تاريخچه شهرستان

گوشه چشمي به زادگاه انوشيروان عادل شهر اردستان

اردستان يكي از شهرهاي تاريخي و كهن ايران است كه با جمعيتي حدود 46 هزار نفر يكي از توابع پهناور استان اصفهان مي باشد. اين شهر در 110 كيلومتري شمال شرقي اصفهان و در 416 كيلومتري جنوب تهران در دامنه شرقي كوه هاي مركزي در حومه كوير با ارتفاع 1200 متر از سطح دريا بين مدار 32 درجه و 50 دقيقه تا 34 درجه و 25 دقيقه عرض شمالي و 51 درجه و 55 دقيقه تا 53 درجه و 15 دقيقه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ، درست در مركز ايران واقع شده است. اردستان از شمال به شهرستان گرمسار در استان سمنان و از جنوب به شهرستانهاي اصفهان، برخوار و ميمه و از شرق با شهرستان نائين و از غرب به شهرستانهاي نطنز و آران و بيدگل محدود گشته است.

اردستان در سال 1316 تبديل به شهر شد و تا سال 1327 بصورت يك بخش مستقل از توابع استان اصفهان بوده كه در اين سال به شهرستان تبديل شده است و در حال حاضر (پائيز 1374) شامل 2 بخش (مركزي، زواره) 3 شهر (اردستان، مهاباد، زواره) و 7 دهستان (دهستان برزاوند به مركزيت نيسيان، دهستان عليا به مركزيت روستاي بغم، دهستان كچو به مركزيت روستاي كچومثقال، دهستان ريگستان به مركزيت روستاي تلك آباد، دهستان گرمسير به مركزيت موغار و دهستان همبرات به مركزيت كچوسنگ و دهستان سفلي به مركزيت شهراب مي باشد). شهر اردستان در ميانه ي راه دو راه اصلي حمل و نقل كشور قرار گرفته است. يكي راه اصلي خسروي (از توابع قصر شيرين كرمانشاه) به ميرجاوه (از توابع زاهدان استان سيستان و بلوچستان) و ديگري راه اصلي نوشهر (استان مازندران) به بندرعباس (استان هرمزگان) شهرهايي كه در مسير راه اصلي مرز خسروي تا بندر ميرجاوه مي باشند بترتيب عبارتند از (خسروي، قصر شيرين، كرند، اسلام آباد غرب، كرمانشاه، همدان، ساوه، قم، كاشان، اردستان، نائين، ميبد، يزد، رفسنجان، كرمان، بم، زاهدان، ميرجاوه).

و همچنين شهرهايي كه در مسير راه الي نوشهر به مقصد بندرعباس مي باشد به ترتيب عبارتند از (نوشهر، آمل، رودهن، تهران، قم، كاشان، اردستان، نائين، اردكان، ميبد، يزد، سيرجان، بندرعباس) مي باشند.

قدمت اردستان را به اعتبار قنات تاريخي معتبر آن بنام (ارونه) بالغ بر دو هزار و پانصد سال دانسته اند و پيشينه تاريخي شهرستان به قبل از هخامنشيان و به دوران كيانيان و پيشداديان مي رسد. درباره وجه تسميه شهر اردستان روايات گوناگوني نقل شده است. بعضي معتقدند اردستان از واژه ارد به معني مقدس و به واسطه داشتن آتكشده هاي متعدد و ستان كه مكان معني مي دهد تشكيل شده است. گروهي ديگر از پژوهشگران، اردستان را ايالت و استاني متعلق به اردشير هخامنشي مي دانند و معتقدند اردشير بابكان در اين شهر آتشكده اي بنا نهاده كه موسوم به مهر اردشير مي باشد. يعني هم آن را مخفف ارگدستان دانسته اند كه مركب از دو كلمه «ارك» به معني كاخ و قصر و «دستان» رويهم كاخي متعلق به رستم دستان پهلوان ايران باستان كه بهرحال حكايت از قدمت محل دارد.

اردستان زادگاه انوشيروان عادل مي باشد كه هنوز اسامي چهلخانه و كوشك از آن زمان به يادگار مانده است و نام اردستان، خود از اين محله است. اردستان از قديم الايام مهد علم و دانش بوده و در دوره سلاجقه و همچنين صفويه وزراء، علماء، فضلا، رياضيدانان، خطاطان، طبيبان آن معروف و مشهور بوده اند. ابوجعفر محمد اديب اردستاني، ابوالحسن شافعي اردستاني، و ... از اين جمله اند. مردم اردستان عمدتاً از نژاد اصيل ايراني آريايي نژاد هستند. دليل آن زباني است كه چندين هزار سال پيش تا كنون بر جاي مانده، اين زبان منشعب از فرس قديم پارسي مي باشد و زبان اوستائي است كه لغات و اصطلاحات خارجي كمتر در آن نفوذ كرده است. اين شهر حدود سنه ي 23 هجري به تبع ديگر شهرهاي مجاور همچون اصفهان توسط اعراب مسلمان فتح گرديد. عبور امام حسن مجتبي (ع) در زمان خلافت عثمان از شهر اردستان از وقايع مهم تاريخ اردستان بعد از اسلام مي باشد. وجود مسجد امام حسن (ع) و صفه ي امام حسن (ع) مسجد جامع اردستان دلالت بر آن دارد كه آن وجود مقدس و شريق در اين دو محله اقامه ي نماز فرموده اند. همانطور كه گفته شد اردستان يكي از شهرهاي كهن و تاريخي ايران مي باشد كه آثار باستان نظير امام زاده اسماعيل، امام زاده موسي، قنات هاي مختلف در محله هاي اردستان مانند قنات ارونه ي در (محله مون) اين شهر وجود دارد كه آماده استقبال از شما گردشگران عزيز مي باشد. گفتني است مقسم آب قنات معظم ارونه معروف به بيست و يك فرزه، منسوب به شيخ بهايي و نيز مقبره امير اويس معروف به سنگ سفيد با دو قلعه سنگ مرمر نفيس عمودي با نقاشيهاي طرحهاي اسليمي بروي قبر و بالاسر قبر به اوائل قرن دهم هجري جلوه خاص خود را دارند. ظواهر امر نشان مي دهد كه اين شهرستان اعتبار ديرينه خود را تا اواخر عصر قاجاريه همچنين محفوظ داشته ولي در اواخر سده پيشين بر اثر يك سلسله حوادث منجر به ناامني هاي ناشي از جنگ و قحطي و وبا و ظلم و ستم حكام و بي توجهي شاهان دستخوش يك سلسله پريشاني و خرابي مي شود كه آثار آن تا اوائل چهل نيز از اين شهر رخت بر نبسته بود كه ميشود گفت از نيمه هاي دهه مزبور بر اثر يك سلسله تحولات و ايجاد امنيت نسبي وضع اقتصادي منطقه سر و ساماني يافته، رونق آن هر روز از روز پيش افزون تر بوده است تا جايي كه دارد بصورت شهري زيبا آباد، تازه ساز چهره نشان مي دهد. شمال شهر اردستان هموار است و به دشت كوير مربوط مي شود و قسمت جنوبي آن كوهستاني است. بر اين اساس، آب و هواي اردستان گرم و خشك بوده و اختلاف دماي شب و روز در زمستان و تابستان زياد است. از مختصات ظاهري اين شهرستان باغستانهاي پر درخت و باغات سرسبز انار و انجير آن است كه از ديرباز از شهرت خاصي برخوردار بوده است و اين خود بيشتر مرهون قناتهاي متعدد پر آبي است كه اين شهر كويري را چهره اي پر طراوت و دلپذير بخشيده است و بخصوص در اولين نظر توجه هر بازديد كننده اي را به خود جلب مي كند.

عمده اقتصاد شهرستان مبني بر كشاورزي و صنايع دستي است. در بخش كشاورزي معروفترين محصول آن انار مي باشد. صيفي جات و سبزيجات توليدي شهرستان علاوه بر مصرف داخلي شهرهاي مجاور را هم تحت پوشش دارد. صنايع دستي اردستان از گذشته هاي دور تا كنون جاجيم بافي، كرباس بافي، گليم بافي و قالي بافي بوده است.

قالي و قاليچه هاي آن بيشتر جنبه صادراتي داشته و يكي از راه هاي تامين درآمد منطقه بشمار مي رود و عمدتاً بصورت فعاليت جانبي توسط زنان خانه دار صورت مي گيرد. از خصوصيات بارز اجتماعي مردم آنكه اهالي اين شهرستان غالباً مردمي باهوش زحمت كش، ملايم، سليم النفس بوده و به خصوص توجه و اقبالي خاص نسبت به فرهنگ و تحصيلات جديد نشان مي دهند تا جايي كه تعداد دانشجوياني كه از اين منطقه در مدارس عاليه تحصيل اشتغال دارند و يا در رشته هاي پزشكي و امثالهم فارغ التحصيل شده اند از حد متعارف بالاتر است. بعلاوه اكثريتي چشمگير به حرفه مقدس معلمي رو آورده اند كه در جاي خود در خور توجه است.

از آثار تاريخي اين شهر مي توان:

1) مسجد جامع اردستان: از بناهاي دوره سلجوقي كه داراي كتبيه هاي متعددي به خط كوفي و ثلث است.

2) مسجد امام حسن (ع): در بازار محله كبودان وجود دارد. از بناهاي قرن هشتم هـ . ش و داراي سردري زيبا و خوش طرح مزيّن به كتيبه هايي به خط كوفي در متن كاشي و فيروزه اي است.

3) مسجد حشرو در سه طبقه واقع در محله راميان از دوره قاجار

4) سنگ سفيد مقبره امير اوييس از آل نوشروان و از سركردگان شاه اسماعيل صفوي در گوشه شمال غربي، دشت محله محال شهر با دو سنگ مرمر زيبا با طرح هاي اسليمي و ختايي.

5) مسجد دشت واقع در محله راميان كه گويند محل آتشكده مهراردشير بوده است.

6) تقسيم بندي آب فرزه هاي آب ارونه و فاصله براي محلات فهره، كبودان، بازار، راميان و قريه تلك آباد از ابتكارات خواجه نصير طوسي در جنوب غربي ساختمان شهرداري نزديك خيابان شمالي، جنوبي شهر.

7) قنات دو طبقه «زير و رو» در محلّه مون از شاهكار هاي قنات سازي قديم.

8) خانقاه پير مرتضي علي اردستاني، از عرفاي اواخر قرن هشتم هـ .ش در محلّه فهره اردستان.

9) آب انبار حاج حسن در جنوب شرقي مسجد جامع

10) آب انبار بزرگ بازار در ميدان بازار محله كبودان

11) آب انبار حاج مير رحيم در ابتداي محلّه مون

12) آب انبار حاج معدل «محمد مهدي» معروف به حاج معدل السلطان واقع در نزديكي مسجد خسرو در محله راميان

1

بازار قيصريّة لار

برچسب ها : | ارسال شده در | (0) نظر

الله قلي اسلامي

بازار قيصريه « لار » يك مجموعه نفيس و پرتنوع معماري قديم ايران است. جلوه‌ةاي بارزي از شيوه‌ها و شگردهاي معماري گذشته – از پيش از صفويه، تا قاجاريه – در اين مجموعه تاريخي بچشم ميخورد و با آنكه غبار صدها سال بر رخسار آن نشسته است، استحكام و قدرت بافت آن كمترين آسيبي نديده است. اين معني را بازار قيصريه « لار » و كاروانسراهاي پيرامون آن با زلزله‌هاي مهيبي كه مغرورانه از سر گذرانده‌اند، بي‌آنكه خدشه‌اي بپذيرند، اثبات كرده‌اند. آرتور پوپ – ايرانشناس نامي معتقد است : « در ساختن گنبدهاي آجري ايران مقام اول را حائز است. معماران با قريحه ايران مسأله پيچيده و غامض ساختن « گنبد بر پايه چهار گوش » را حل كرده‌اند و حال آنكه حل اين معما براي مهندسان و معماران رم ميسر نشده است. اين امر باعث شد كه طاقهاي زشت و ناهنجار زمان اشكانيان و ساسانيان براثر ساختن گنبدهاي باشكوه دوره سلجوقيان مبدل به ساختمانهاي آراسته و شاعرانه زمان صفويه شود.»(1)

اين مسير رو به كمال معماري ايران و اين تعالي ذوق و قريحه را كه « پوپ » از آن سخن ميگويد، در مجموعه «لار» به وضوح مي‌يابيم.

نماي داخل گنبد بازار از سنگ تراش است. چهار دالان طولاني (شمالي – جنوبي – و شرقي – غربي) استخوان‌بندي اصلي بازار را ميسازند. اين دالانها در محل يك چهار سوق يكديگر را قطع ميكنند.

در طرفين دالان جنوبي و شرقي و غربي 13 زوج مغازه و در طرفين دلان شمالي 14 جفت مغازه احداث شده است. بناي اصلي بازار خيلي قديمي است. كتاب فارسنامه ناصري آگاهي‌هائي از اين بازار و چگونگي ايجاد آن به ما ميدهد : « ايالت خطه لارستان در زمان شاه كيخسرو تا سال 1011 در دودمان گرگين ميلاد باقي بماند و آخرين اولاد او ميرزا علاءالملك مشهور به شه ابراهيم خان پسر نورالدهرخان لاري است كه نواب الله وردي خان والي فارس او را به قهر و غلبه گرفته در وقتي كه شاهنشاه ايران شاه عباس ماضي صفوي در نزديكي شهر بلخ توقف داشت، الله وردي خان و شاه ابراهيم خان لاري وارد شدند و بعد از چند روزي شاه ابراهيم خان وفات يافت و اكنون از آثار ملوك گرگيني در شهر لار مسجد جامع چاربازار مشهور به قيصريه است كه ديوار و طاقهاي داخلي و خارجي آنها را از گچ خالص و سنگ تراشيده منب و مقرنس ساخته‌اند و چندين مرتبه آن را تعمير نموده‌اند و درسال 1015 حاجي قنبر علي بيك ذوالقدر جهرمي وزير خطه لار، قيصريه را تعميري لايق نمود، چنانكه در پيشاني طاق بزرگ چهارسوق قيصريه اين قطعه را نگاشته و تاكنون باقي است.

شكر خدا كه باز بتابيد كردگار در عهد پادشاه جهان سايه خدا ……….. تاريخش از خرد طلبيدم جواب گفت دارلامان ا رشد احياء از اين بنا 1014

بازار قيصريه لار به دوره پيش از صفويه تعلق دارد، اما بخاطر فرسودگي و صدماتي كه بر آن وارد آمده بود، در زمان شاه عباس كبير احيا و نوسازي شد. اين مرمت و بهسازي در عصر قاجاريه تجديد شد و نشانه‌ها و يادگارهاي تازه‌اي از شيوه معماري اين عصر به مجموعه « لار » افزوده گشت.

بازار درحال حاضر شامل دو شبكه شمالي و جنوبي است كه مدخل ورودي جنوبي آن از ميدان جديد الاحداث لار شروع و به محلهاي شمالي قديمي بازار ختم ميشود. رشته ديگر شرقي و غربي است كه در تقاطع بازار شمالي جنوبي داراي يك چهارسوق وسيع است. چهارسوق بصورت 8 گوش است و در چهار گوش آن چهار باب مغازه در هر سمت احداث شده است. در اطراف چهارسوق و در پشت چهار مغازه هرسمت چهارسوق، بازاري بعرض 3/4متر دورادور ادامه دارد و باين ترتيب طرح جانبي را بوجود آورده است كه در ساير بازارهاي ايران نظير آن ديده نميشود. طول بازار شرقي و غربي 6/117 متر و طول بازار شمالي جنوبي 4/124 متر است.

جالب‌ترين بخش بازار قيصريه لار طرح چهارسوق آن است كه در نوع خود از نظر معماري منحصر بفرد است. گنبد سنگي چهارسوق داراي طرح بسيار جالبي است و ارتفاع آن از 18 متر تجاوز ميكند.

يكي از آب انبارهاي قديمي لارستان

سردر يكي از كاروانسراهاي مجاور بازار

بازار قيصريه لار سرمشقي براي ساختن ساير بازارهاي قديمي ايران بود و از روي طرح اين بازار، بازارچه بلند اصفهان و سپس در دوره زنديه بازار وكيل بنا شد. بازار قيصريه داراي ويژگيهاي جاذبه انگيز و چشمگيري است كه در ديگر بازارهاي قديمي ايران نظير آن ديده نميشود. طاقهاي ضربي با اين ارتفاع در ساير بازارهاي قديمي ايران ديده نميشود. بلندي طاق ضربي در چهارسوق به 18 متر ميرسد و عظمت حشمت آميز آن تأثير اعجاب‌انگيزي در بيننده بر جاي ميگذارد. بر روي طاق ضربي چهارسوق بادگير (خشيخان) ساده‌اي زده‌اند كه باعث تهويه بازار ميشود. بعلت ارتفاع زياد طاق چهارسوق، اين تهويه بطور كامل انجام ميگيرد، بهمين جهت بازار قيصريه در تابستانها داراي هواي فوق‌العاده خنك است. طاق عظيم ضربي چهارسوق كه روي يك هشتي قرار دارد، پس از گذشت صدها سال كوچكترين خللي نيافته است و با هان شكوه نخستين چشم را مينوازد. چند نمونه از درهاي قديمي مغازه‌ها هنوز در محل خود باقي است. در ساير مغازه‌ها جايگزيني درهاي آهني بجاي درهاي چوبي نخستين، به گونه وصله ناجوري مينمايد. كف خيابان و ميدان جنوبي بازار از كف بازار بلندتر است و بهمين جهت 3/1 ارتفع بازار پائين‌تر از سطح آن قرار دارد. يك پلكان سنگي رابط خيابان به بازار است. تاريخ تعميرات بازار قيصريه – درعهد صفوي – درپي گنبد چهارسوق نقش بسته است. كتيبه سنگي ديگري كه در مدخل بازار – در سمت جنوب – بر پيشاني دروازه ورودي نصب شده آگاهي لازم را درباره تعميرات و نوسازي بازار – در دوران قاجار – بدست ميدهد.

كتيبه سنگي سردر جنوبي بازار

اين كتيبه بر روي سنگ مرمر و نقرو در پيشاني سردر ورودي جنوبي قيصريه نصب شده و مربوط به تعميرات بازار قيصريه لار در زمان ناصرالدين‌شاه است. متن كتيبه در 8 سطر با خط نستعليق چنين خوانده ميشود :

بعهد خسرو صاحب قرآن ناصر دين كه داشت ملكت ايران زمين حصن حصين مثال داده فرمان او قضا و قدر پناه جسته درگاه او زمان وسنين خديولار خداوندگار عدل شعار كه بود همت و توفيقشان مسلمين بنام فتحعلي خان ز فر وجود سخا برخش همت حاتم صفت نهادي زين نمود احياء اين قيصر را پس آنك گذشته بود ز ويرانيش شهور و سنين چه قيصريه كه از شرم او هنوز چكد عرق ز عارض چين و ز چهره ماچين ز هجرت نبوي بد هزاروسيصد سال كه شد تمام و بر او كرد آسمان تحسين زبان پاك بر ابدان پاك باعث شهر هزار رحمت و جاودانا و قرين 1300 .

نوسازي بازار قيصريه در دوره ناصرالدين شاه بوسيله فتحعلي خان حاكم فارس صورت گرفت. كتيبه دوم، كتيبه مفصلي است كه درپاي گلوي گنبد هشتي دالان قيصريه بخط نستعليق در دوره شاه عباس كبير نصب شده است. كتيبه چهارسوق قيصريه از سمت جنوب شروع ميشود و مضمون آن چنين است:

شكر خدا كه باز بتأييد كردگار درعهد پادشاه جهان سايه خدا عباس شاه آنكه ز خاك درش مدام كسب سعادت ابدي ميكند هماي از يمن عدل خان زمان آنكه از كفش خجلت برد محيط چو گيرد ره سخاي ويران سراي لار بسعي وزير دهر دستور بحر خاطر و داراي مهرو راي قنبر علي بيك آنكه ز آئينه دلش در غيرت ابد شده جام جهان نماي.

و در دنباله كتبيه، معمار بازار و بناي آن معرفي شده‌اند:

عمل استاد نورالدين محمد – بنا احمد سپاه

و اشعار كتيبه باز ادامه مي‌يابد :

معمور شد چنانكه نمانده است جغد را از وي ز بهر ساختنش آشيانه جاي از قيصريه‌اي كه هواي فضاي او همچون نسيم باغ بهشت است غم‌زده‌اي تاريخش از خرد طلبيدم جواب گفت دارالامان لارشد احياء از اين بنا.

و بنابراين برحسب حروف ابجد، تاريخ تجديد ساختمان و تعميرات قيصريه در دوره شاه عباس كبير و سال 1014 هجري قمري است. بازار را تعدادي كاروانسرا از دوره صفويه احاطه كرده است كه هر يك از آنها نمونه ساحرانه و بارزي از معماري روزگار صفي است، از جمله در گوشه جنوب شرقي ميدان جديد الاحداث، كاروانسراي جالبي است كه سردر آن رو بخيابان باز ميشود. سردر ورودي داراي گچ‌بريهاي دل‌انگيز و زيبائي است كه بوسيله داران طولاني به صحن كاروانسرا مربوط ميشود. صحن كاروانسرا داراي طرح چهارگوش است و در چهار طرف آن چهار ايوان باسبكي بسيار جالب بنا شده كه داراي طاقهاي بيضوي و جناقي است. فعلاً از حجره‌هاي اطراف كاروانسرا بعنوان انبار استفاد ميشود.

پاورقي‌ها :

1 – شاهكارهاي هنر ايران – تأليف : آرتور پوپ .

1

قديمي‌ترين سر در تاريخي مسجد جمعه اصفهان

برچسب ها : | ارسال شده در | (0) نظر

لطف‌الله هنرفر دكتر در تاريخ

مسجد جمعه يا مسجد جامع اصفهان در حقيقت مجموعه‌اي از صنايع معماري و هنرهاي زيباي ايران بعد از اسلام تاريخ ايران است و يادگارهاي سلسله‌هاي پادشاهان و حكام ومردان وزنان نيكوكارايراني بعد از اسلام را در بر دارد و تنها بنائي در ايران محسوب مي‌شود كه تحولات معماري وتزئينات اسلامي ايران را طي چهارده قرن اخير مي‌توان در آن مساهده ومطالعه نمود. آثاراسلامي قرون اوليه هجري واضافات والحاقات بعدي ازدوره‌هاي ديالمه و سلاجقه و عهد ايلخانان ودوره جانشينان تيموروتركمانان آق‌قويونلووعهد صفويه وقاجاريه وعصر پهلوي از قسمتهاي جالب اين مسجد تاريخي است كه منطقه وسيعي رابوسعت تقريبي 22 هزارمترمربع فراگرفته ودرحقيقت نمودارهنر دوران اسلامي تاريخ ايران است.(1)

آثار سلجوقي مسجد جامع اصفهان:

بدون شك جالب‌ترين آثارتاريخي موجوددرمسجد جامع اصفهان آثار اصيل دوران سلجوقي مي‌باشد كه طي شصت سال سلطنت ملك شاه و جانشينان او در اصفهان كه اين شهر پايتخت آنها بوده بشرح زير بوجود آمده است:

1ـ سلطنت ملكشاه سلجوقي از 465 تا 485 هجري قمري بمدت بيست سال.

2ـ سلطان بركيارق بن ملكشاه از 485 تا 498 هجري قمري بمدت سيزده سال.

3ـ سلطان محمدبن ملكشاه از 498 تا سال 511 هجري قمري بمدت سيزده سال.

4ـ سلطان محمودبن محمدبن ملكشاه از سال 511 تا 525 هجري قمري بمدت چهارده سال.

آثار بر جاي مانده اين دوران با شكوه تاريخي اصفهان عبارتست از:

1ـ گنبد نظام‌الملك در جنوب مسجد جامع اصفهان كه بوسيله خواجه نظام‌الملك طوسي صدراعظم ملكشاه بنا شده ودركتيبه كوفي آن نام پادشاه وقت‌ابي‌الفتح ملكشاه بن محمودبن داوديمين خليفة‌الله‌اميرالمؤمنين(2) ووزيراو خواجه بزرگ حسن بن علي بن اسحق طوسي و خزانه‌دار وقت ابي‌الفتح احمدبن محمدالخازن ذكر شده است.

2ـ گنبدشمالي مسجدجامع بنام تاج‌الملك كه درنزدمردم محل به گنبدخاكي شهرت وبدستورملكه سلجوقي و زوجه مقتدرملكشاه تركان‌خاتون بوسيله تاج‌الملك‌ابوالغنايم مرزبان‌بن خسروفيروزازوزراي مشهورسلجوقي ورقيب خواجه نظام‌الملك در سال 481 هجري قمري بنا شده واز نظرجنبه معماري وهنري زيباترين اثر معماري جهان عنوان گرفته است.(3)

3ـ چهلستون وشبستانهاي شمال وجنوب مسجدكه باطاقهاي آجري منتوع هم اكنون وجودداردوجلب توجه مي‌كند.

4ـ آثاري كه در دو ضلع شرقي و غربي مسجد وجود داشته و شامل آموزشگاهها وصومعه‌ها و مضيفها و كتابخانه و مانند اينها بوده و در حريق سال 514 يا 515 هجري دچار آتش‌سوزي شده و ازميان رفته است وازسال 515 هجري ببعد بجاي آنها آثار ديگري بنا شده و موضوع اصلي اين مقاله است.

حريق مسجد جامع اصفهان در سلطنت سلطان محمود سلجوقي

سلطان محمد سلجوقي فرزندملكشاه در24 ذيحجه سال 511 هجري در گذشت و فرزندش محمود جانشين او شد، وي درابتدا با عمويش سلطان سنجر داخل درجنگ شد ولي سپس صلح نمود و پادشاهي عراق و آذربايجان و بغداد و دياربكر و فارس و اران و ارمن و گرجستان براومسلم شدومسترشدخليفه عباسي او را سلطان مغيث‌الدين محمود يمين اميرالمؤمنين لقب داد.

مدت سلطنت محمود 14 سال طول كشيد واو بيشتراين مدت را در اصفهان و گاهي در بغداد بسر مي‌برد، وي داماد سلطان سنجر بود و دختر آن پادشاه مشهور سلجوقي بنام ماه ملك يا مهملك خاتون(4) زوجه او بود كه در سن هفده سالگي و سلطان سنجر از مرگ وي سخت اندوهگين شدو شعراي دربار وي در مرثيه فوت او شعرها گفتند ولي هيچيك از آن اشعار او را تسلي نبخشيد وسلطان ازعمعق بخاراي كه شاعري توانا از اهل بخارا و ملك‌الشعراي سلاله‌آل‌افراسياب درسرزمين توران بودخواست تا درمرثيه دخترش اشعاري بسرايد زيرا عمعق از جهت مرثيه‌هائي كه درباره خواتين توران گفته بوددرآن روزگار شهرتي بسزا داشت ولي چون بطلب وي رفتند او پير و فرتوت شده بود و نقل وتحويل ازآنجا متعذر مي‌نمودلذا مرثيه‌اي گفته ومصحوب پسرخودحميدي نزد سلطان سنجر به مرو فرستاد و اين واقعه در فصل بهار بود و اين دو بيت از آن مرثيه است:

هنگام آنكه گل دهد از صحن بوستان

رفت آن گل شكفته و در خاك شد نهان

هنگام آنكه شاخ شجر نم‌كشد ز ابر

بي آب ماند نرگس ان تازه بوستان(5)

مدت عمرسلطان محمودبن محمد سلجوقي 27 سال بود و در يازدهم شوال سال 525 هجري در شهر همدان وفات يافت(6)و در اصفهان در جنب آرامگاه پدرش سطان محمد بن ملكشاه مدفون شد.(7)

حريق سال 515 هجري

درچهارمين سال سلطنت سلطان محمودبن محمدبن ملكشاه فرقه اسماعيليه مسجد جمعه و كتابخانه نفيس آنرا آتش زدند.ابن اثير(8)نوشته است كه درسال515 يك هفته پيش از حريق يك قصر سلطنتي،جامع اصفهان كه باشكوهترين جامع‌‌ها و زيباترين آنها بوده بسوخت و اضافه مي‌كند كه بناي مزبور بدست باطنيه آتش گرفت، بنا بر آنچه اين اثير مي‌گويد اينطور بنظر مي‌رسد كه خرابيهاي وارده قابل ملاحظه بوده است.(9)

آنچه كه در حريق سال 515 در مسجد جامع سوخته است توابع مسجد يعني ابنيه‌اي مانند آموزشگاهها،‌صومعه‌ها، مضيفها، مخزنها و كتابخانه‌اي بوده است كه فهرست آن درسه جلد قطور تنظيم شده بوده است.

قسمتهاي سوخته شده همانهائي بوده است كه مافروخي(10)ازآنها باصطلاح(اربع ادوار) يعني چهاردستگاه ساختمان ياد مي‌كند. بنا گفته مافروخي براي هر نماز كمتر از پنجهزار نفردرآنجا گردنمي‌آمد، پهلوي هرجزي شيخي قرار دارد وجماعتي ازطلاب گرد او را گرفته بوظيفه درس يا رياضت نفس اشتغال دارند، آراستگي اين بنا بواسطه مناظره فقها و مباحثه علما و مجادله متكلمين و پندهاي واعظين است، در آنجا صوفيان و علما و كساني ديده مي‌شوند كه بحال عبادت در مسجداقامت گزيده وباتسبيح ودعازندگاني رامي‌گذرانند، روبروي مسجد كتابخانه‌اي با حجرات گوناگون و مخازنش واقع است، اين كتابخانه بوسيله استادالرئيس ابوالعباس احمدالضبي ساخته شده و او كتب مربوط به همه گونه علوم را كه بمرور ايام فضلاء و ادباء سابق انتخاب كرده‌اند در آنجا جمع نموده است، كتابخانه مزبور فهرستي درسه جلد بزرگ بوده مشتمل بركتابهائي در تفسير قرآن، حديث، صرف و نحو و لغت، ادبيات، شعر، منطق، رياضي و طبيعي و غيره.(11)

مافروخي نوشته است يكي از اصفهانيان معروف به ابومضر رومي بر دو فيلوار معلق بر ممري كه از مسجد جامع به اول بازار رنگرزان مي‌رود يك طاق و دو منار بنا كرد و دري براي مسجد ساخت كه هزار دينار خرج آن شده.(12)

منظره مسجد بعد از حريق باين ترتيب بوده است كه درهيك انتهاي شمالي و جنوبي فضاي وسيع و بناي گنبدداري بر پا بوده است: گنبدهاي نظام‌الملك و تاج‌الملك ودردوضلع شرقي وغربي جزآثار سوخته شده و ويرانه‌اي از خاك چيز ديگري وجود نداشته است.

شيخ جابري انصاري در تاريخ اصفهان و ري ضمن وقايع سال 514 هجري راجع به اين حريق چنين نوشته است:

مسجد جامع اصفهان را يكي از ملاحده آتش انداخته، كتابهائي درآنجا بسوخت. هفته بعدعمارات سلطنتي از شمعي كه در دست كنيزكي بود سوخته و جز ياقوتها، جواهر بسياري در آتش آب شد.(13)

كتيبه كوفي قديمي‌ترين سر در مسجد جامع

از اين حريق حكايت مي‌كند.

يك كتيبه كوفي كه تزيينات خطي اطراف قديمي‌ترين سر در مسجد جمعه اصفهان را درجانب شمال شرقي تشكيل مي‌دهد و امروز نيز خوشبختانه وجود دارد از اين حريق حكايت مي‌كند.

كتيبه مزبور بخط كوفي با آجر بر جسته بشرح زير است:

«بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم‌ومن‌الظلم‌ممن ‌منع‌مساجدالله‌ان ‌يذكرفيها اسمه وسعي‌في‌خرابهااولئك‌ماكان‌لهم‌ان يدخلوها ـ الاخائفين لهم في‌الدنيا خزي و لهم في‌الاخرة‌عذاب عظيم اعدة هذه‌العمارة‌بعدالاحتراق في شهور سنة خمس عشرة و خمس مائة».(14)

در عكس قديمي سر درتاريخي مسجد جامع اصفهان كه ضمن اين مقاله آمده است قسمت آخر كتيبه بخوبي قرائت مي‌شود ودرعكس مرحوم مي‌رسيد علي جناب(15) مؤلف تاريخ الاصفهان كه بنظر نگارنده نخستين دانشمند محقق اصفهاني است كه اين كتيبه راقرائت نموده مشاهده مي‌شود،وي دررساله‌اي بنام «راهبربراي مسافرين اصفهان»‌درباره حريق مسجد جمعه چنين نوشته است: «از جمله فهرست كتابخانه مسجد سه مجلد كتاب بزرگ شده بود از هر نوع كتابي تا اينكه در تاريخ پانصد وپانزده، زمان سلطان محمود، باطنيه، شب، يك چنين مسجدي راآتش مي‌زنند كه ابن اثير نوشته در ذيل وقايع همين سال، زيباترين و بزرگترين مساجد را باطنيه آتش زدند.

در آن زمان مركز امور سلطنت درايران وبغدادوغيره اصفهان بود و سلطان محمود ماليات جديدي بر معاملات بغداد جديدا قرارداده بودواين حريق را ازاثرشئامت آن ماليات تصوركردو ماليات را موقوف ساخت و امر به اعاده عمارت مسجدداد.عبارت:‌امرباعاده هذه‌العمارة‌بعدالاحتراق في‌شهورسنة خمس عشرة وخمس مائة‌دركتيبه سردرب يكدستگاه از عمارات مسجد معروف به مسجد عمر عبدالعزيزعجلي هنوزباقي است.»(16) مسجدعمر عبدالعزيز عجلي قسمتي از مسجد جامع اصفهان در ضلع شرقي اين بناي عظيم تاريخي است كه هم‌اكنون بنام «صفه عمر»‌شهرت دارد.(17)

(پاورقي)

1ـ ضمن حفاريهاي اخير در مسجد جامع اصفهان آثاري از دوره ساساني نيز پديدار شده كه مورد بررسي و مطالعه است.

2ـ مقصودالمقتدي بالله خليف عباسي است كه از سال 467 تا 487 بر مسند خلافت عباسيان تكيه زده است.

3ـ پروفسورآرتوراييهام پوپArthur Upham Pope Prof. مؤلف كتاب بررسي هنرايران A survey of Persian Art شرح جامعي درباره اين اثر تاريخي نگاشته و گنبد تاج‌الملك را بدينگونه توصيف مي‌كند:

«اين بنا با عظمت خاموش و جدي و اسرارآميز يكي از زيباترين آثار معماري جهان است».

4ـ صاحب كتاب سلجوقنامه، خواجه امام ظهيرالدين نيشابوري چاپ تهران صفحه 53.

5ـ ديوان عمعق بخاري، مقابله و تصحيح استاد سعيد نفيسي چاپ تهران صفحه 14.

6ـ سلجوقنامه خواجه امام ظهيرالدين نيشابوري صفحه 50.

7ـ مجمع‌التواريخ والقصص به تصحيح ملك‌الشعراء‌بهار صفحه 465.

8ـ ابوالحسن علي‌بن ابي‌الكرم شيباني موصلي جزري ملقب به عزالدين ومكني به الوالحسن، اديب، محدث و مورخ مشهور از اجلاي علماي شافعيه فرزنداثيرالدين ابوالكرم درسال555 هجري درجزيره ابن‌عمرازمضافات موصل متولد شده و تا حد رشد در خدمت پدر و برادر خود در موصل اقامت داشته و از اكابر هرفن تحصيل علوم متنوعه نموده تا آنكه در حديث و انساب و سيروتواريخ و وقايع و حروب و ايام مشهوره عرب متبحر گرديده است. وي صاحب تأليفاتي است ازآنجمله:‌تاريخ اتابكان موصل‌ـ تحفة‌العجايب و طرفة‌الغرائب ـ كامل‌التواريخ كه وقايع مهم عالم را از اول خلقت تا سال 628 هجري نوشته و به تاريخ كامل و تاريخ ابن‌اثير نيز معروف است و در ليدن و پاريس و مصر وقاهره بدفعات چاپ شده است، وفات ابن‌اثيردرسال630 يا 638هجري اتفاق افتاده است (رجوع شودبه جلد پنجم ريحانه‌الادب صفحه 242).

9ـ آثار ايران از انتشارات اداره كل باستانشناسي (جلد اول ـ جزوه دوم، صفحه 118).

10ـ مفضل‌بن سعدبن حسن مافروخي اصفهاني ازنويسندگان اواخر قرن پنجم هجري است كه درباره موطن و مولد خود اصفهان كتابي بنام محاسن اصفهان بزبان عربي برشته تحريردرآورده و اين كتاب را به فخرالملك فرزند خواجه نظام‌الملك طوسي اهداء كرده است.

نسخه عربي اين كتاب بوسيله دانشمندمحترم آقاي سيدجلال‌الدين تهراني درسال1312شمسي منتشروترجمه فارسي آن تحت عنوان(ترجمه محاسن اصفهان)بوسيله حسن‌بن محمدبن ابي‌الرضاعلوي آوي درقرن هشتم هجري به رسته تحريردرآمده است. رساله ترجمه محاسن اصفهان درسال1328شمسي باهتمام دانشمند فقيد عباس اقبال منتشر شده است.

11ـ ترجمه فارسي آثار ايران از انتشارات اداره كل باستانشناسي (جلد اول جزوه دوم صفحه 115).

12ـ ترجمه رساله محاسن اصفهان به اهتمام عباس اقبال چاپ تهران صفحه 63.

13ـ تاريخ اصفهان و ري تأليف حاج شيخ ميرزا حسن جابري انصاري صفحه 115.

14ـ بعد از كلمه (سعي) قسمتي از اي نكتيبه تا جمله (عذاب عظيم) بمرور زمان از بين رفته است.

15ـ حاج ميرسيدعلي‌بن ميرمحمدباقربن ميرمحمدحسن معروف به جناب در25ذي‌الحجة‌الحرام‌سال1287در اصفهان متولد شده و در شب جمعه 30 شوال 1349 هجري قمري درتهران وفات يافته درصحن امام‌زاده عبدالله در حضرت عبدالعظيم(ع) مدفون گرديد.وي ازمعاريف رجال ادبي ورياضي اصفهان است كه درنزدعلماءاين سامان فقه و اصول وحكمت و طب بخصوص رياضي را آموخته و در هئيت جديد و قديم سر آمد معاصرين گرديد. تمام عمر خود را صرف تحصيل علوم واشاعه آن وتنوبر افكارازراه روزنامه و كتاب و تدريس فرمود. سالها رنج برد تا كتابي در تاريخ و جغرافي ورجال اصفهان تأليف نمود بنام الاصفهان درده مجلد كه فقط جلداول بطبع رسيده است. روزنامه الجناب نيز بوسيله دانشمند مزبور شماره اول آن در شهر شوال 1324 منتشر شده و ظاهرا 9 شماره از آن بطبع رسيده است. «راهبر مسافر اصفهان»‌جزوه كوچك ديگري است در47صفحه وهمچنين ترجمه قسمتي ازسفرنامه شاردن فرانسوي راجع باصفهان كه بوسيله آن شادروان بطبع رسيده است.

(رجوع شود به كتاب تذكرة‌القبوريا دانشمندان وبزرگان اصفهان تأليف دانشمند محترم آقاي سيدمصلح‌الدين مهدوي چاپ اصفهان 240 و 241).

16ـ مرحوم ميرسيدعلي جناب عكس كتيبه اين سرداررا زيب روي جلد رساله خود: «راهبر براي مسافرين اصفهان» قرارداده است ومسلما رساله مزبوراولين كتاب راهنمائي است كه بوسيله مردي محقق ودانشمند و علاقمند به موطن و مولد خود براي شهر اصفهان ترتيب داده شده است.‌

17ـ رجوع شود به كتاب گنجينه آثار تاريخي اصفهان تأليف نگارنده.