديل گرديد)، عدة زيادي از مردم پوركان به درون اين غار پناه مي‌برند.
سپس به فرمان آزادخان، افراد زيردست وي دهانة غار را سنگ چين مي‌كنند و در نتيجه تمامي كساني كه به غار پناه برده بودند از شدت گرسنگي تلف مي‌شوند. استخوان‌هاي اين افراد تا چند سال پيش در اين غار باقي مانده بود.

ساير غارها

غار خدا آفرين در «كن كهود» كوه «كلنگ محمود»، غار تخت كوچك در گذار ناقه، غار امجك در نزديكي «يوزآباد» كوه امجك، غار يخچال در كوه شهباز از رشته كوه راسبند، غار علي خورنده در تفرش و در فاصلة 500 متري كوهين، غار صادق علي در توره، غار وفس در غرب اراك، غار كوه شاه‌پسند در شمال غربي ساوه بالاتر از مقبرة شموئيل پيغمبر، غار گلدار گلچشمه در جنوب نيمور محلات، غار سرچشمه در شمال محلات، غار كشته ريز در شمال غربي محلات و غار باباجابر در نزديكي روستاي يكه چاه در جنوب شرقي محلات.

غار هيزدج

اين غار در نزديكي روستاي «هيزدج» در دامنه‌هاي شمال غربي كوه «قوزي قيشلاق» واقع شده و با غار «قلعه جوق» در حدود 6 متر فاصله دارد. دهانة غار به قلعه مخروبه‌اي باز مي‌شود. آنچه بيش از همه در اين نقطه و شايد در سرتاسر غار ديدني و قابل توجه است، آويزه‌هاي آهكي شگفت‌انگيزي است كه از بدنه و سقف غار آويخته شده و صاف و صيقلي‌اند. در فاصلة 80 متري از دهانة غار، مدخلي كوچك وجود دارد كه در پشت آن آب انبار بزرگي با گنجايش 000/40 ليتر آب قرار دارد كه آب آن از شكاف‌هاي بالايي كوه تأمين مي‌شود.

غار ميان لائون يا گلوچه بالا

اين غار كه در حوالي انجدان واقع شده است داراي دو مدخل عمودي و مايل مي‌باشد. دهانة مايل اين غار 3×3 متر است، كه با شيب تندي تا پلة اولِ درون غار، در حدود 5/14 متر فاصله دارد. ارتفاع سطح پلة اول تا كف غار 5 متر است كه به محوطة اصلي غار مي‌رسد. سطح اين محوطه به شكل مربعي با وسعت تقريبي 600 متر مربع مي‌باشد و ارتفاع آن 23 متر است. طول اين غار بيش از 50 متر است و يكي از غارهاي ديدني و جالب منطقه به شما مي‌رود.

بناي مسجد انقلاب ( قرمز )

در ضلع شمالي ميدان قديمي ساوه ( انقلاب ) واقع شده كه به خاطر تزئينات و كتيبه هاي قرمز رنگي كه در اين مسجد وجود دارد آن را مسجد قرمز نيز مي گويند . بناي اين مسجد مشتمل بر گنبدي ساده و آجري ، يك گلدسته ، سه رواق ، چند ايوان و يك مسجد جديدالتأسيس در مجاورت آن مي باشد . اين بنا را مربوط به دوران سلجوقي دانسته اند .اما آنچه بيش از همه در اين مسجد جلب توجه مي كند ، محراب زيبا و با ارزشي است كه مزين به چند كتيبه گچبري همراه با نقاشي و پوشش تزئين يافته به نقوش گچي مي باشد كه درون فضاهاي آن نيز نقاشي رنگين است . از ديگر ويژگي هاي آن بناي با ارزش ، مناره يا مأذنه زيبايي مي باشد كه تماماً از آجر ساخته شده است.