ساختمان هاي گمرگ - تبريز

ساختمان هاي گمرگ - تبريز
1-ساختمان ستاد نظارت كه قديمي تر از دو بخش ديگر بوده و خود شامل دو طبقه است. هر طبقه 600 متر مربع زير بنا داشته و مصالح آن آجر و پوشش سقف آن چوبي است. بنا در سال 1307 ه.ش ساخته شده است.
2- ساختمان اداري گمرگ در سال 1309 بعنوان انبار كالا ساخته شده است كه بعدها با ساختن ساختمان جديدي جهت انبار از اين بنا بعنوان بخش اداري و سرويس ارزيابي گمرگ استفاده شده است. بنا آجري مي باشد. اين ساختمان داراي پوشش سقف گنبدي است. زيربناي اين بخش 13000 متر مربع است.
3- ساختمان سايت صادرات– بانك و آزمايشگاه در سال 1309 ه.ش بنا نهاده شده است، ساختماني آجري با پوشش سقف گنبدي مي باشد.

اين‌ كاخ‌ و عمارت‌ عظيم‌ در سال‌ 1313 هـ ق‌ توسط‌ حاج‌ ارفع‌الملك‌ و با نظارت‌ مهندسان‌ آلماني‌ در محل‌ گورستان‌ متروك‌ ومخروبه‌ كوي‌ نوبر ساخته‌ شده‌ است‌.
در بالاي‌ اين‌ عمارت‌ عظيم‌ برج‌ ساعتي‌ با ارتفاع‌ حدود 30 متر وجود دارد كه‌ از چهار سوي‌ شهر قابل‌ رويت‌ مي‌باشد. نماي‌خارجي‌ تالار شهرداري‌ از سنگ‌ تراش‌ خورده‌ اسپراخان‌ است‌ و پلان‌ و نماي‌ ساختماني‌ آن‌ به‌ شكل‌ عقاب‌ در حال‌ پروازمي‌باشد و در آن‌ از خصوصيات‌ معماري‌ كشور آلمان‌ استفاده‌ شده‌ است‌.
اين‌ بناي‌ باشكوه‌ در مساحتي‌ حدود 9600 متر مربع‌ و به‌ زيربناي‌ 6500 متر مربع‌ در 3 طبقه‌ احداث‌ گرديده‌ و اتمام‌ ساخت‌آن‌ در سال‌ 1318 هـ ش‌ مي‌باشد.

خانه اربابي روستاي جوان قلعه– عجب شير

اين بنا متعلق به آقاي شريفي مي باشد. مالك اوليه آن ارباب روستا به نام رضاخان باستاني است. پلان بنا به شكل مربع مي باشد كه به ضلع شرقي و غربي آن يك نيم شش ضلعي وصل شده است. شكل كلي پلان متقارن است و در وسط باغ قرار گرفته و از چهار جهت داراي پنجره مي باشد. داراي يك زيرزمين و يك طبقه است. زيرزمين فقط در چهار گوشه بنا قرار دارد و ورودي آنها از بيرون است و به همديگر از داخل ارتباط ندارند. بنا داراي ده اطاق و دو انباري و يك راه پله به پشت بام و راهروي طويل كه ارتباط دهنده اطاقها مي باشد و يك مطبخ كه داراي روزنه هايي در پشت بام است و دود ناشي از پخت را به بيرون هدايت مي كند. بنا داراي حياطي با ديوارهاي خشتي با قاب بندي آجري مي باشد.

خانه ارادت- اسكو

بنا شامل دو طبقه و يك زيرزمين مي باشد. در داخل حياط خانه چهار پله نيم دايره در امتداد دو رشته راه پله داخلي بنا ورود به داخل خانه را ميسر مي سازد. نماي طبقه همكف سنگي و نماي طبقه اول آجري مي باشد. گذشته از 6 عدد پنجره طبقه همكف كه تعويض شده و پنجره هاي آلومينيومي بجاي آنها كار گذاشته شده است، ساير پنجره ها چوبي است.
سقف خانه شيرواني است و دور پنجره ها در طبقه اول قاب بندي زيبائي از تركيب سنگ و آجر دارد.

حمام ائل (بايرام)

وجه تسميه : بناي عام المنفعه توسط ائل دار (كدخدا) رسيدگي مي شده است به همين دليل به حمام ائل معروف شده است.
تاريخچه : با توجه به نوع پلان و ساختار، بنا متعلق به دوره قاجار مي باشد.
مانند حمامهاي دوره قاجار داراي فضاهاي : ورودي – بينه و سربينه – گرمخانه – خزينه – ميان در – آب انبار – خلوقي – توده انبار و سرويسهاي بهداشتي مي باشد.
آذربايجان شرقي، شهرستان اسكو، روستاي بايرام، ميدان اصلي روستا.

حمام تسوج

با توجه به همجوار بودن اين اثر تاريخي با مسجدجامع شهر تسوج كه قدمت آن به دوره صفويه مي رسد و باهم در كنار بازار شهر بصورت يك مجموعه عمل مي كرده اند و با مقايسه نمونه هاي مشابه همدوره قدمت اين اثر به دوره صفويه مي رسد.
اين اثر همانند ساير حمامهاي تاريخي در پايين تر از سطح معابر همجوار واقع شده و با يك ورودي مكعب مستطيل شكلدر نماي خارجي مشهود ميباشد مي توان به داخل بنا راه يافت. در نماي خارجي غير از ورودي دو چشمه پوشش گنبدي نيز مشاهده مي گردد كه مربوط به فضاهاي سربينه و گرمخانه مي باشند. نماي داخلي بنا به لحاظ پوشش طاق و گنبدي آن قابل ملاحظه است.
بنا پلاني مثلث شكل داشته كه با يك ورودي مكعب مستطيل شكل در ضلع شمالشرقي به داخل بنا راه مي يابد. مصالح عمده بكار رفته در بنا سنگ و آجر مي باشد. بنا فاقد تاسيسات خاص معماري است.

حمام چرنداب

قدمت اين بنا به شهادت اهل محل به 90 تا 100 سال پيش مي رسد كه با مشاهده استراكچر و كالبد بنا و نحوه ارتباطات فضايي آن به نظر مي رسد اين طول عمر درست بوده و با اين حساب قدمت بنا به اواخر دوره قاجار مي رسد. محلي كه اين حمام در آن واقع گرديده است به محله چرنداب مشهور مي باشد كه نام اين حمام نيز اقتباسي از نام همين محله بوده و به حمام چرنداب معروف مي باشد.
اين حمام مانند اكثر حمام هاي موجود در ايران و اقليم آذربايجان تا حدودي از سطح زمين فاصله گرفته و بنا به عللي كه شايد مهمترين آن تامين حرارت مورد نياز حمام بوده است به درون زمين رفته است. حمام داراي يك ورودي از ضلع جنوبي خود مي باشد كه از طريق آن به سربينه مي رسيم و از طريق يك راهرو كوچك به گرمخانه حمام دسترسي پيدا ميكنيم.

حمام چهارسوق - آذرشهر

حمام چهارسوق آذرشهر از آثار اواخر دوره قاجاريه مي باشد و نمونه اي از معماري حمام هاي اين دوره است.
متاسفانه از تاريخ ساخت حمام و باني و معمار آن مدرك موثقي در دست نيست اما با پرس و جو از ريش سفيدان محل به نظر مي رسد كه اين حمام موقوفه مسجد چهار سوق (ستوباد) باشد. اين حمام به نام حمام چارچي نيز معروف است.
حمام داراي سربينه بزرگي است كه با چهار پايه آجري و يك گنبد استوار بر اين پايه ها و با پلان صليبي شكل اجرا گشته است.
گرمخانه نيز پلاني مشابه سربينه اما كوچكتر از آن دارد.
از ديگر بخشهاي اين بنا بايد به خزينه – نوركش خانه – انباري و بخش الحاقي كه قبل از انقلاب به صورت نمره هاي خصوصي به آن اضافه شده است اشاره كرد.

حمام خامنه

مسجد ميرپنج و حمام خامنه تنها سازة سنگي منطقه مي باشند كه علاوه بر سنگ و آجر، ملات آهك و گچ نيز در آن بكار گرفته شده است. اين دو بنا تنها بقاياي بازمانده معماري در شهر خامنه مي باشد.
تملك حمام قديمي خامنه كه قدمت آن به دوره قاجاريه مي رسد از سال 76 توسط شهرداري صورت گرفته است و مرمت آن به همت سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان به انجام رسيده است.
اين حمام در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده و به منظور تبديل به موزه و نگهداري هداياي مقام معظم رهبري حضرت آيت الله خامنه اي و آقاي مهندس ميرحسين موسوي، نخست وزير محبوب 8 سال دفاع مقدس و بزرگان منطقه اختصاص يافته است.
حمام داراي 800 متر مربع عرصه و 380 متر مربع اعياني مي باشد همچنين در مساحت 230 متر مربع ساختمان الحاقي در 2 طبقه قسمت اداري و نگهباني و موتورخانه موزه، بنا شده است. ساختمان اصلي حمام پس از ورود به يك هشتي ورودي با 20 پله به پايين، وارد سربينة هشت ضلعي حمام مي شويم.
يك حوض سنگي با فواره سنگي در وسط سربينه خودنمائي مي كند و سكوهاي مرمرين در پيرامون سربينه توجه هر بيننده را به خود جلب مي كند. سقف گنبدي شكل به ارتفاع 5/5 متر با كاربندي هاي گچي از ديگر تزئينات معماري حمام مي باشد.
سپس با يك راهرو ارتباطي وارد گرمخانه مي شويم. سقف گنبدي گرمخانه با دو گنبد فرعي و يك گنبد اصلي كه ارتفاع آن به 7 متر مي رسد شكوه خاصي به حمام داده است.
در كنار گرمخانه، موتورخانه قديمي حمام، سرويسهاي بهداشتي، نظافت خانه و قسمتهاي خصوصي حمام از ديگر بخشهاي حمام قديمي خامنه مي باشد كه در كاربري جديد به اتاقك هاي ويدئو، پروژكتور، اتاق كامپيوتر و اتاق موزه دار اختصاص يافته است.

حمام خواجه نصير

اين حمام به اسم خواجه نصير طوسي ساخته شده است، و به فاصله نزديكي از مسجد ملا معزالدين قرار گرفته است برخي به اشتباه اين حمام را مربوط به دوره ايلخاني مي دانند ولي با توجه به فرم ساخت و شواهد معماري مربوط به دوره صفوي مي باشد.
حمام خواجه نصير مراغه مانند اكثر حمام هاي منطقه در زيرزمين (به دليل جلوگيري از پرت حرارت) ساخته شده و طاقهاي گنبدي و قوسهاي متعددي دارد. مصالح آن عمدتا" آجر و سنگ به همراه ملات آهك و بعضا"ساروج است كه در اين اواخر با توسعه و پيشرفت بهداشت، خزينه تبديل به دوش و نمره شده و ديوارها با كاشي پوشش داده شده اند.
ورودي به حمام توسط يك هشتي كوچك امكان پذير است و سربينه داراي چهار ستون كه يكي از آنها توسط ديواري به جرز اصلي حمام متصل شده است. در محل ميان در، گرمخانه نسبت به محور اصلي سربينه 24 درجه تغيير جهت داده است.

حمام كردشت

اين حمام يكي از زيباترين حمام هاي آذربايجان است كه با معماري اصيل سنتي در روستاي كردشت از توابع جلفا و در كنار رود ارس قرار دارد.
اين حمام كه در ميان باغ بزرگي ساخته شده، داراي يك هشتي به صورت هشت ضلعي به ابعاد 5/3 × 5/3 و به ارتفاع 3/4 متر است. يكي از اضلاع به در ورودي و ديگري راه ورود به رخت كن يا سربينه است.
سربينه حمام نيز هشت ضلعي به اضلاع 5/3 متر و ارتفاع 5/8 متر است و گنبد بزرگ آن بر روي جرزها و هشت ستون سنگي هشت بر استوار شده است. همه ستون ها داراي سرستون هاي سنگي مقرنس هستند كه به وسيله ملات سرب مذاب به ستون ها وصل شده اند. گنبد سربينه داراي كاربندي هاي جالب مزين به آهك بري هاي زيبا است. سكوهاي رخت كن با طاق ضربي پوشيده و در زير آن كفش كن هايي تعبيه گرديده است.
گرم خانه فضايي است كه از چهارستون سنگي هشت بر و دو حوض بزرگ مستطيل شكل و اتاقي با گنبد قيراندود تشكيل شده است.
نور داخل سربينه و گرم خانه به وسيله روزني كه نوك گنبد قرار دارد تأمين مي شود و گويا بر روي آن روزنه ها سنگ هاي مرمر نازك و ظريفي نصب بود كه نور آفتاب از آن نفوذ مي كرد و داخل حمام را به صورت يكنواخت روشن و شستشوكنندگان را از نگاه نامحرمان حفظ مي نمود.
حمام كردشت بخش هاي ديگري نيز دارد كه بسيار ديدني و قابل مطالعه است. اين حمام در زمان عباس ميرزا نايب السلطنه فتحعليشاه هنگام جنگ دوم ايران و روس ساخته شد، ولي شيوه معماري ان شباهت بسيار به حمام هاي دوره صفوي دارد.

حمام قنبرعمو

اين بناء جزء آثار و بناهاي قديمي شهرستان شبستر مي باشد. كالبد حمام قديمي بوده و متعلق به دوران قاجار مي باشد.
عده اي بر اين باور هستند كه حمامي كه هم اكنون موجود است بر روي يك بنا و به احتمال زياد يك حمام قديمي تر ساخته شده است.
اين حمام با توجه به پلان معماري و شواهد و با توجه به ساختار آن متعلق به عهد قاجار مي باشد.
در حدود 100 سال قبل شخصي بنام حاج سيد رضا وحيدي با همياري و مساعدت مردم اقدام به ساختن حمام مي كند و به همين جهت به ائل حمامي مشهور مي باشد. بعدها شخص ديگري بنام قنبر دانشوري مالك حمام شده و حدود 40 سال اين حمام را اداره نموده است، كه به همين دليل اين حمام در بين مردم به حمام قنبرعمو مشهور شده و هم اكنون همگان آنرا به همين نام مي شناسند. به علت اينكه در نزديكي اين حمام بازار شبستر قرار دارد عده اي به ان حمام بازار نيز مي گويند.

حمام قنبرعمو

اين بناء جزء آثار و بناهاي قديمي شهرستان شبستر مي باشد. كالبد حمام قديمي بوده و متعلق به دوران قاجار مي باشد.
عده اي بر اين باور هستند كه حمامي كه هم اكنون موجود است بر روي يك بنا و به احتمال زياد يك حمام قديمي تر ساخته شده است.
اين حمام با توجه به پلان معماري و شواهد و با توجه به ساختار آن متعلق به عهد قاجار مي باشد.
در حدود 100 سال قبل شخصي بنام حاج سيد رضا وحيدي با همياري و مساعدت مردم اقدام به ساختن حمام مي كند و به همين جهت به ائل حمامي مشهور مي باشد. بعدها شخص ديگري بنام قنبر دانشوري مالك حمام شده و حدود 40 سال اين حمام را اداره نموده است، كه به همين دليل اين حمام در بين مردم به حمام قنبرعمو مشهور شده و هم اكنون همگان آنرا به همين نام مي شناسند. به علت اينكه در نزديكي اين حمام بازار شبستر قرار دارد عده اي به ان حمام بازار نيز مي گويند.

حمام قنبرعمو

اين بناء جزء آثار و بناهاي قديمي شهرستان شبستر مي باشد. كالبد حمام قديمي بوده و متعلق به دوران قاجار مي باشد.
عده اي بر اين باور هستند كه حمامي كه هم اكنون موجود است بر روي يك بنا و به احتمال زياد يك حمام قديمي تر ساخته شده است.
اين حمام با توجه به پلان معماري و شواهد و با توجه به ساختار آن متعلق به عهد قاجار مي باشد.
در حدود 100 سال قبل شخصي بنام حاج سيد رضا وحيدي با همياري و مساعدت مردم اقدام به ساختن حمام مي كند و به همين جهت به ائل حمامي مشهور مي باشد. بعدها شخص ديگري بنام قنبر دانشوري مالك حمام شده و حدود 40 سال اين حمام را اداره نموده است، كه به همين دليل اين حمام در بين مردم به حمام قنبرعمو مشهور شده و هم اكنون همگان آنرا به همين نام مي شناسند. به علت اينكه در نزديكي اين حمام بازار شبستر قرار دارد عده اي به ان حمام بازار نيز مي گويند.

حمام قنبرعمو

اين بناء جزء آثار و بناهاي قديمي شهرستان شبستر مي باشد. كالبد حمام قديمي بوده و متعلق به دوران قاجار مي باشد.
عده اي بر اين باور هستند كه حمامي كه هم اكنون موجود است بر روي يك بنا و به احتمال زياد يك حمام قديمي تر ساخته شده است.
اين حمام با توجه به پلان معماري و شواهد و با توجه به ساختار آن متعلق به عهد قاجار مي باشد.
در حدود 100 سال قبل شخصي بنام حاج سيد رضا وحيدي با همياري و مساعدت مردم اقدام به ساختن حمام مي كند و به همين جهت به ائل حمامي مشهور مي باشد. بعدها شخص ديگري بنام قنبر دانشوري مالك حمام شده و حدود 40 سال اين حمام را اداره نموده است، كه به همين دليل اين حمام در بين مردم به حمام قنبرعمو مشهور شده و هم اكنون همگان آنرا به همين نام مي شناسند. به علت اينكه در نزديكي اين حمام بازار شبستر قرار دارد عده اي به ان حمام بازار نيز مي گويند.

حمام شهريار

اين بنا با توجه به ويژگي هاي معماري و همچنين سازه متعلق به عهد قاجار و احتمالا اواخر آن مي باشد.
شخصي از احالي محل به نام وهابي كه به لحاظ دارا بودن شخصيت روحاني و معنوي مشهور به وهاب آقا بوده باني اين حمام مي باشد. كه نام اصلي اين بنا نيز حمام وهاب آقا بوده و در اين چند سال اخير مالكين بعدي نام بنا را عوض كرده و هم اكنون نام اين اثر حمام شهريار مي باشد، وليكن نام اصلي بنا همان حمام وهاب آقا است چنانكه اسم كوچه اي كه در ضلع جنوبي اين بنا قرار دارد كوچه وهاب آقا مي باشد.
اين بنا متعلق به عهد قاجار مي باشد. همانند اكثر حمامهاي موجود شامل فضاهاي سربينه، گرمخانه، خزينه، آتشخانه يا به اصطلاح امروزي موتورخانه و آب انبار مي باشد.
بنا با توجه به نيازها و امكانات موجود در دوراني كه استفاده مي گرديده دچار تغيير و تحولات گرديده است؛ آتشخانه آن به مرور زمان تغيير چهره داده است و از حالت سنتي خارج شده و به موتورخانه تبديل شده است.
كالبد بنا نيز با گذشت زمان تغيير چهره داده و به صورت بخش عمومي و بخش خصوصي در آمده است

حمام ميلان

قدمت اين اثر به اوائل صفويه مي رسد. اين بنا بعلت واقع شدن در روستاي ميلان به حمام ميلان شهرت يافته است.
ورودي اين حمام در منتهي اليه ضلع جنوبي قرار گرفته و با چهار پله وارد يك هشتي هشت ضلعي مي گردد و از آنجا وارد راهروي شمالي سربينه مي گردد. رعايت سلسله مراتب ورودي، دالان، سربينه و گرمخانه چون ساير حمامهاي تاريخي به چشم مي خورد. پوشش طاق و گنبدي بر روي ستونهاي سنگي با سرستونهاي مقرنس كاري سنگي از ويژگيهاي خاص بناست.
بنا پلاني به ابعاد تقريبي 15 در 40 متر دارد. مصالح بكار رفته در بنا سنگ و آجر با ملات ساروج و گچ مي باشد. حمام پس از هشتي و راهروي ضلع شمالي شامل يك سربينه با سقف گنبدي است كه بر روي چهار ستون سنگي استوار گشته اند. فضاي گرمخانه نيز سقف گنبدي زيبايي دارد.
تزئينات بنا شامل سرستونهاي مقرنس سنگي در فضاي داخلي است.

حمام ميلان

قدمت اين اثر به اوائل صفويه مي رسد. اين بنا بعلت واقع شدن در روستاي ميلان به حمام ميلان شهرت يافته است.
ورودي اين حمام در منتهي اليه ضلع جنوبي قرار گرفته و با چهار پله وارد يك هشتي هشت ضلعي مي گردد و از آنجا وارد راهروي شمالي سربينه مي گردد. رعايت سلسله مراتب ورودي، دالان، سربينه و گرمخانه چون ساير حمامهاي تاريخي به چشم مي خورد. پوشش طاق و گنبدي بر روي ستونهاي سنگي با سرستونهاي مقرنس كاري سنگي از ويژگيهاي خاص بناست.
بنا پلاني به ابعاد تقريبي 15 در 40 متر دارد. مصالح بكار رفته در بنا سنگ و آجر با ملات ساروج و گچ مي باشد. حمام پس از هشتي و راهروي ضلع شمالي شامل يك سربينه با سقف گنبدي است كه بر روي چهار ستون سنگي استوار گشته اند. فضاي گرمخانه نيز سقف گنبدي زيبايي دارد.
تزئينات بنا شامل سرستونهاي مقرنس سنگي در فضاي داخلي است.

حمام نظافت

حمام شامل دو قسمت سربينه و گرمخانه مي باشد و فضاي مياني اين دو در حال حاضر به عنوان سرويس بهداشتي استفاده مي شود و تون آن در حياط حمام قرار دارد. سربينه و گرمخانه پلان مشابهي دارند. گنبد اصلي بر روي چهار ستون سنگي استوار است. سرستون هاي اين بنا مشابه ساير بناهاي بهداشتي – مذهبي و ... تبريز اواخر قاجار مي باشد بنا آجري است و ملات آن در پايه ها و ديوارها ساروج و در طاقها و گنبدها گچ مي باشد.

حمام و زورخانه باغميشه

در جوار يكي از دروازه هاي قديمي شهر تبريز- دروازه قاجاريه- حمام و زورخانه باغميشه واقع شده است .

حمام اسفهلان

بنا به گفته معمرين و اهالي محل قدمت بنا به دوره صفويه مي رسد و در درگيريهاي ايران و عثماني در عهد صفويه توسط حسن پاشا بنا شده است كه بمدت شش ماه در اين منطقه اقامت كرده است. ولي آنچه كه هم اكنون از اين اثر برجاي مانده است بر روي بقاياي حمام فوق تجديد بنا گشته است.
اين بنا از ويژگيهاي يك حمام تاريخي برخوردار بوده و ويژگي خاص آن استفاده از سنگهاي قلوه سبك در اجراي ديوارها و سقف مي باشد كه از ويژگيهاي حمامهاي مناطق كوهستاني مي باشد.
اين بنا پلاني به ابعاد 12*20 متر دارد. مصالح عمده بكار رفته در بنا قلوه سنگهاي محلي با ملات آهكي آبي (در بخشهاي هميشه مرطوب) و گل آهك (جهت اجراي كالبد كلي بنا) مي باشد.

حمام آقا- اسكو

حمام مانند ساير حمام هاي منطقه داراي اختلاف سطح نسبت به كف معبر مي باشد. بنا شامل سربينه، گرمخانه و فضاي ارتباطي بين سربينه و گرمخانه و بخش نظافت، سرويس، نمره خصوصي و خزينه مي باشد. ساختمان حمام آجري بوده و ملات آن در پايه ها و ديوارهاي داخلي ساروج و در طاقها و گنبدها گچ است.
سربينه داراي پلاني قرينه و گنبدي مياني و دو طاق و تويزه در طرفين گنبد است. پوشش گرمخانه طاق چشمه و كاملا" قرينه مي باشد. دربخش شمالي گرمخانه به خزينه منتهي مي شود. ديوارها به فرم تفليسي اجرا شده است و پيها سنگي مي باشد.

خانه اربابي (حاج احتشام الدوله) - ليقوان

اين خانه بالاي تپه مشرف به دره ليقوان ساخته شده است و مالك آن آقاي حاج احتشام الدوله ارباب روستاي ليقوان و مناطق اطراف آن در اواخر قاجاريه و اوايل پهلوي مي باشد كه توسط دموكراتها كشته شده است.
اين خانه در يك طبقه ساخته شده است كه نماي جنوبي خانه شامل ايواني با چهار ستون سنگي با طاق رومي روي ستونها و سنتوري است. نماي كلي ساختمان سنگي و درب و پنجره ها داراي قاب بندي سنگي هستند. پلان اين خانه ساده، كاملا قرينه و داراي دو ورودي با سه پله اختلاف سطح نسبت به بيرون ساخته شده است و شامل يك طنبي سه دري است كه از سمت جنوب مشرف به دره و رودخانه ليقوان و از سمت شمال مشرف به روستاي ليقوان مي باشد. در ضمن سقف اين خانه شيرواني است.

خـانـه آصـف- مراغه

خانه آصف در بخش مركزي و در بافت تاريخي- فرهنگي قديمي مراغه قرار گرفته است. محل خانه در ميدان پير روشنايي، كوچه آصف مي باشد.
خانه آصف جزء معدود خانه هاي قديمي در بافت فرهنگي- تاريخي باقيمانده در مراغه مي باشد. نوع معماري و آجركاري نماي اين بنا نشانگر تاريخچه ساخت آن در دو دوره است.
اين بنا در پلاني نامتقارن بوده كه حكايت از ساخت بنا در دو دوره طبق بررسي پلان و نماي ساختمان مي باشد كه بخش شرقي در طبقه اول كه شامل ايوان با دو ستون چوبي در وسط و اتاقهاي گوشواره اي در كنار آن با پله ارتباطي طبقه همكف و اول است. قسمت غربي بنا كه طنبي فعلي در طبقه اول آن واقع است جزء الحاقي حد شرقي مي باشد و داراي آجركاري منقوش است.
از هشتي ورودي يا سردرب ورودي بعد از گذشتن از هشتي اصلي داخل يا دالان توسط راهرو به حياط منتهي مي شود.
قاجار – پهلوي اول
سردرب يا هشتي بالاي ورودي با طاق آذري، هشتي بعد از ورودي يا دالان با سقف خوانچه پوش، نماي آجري با تركيب آجر منقوش و حياط و حوض.

خانه اهري- اسكو

دكتر قاسم اهري از رجال سياسي دوره رضاخان بوده است. اين خانه در دوره هاي گذشته شاهد حضور رضاخان، محمد رضا پهلوي و دكتر اقبال نخست وزير دولت وقت بوده است.
بنا در محله دكتر اهري واقع شده كه اين محله جزء هسته اصلي بافت قديمي اهر نبوده ولي قسمتي از آن در خارج از ديوار قلعه قرار گرفته ليكن از آنجائيكه كل محله داراي خصوصيات بافت قديمي است و نيز به اين علت كه آغاز توسعه از داخل ديوار قلعه بوده است در طبقه بندي محلات قديمي قرار گرفته است. خانه در طبقه همكف شامل يك طنبي چليپا شكل و دو راهرو در دو طرف طنبي و چهار اتاق جانبي در دو طرف راهروها مي باشد. دو رديف راه پله در انتهاي راهروهاي جنب طنبي طبقه همكف را به طبقه اول وصل مي كند و در پشت دو اتاق كه به راهروهاي جانبي راه دارد تعبيه شده است. طبقه اول بنا تنها شامل راهروهاي جانبي، اتاق پشت طنبي و يك اتاق در ضلع شرقي بنا مي باشد. ارتفاع طنبي رفيع بوده و سقف بنا با شيرواني پوشيده شده است. مالكيت بنا شخصي است و در تملك وراث دكتر اهري مي باشد.
خانه داراي ارسي هاي زيبايي مي باشد و بنا خود در دوره قاجاريه ساخته شده اما پوسته نماي كنوني مربوط به دوره رضاخان مي باشد و علاوه بر خود اين بنا باغ پيرامون آن نيز با داشتن درختان قديمي و تنومند داراي ارزش خاصي است. اين بنا در حال حاضر به علت متروكه ماندن در حال تخريب مي باشد.

خانه تقي زاده اسكوئي (رئيس زاده)- اسكو

اين خانه شامل دو حياط اندروني و بيروني است كه نماي جنوبي كه رو به حياط بيروني مي باشد داراي چهار ستون با سرستونهاي ساده و با قوس نيم دايره به نماهاي اصلي جلوه خاصي بخشيده است. قسمت شمالي ساختمان ساده تر از نماي جنوبي آن است. بنا در دو طبقه همكف و زيرزمين ساخته شده است كه زيرزمين شامل حوض و اتاقهاي جانبي است طبقه همكف كه به اندازه يك متر از كف حياط اختلاف سطح دارد شامل طنبي و يك اتاق در شمال طنبي و اتاق هاي گوشوار و چند اتاق ديگر مي باشد. بنا آجري با پايه هاي سنگين مي باشد.

خانه ثقه الاسلام

اين خانه در خيابان چايكنار مابين پل قاري و صاحب الامر واقع شده است. اين ساختمان آجري جزو نادر بناهايي است كه در سه طبقه (زيرزمين، همكف و اول) ساخته شده است كه به صورت چهار فصل بوده و نماي چهار طرف آن داراي اهميت يكساني ميباشد. نماي ساختمان داراي قاب بندي آجري و بالاي پنجره ها داراي آجركاري هاي زيبايي در طرح هاي مختلف مي باشد.
پوشش زيرزمين طاق چشمه است و اين فضاي طبقه با چهار رديف ديوار و پايه هاي باربر پوشش به سه سالن تقسيم شده است كف زيرزمين سراميك و كف طبقات چوبي مي باشد.
از ويژگي هاي بارز اين خانه يك رشته راه پله تك رامپه كاملا چوبي مي باشد كه ارتباط طبقه همكف به اول را امكان مي سازد. كف حياط اين خانه پايين تر از تراز خيابان مي باشد. طبقه زيرزمين داراي دسترسي جداگانه بوده و ارتباطي با طبقات بالا ندارد و اين دسترسي از زير ايوان ورودي به همكف مي باشد. پوشش طبقات همكف و اول تير چوبي است.

خانه حريري

اين خانه شامل دو بخش است: بخش بيروني و اندروني. ساختمان بيروني دو طبقه مي باشد:
الف) طبقه زيرزمين شامل حوضخانه و انباري
ب) طبقه همكف شامل طنبي(مزين با نقاشي و گچبري و قطاربندي)،راهروهاي جانبي و سالن شمالي است، ضمناً با استفاده از ارتفاع رفيع سقف طنبي روي راهروهاي جانبي دو باب اتاق خواب تعبيه شده است، نماي بيروني اين ساختمان با گچبري تزئين شده است، تاريخچه اين بنا به اوايل دوران قاجار برميگردد كه دو حياط بيروني و اندروني و دو بلوك خانه دارد كه هر دو رو به قبله مي باشد كه طنبي ساختمان بيروني جلوه گاه هنر اصيل ايراني و داراي نقاشيهاي بسيار زيبا و اصيل است كه الهام گرفته از موضوعات اساطيري قديم از جمله داستان يوسف و زليخا از قرآن مجيد و ديگر تواريخ و داستانهاست و سقفي سراپا نمونه قدرتمند و شگفت انگيزي از مينياتور ايراني است. بخش اندروني ضمن ارتباط به ساختمان بيروني از طريق كوچه مدرسه پرورش نيز به خيابان تربيت راه دارد، ساختمان آن دو طبقه و نماي ساختمان آجري است. ساختمان بيروني نسبتاً سالم و تزئينات آن نياز به تثبيت دارد. متأسفانه در گذشته بعلت متروكه گذاشتن و عدم مراقبت، بخشهاي مهمي از مجموعه از بين رفته و امكان شناخت و پژوهش هاي ديگر وجود ندارد. اين بنا توسط سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري تملك گرديده و در دست مرمت مي باشد.اين بنا بشماره 2242 در فهرست آثار ملّي به ثبت رسيده است.

خانه زماني- تبـريـز

اين بنا به نام مالك اصلي خود آقاي زماني معروف است. بدنه و نماي اصلي بنا جزو بدنه شهري ميباشد و از ويژگي بارز آن مي توان به نوع آجركاري و ايوانهاي بنا اشاره كرد. ساختمان در سه طبقه ساخته شده است كه شامل يك حياط مركزي در ضلع غربي و اعياني در سه ضلع شمال و جنوب و شرق بنا شده است. طبقه زيرزمين به صورت انباري استفاده مي شود. طبقه همكف و اول كاربرد تجاري دارد و ساختمان در دو ضلع جنوبي و شرقي داراي بالكن مي باشد. عرصه بنا 289 مترمربع و اعياني آن 636 مترمربع مي باشد.

خـانه خـدايـاري ـ مـراغـه

اين خانه شامل سه طبقه (زيرزمين، طبقه اول و همكف) و داراي پلاني مستطيل شكل مي باشد. نما به صورت قرينه است و پوشش قسمت ورودي خانه به صورت كليل آذري است. نما داراي تزئينات آجري بطوري كه آجركاري هر قاب بندي متفاوت مي باشد. سقف خانه به صورت شيرواني و كف حياط در قديم سنگ فرش بود كه در حال حاضر موزائيك شده است. پوشش زيرزمين طاق گنبدي و خانه داراي ستونهاي چوبي در داخل و پله هاي داخلي به صورت دوطرفه است.

خـانه سيـلابي- تبـريـز

اين خانه در داخل بافت قديم (محور تاريخي و فرهنگي) واقع شده و در منطقه اي قرار دارد كه از دوره قاجاريه به حرمخانه مشهور بوده است. ساختمان بنا در دو دوره بنا نهاده شده است. دوره اول در محدوده كاخهاي خانوادگي وليعهد دوره فتحعليشاه قاجار، عباس ميرزا بنا شده و در سال 1309 تعميراتي در آن صورت گرفته و تزئينات آن تجديد شده است. در اصل اين بنا به خانه شاهزاده معروف بوده است.
بنا در دو طبقه ساخته شده است. طبقه زيرين آن شامل حوضخانه، انباري و مطبخ بوده است. طبقه همكف داراي دو طنبي (اتاق نشيمن) در شمال و جنوب است كه در مراسم مهماني و ضرورتهاي ديگر مي تواند بصورت واحد مستقلي عمل نمايد. اتاقهاي طنبي داراي راهروهاي ورودي جانبي است. با استفاده از ارتفاع رفيع طنبي ارتفاع راهروهاي جانبي بدو بخش تقسيم شده است. از بخش فوقاني راهروها بصورت اتاق خواب استفاده مي شود. ساختمان باقيمانده فعلي بخش بيروني از ساختمان اصلي بوده است كه در دخل و تصرف پنجاه ساله گذشته بخش اندروني تفكيك شده و از بين رفته است. پي ها و ديوارهاي زيرزمين تا طبقه همكف از سنگ و ساروج است. ديوارهاي طبقه همكف خشتي با روكش آجري است.
ملكيت بنا شخصي مي باشد. اين بنا از نظر تاريخي و تعلق آن به يكي از شاهزادگان قاجاريه، تناسبات معماري و آئينه كاري و گچبري و بعنوان بخشي از كاخهاي حرمخانه نايب السلطنه عباس ميرزا از دارالسلطنه تبريز داراي اهميت ويژه است.
ساختمان بنا در دو دوره بنا نهاده شده است. دوره اول و دوم به خوبي قابل تشخيص است. دوره اول در محدوده كاخهاي خانوادگي وليعهد دوره فتحعليشاه قاجار عباس ميرزا بنا شده و در سال 1309 تعميراتي در آن صورت گرفته و تزئينات آن تجديد شده است. در اصل اين بنا به خانه شاهزاده معروف بوده است .
اين بنا داراي اندروني و بيروني و ملحقات ديگر بوده است. از آن مجموعه اكنون فقط طنبي بيروني با راهروهاي جانبي آن باقيمانده است. در گذربندي سالهاي اخير بخشي از حياط شمالي و اتاقهاي غربي از بين رفته است. ساختمان در سال 1309 هجري– قمري تعمير شده و آئينه كاري و گچبري شده است.

خانه يحيي ذكاء

اين بنا در دو طبقه با عرصه 900 مترمربع و اعياني 600 مترمربع احداث شده است. نماي اين بنا آجري و بالكن هاي آن داراي سرستون ها و ستون هاي گچبري شده و حياط و باغچه است.
نماي ساختمان داراي قاب بندي هاي آجري پركاري است، راه پله فرعي از كلاه فرنگي طبقه همكف نيازهاي اندروني را برطرف مي كرد.
خانه لاله اي ها از زمره خانه هاي قديمي ارزشمند تبريز است كه در سال 1379 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.
به پاس خدمات مرحوم يحيي ذكاء در زمينه تاريخ و ايرانشناسي به ويژه پژوهش هاي منطقه آذرياجان و تبريز از اين خانه به عنوان "دفتر پژوهش هاي تاريخي يحيي ذكاء" بهره برداري شده است.
استاد روانشاد يحيي ذكاء يكي از بزرگترين پژوهشگران معاصر و نيز از ايرانشناسان بنام كشورمان است. استاد ذكاء را مي توان يكي از بنيانگذاران موزه در ايران ناميد. چرا كه ايشان در برنامه ريزي و راه اندازي بسياري از موزه ها در تهران و شهرستان ها در 40 سال اخير نقش اصلي داشته اند. از طرفي ديگر، استاد يكي از خبره ترين كارشناسان اموال فرهنگي بودند.

كاروانسراي داش آتان (حاجي شيخ)

آذربايجان شرقي- تبريز- خيابان خاقاني- كاروانسراي داش آتان
تاريخچه اين بنا به دوره قاجاريه مي رسد. چنانكه در نقشه دارالسطنه تبريز كه به سال 1297 ه.ق (1255 ه.ش) مي رسد موقعيت اين كاروانسرا به نام كاروانسراي حاج شيخ جعفر موجود است. حاج شيخ از تجار بنام ظروف چيني بوده كه اين كاروانسرا توسط ايشان بنا شده و بنام كاروانسراي حاج شيخ معروف گشته است و بعدها به كاروانسراي داش آتان نيز ناميده شده است.
كاروانسراي داش آتان بعنوان يكي از معدود كاروانسراهاي داخل شهري برجاي مانده حائز اهميت مي باشد. اين بنا با الگوي كاروانسراهاي منطقه غرب شامل پوشش غير مسطح آجري طبقه همكف، پوشش مسطح چوبي طبقه اول و ستونهاي چوبي و رواقهاي با پوشش چوبي در طبقه اول حائز اهميت بوده و با ارزش مي باشد.
اين بنا با پلاني به ابعاد 8/25 در 13 متر با حياط مركزي و در دو طبقه همكف و اول اجرا شده است. مصالح بكار رفته در بنا سنگ، آجر و چوب مي باشد. پوشش سقف طبقه همكف پوشش آجري غيرمسطح و پوشش سقف طبقه اول و رواقهاي اين طبقه پوشش تيرچوبي مي باشد. بنا فاقد تزئينات خاص معماري است.

كاروانسراي خواجه ملكم– مراغه

بنا به گفته صاحبان قديمي حجره ها، ‌در اين سرا (كاروانسرا) سنگ نوشته اي در زيرزمين قسمت جنوبي وجود داشته كه تاريخ بنا را 300 سال پيش نشان مي دهد، اما متاسفانه امروزه روي آن با سيمان پوشانده شده است.
اين بنا به نام آقاي ملكم آفتاندينان معروف به خواجه ملكم كه شخصي ارمني و تاجر بوده ثبت شده است و بنا نيز به نام ايشان معروف است.
اين بنا در قسمتهاي مختلف از يك تا سه طبقه تشكيل يافته است.
ورودي بنا كه از محله سالارخانه مي باشد بوسيله يك درب بزرگ چوبي (قديمي) كه سردر آن در قسمت داخلي فرو ريخته است به حياط مركزي كه در گذشته نهر آبي نيز در آن جريان داشته است متصل است و دور تا دور آنرا حجره هايي با سقف كاهگل كه بر روي حصيري كه بعنوان عايق نم زدا استفاده شده در برمي گيرد. ورودي ديگر بنا در قسمت غرب است كه به ميدان آردفروشان سابق منتهي مي گردد. در اين قسمت نيز چون قسمت شرقي بناپاي طاق سردر و قسمت خيز آن در ديوارها كاملا مشهود است، ولي از تصاوير باقيمانده به خوبي ديده مي شود كه اين قسمت داراي طاق (پنج او هفت) با آجركاري خفته راسته بوده است.

كاروانسراي خواجه ملكم– مراغه

بنا به گفته صاحبان قديمي حجره ها، ‌در اين سرا (كاروانسرا) سنگ نوشته اي در زيرزمين قسمت جنوبي وجود داشته كه تاريخ بنا را 300 سال پيش نشان مي دهد، اما متاسفانه امروزه روي آن با سيمان پوشانده شده است.
اين بنا به نام آقاي ملكم آفتاندينان معروف به خواجه ملكم كه شخصي ارمني و تاجر بوده ثبت شده است و بنا نيز به نام ايشان معروف است.
اين بنا در قسمتهاي مختلف از يك تا سه طبقه تشكيل يافته است.
ورودي بنا كه از محله سالارخانه مي باشد بوسيله يك درب بزرگ چوبي (قديمي) كه سردر آن در قسمت داخلي فرو ريخته است به حياط مركزي كه در گذشته نهر آبي نيز در آن جريان داشته است متصل است و دور تا دور آنرا حجره هايي با سقف كاهگل كه بر روي حصيري كه بعنوان عايق نم زدا استفاده شده در برمي گيرد. ورودي ديگر بنا در قسمت غرب است كه به ميدان آردفروشان سابق منتهي مي گردد. در اين قسمت نيز چون قسمت شرقي بناپاي طاق سردر و قسمت خيز آن در ديوارها كاملا مشهود است، ولي از تصاوير باقيمانده به خوبي ديده مي شود كه اين قسمت داراي طاق (پنج او هفت) با آجركاري خفته راسته بوده است.

كاروانسراي آيرانديبي

در ضلع شمالي كوهي كه بر فراز آن قلعه اي مشهور به قلعه هلاكو وجود دارد، كاروانسرايي قرار دارد كه در بين اهل محل به كاروانسرا شاه عباس معروف است و ليكن اسم اصلي آن كاروانسراي آيرانديبي(عريان تپه)مي باشد.
در ضلع جنوبي اين كاروانسرا به ترتيب جاده آسفالته راه آهن و كمي دورتر كوه سنگي قرار گرفته است. سطح زمين در منطقه اي كه بقاياي كاروانسرا قرار دارد نسبتا مسطح مي باشد. در اطراف محدوده كاروانسرا مناطق وسيعي ديده مي شود كه اكثرا به صورت زمين هاي زراعي بوده و عمليات كشت در آنها انجام ميگيرد. در شمال كاروانسرا و در دوردستهاي روستاي پرزندعتيق در دامنه كوههاي بلند به صورت يك لكه بزرگ به راحتي قابل رويت است.
در ضلع غربي كاروانسرا اثراتي از بناهاي گل آجري و سنگي مشاهده مي گردد كه همگي تقريبا متروك بوده و اثري از زندگي در آنها مشاهده نمي گردد. در پيشخوان ورودي كاروانسرا به عرض 15متر و در اضلاع اطراف كاروانسرا به عرض 10متر زمينهاي اطراف آن به صورت حريم برف اندازه با اندازه كاروانسرا بوده است و اين محدوده متعلق به كاروانسرا و خود حريم آن مي باشد.
آذربايجان شرقي، جاده مرند – جلفا، سه راهي روستاي مياب- هرزند و... كاروانسراي شاه عباسي (آيرانديبي)
چنانچه از پژوهشهاي انجام گرفته در مورد اين اثر برمي آيد اين بنا متعلق به قرن هفتم ه. ق بوده است و در طول 7 قرن گذشته مامن و مسكن كاروانيان و رهگذران بوده است.
آيرينديبي احتمالا نام معاني مي باشد كه در فارسي از آن به عنوان عريان تپه ياد مي شود و به احتمال زياد كاروانسرا نام خود را از آن يافته است.

تيمچه حاج صفرعلي

تبريز، خيابان دارايي، دالان حاج شيخها، راسته جديد، روبروي مجموعه شيخها
بازار كنوني تبريز مربوط به اواخر دوره زنديه و عصر قاجار (بعد از زلزله سال 1193ه.ق)مي باشد. در زمان عباس ميرزا كه تبريز وليعهد نشين و دارالسلطنه كشور محسوب مي شد سراها و تيمچه ها و بازارهاي تازه اي احداث شد و از هر سوي كشور بازرگانان با كالاهاي مختلف به سوي تبريز روي نهادند.
تيمچه حاج صفرعلي بنايي است معظم كه باني آن حاج صفرعلي خويي بازرگان معاصر فتحعليشاه قاجار مي باشد.
كاربري بنا در حال حاضر تجاري مي باشد. صنف بزازي در اين تيمچه مشغول فعاليت است.
از خصوصيات بارز بنا اين است كه گنبد تيمچه حاج صفرعلي به همراه گنبد تيمچه امير بزرگترين گنبدهاي بازار قديمي تبريز مي باشند.
بنا داراي كاربندي هاي آجري زيبايي مي باشد.
تيمچه حاج صفرعلي بنايي است هشت ضلعي(نامنظم) با گنبد آجري دوار كه شامل چهار شاه نشين مي باشد و يكي از آنها به عنوان ورودي تيمچه در نظر گرفته شده است. بنا داراي حجرات دو طبقه مي باشد كه هر حجره داراي راه پله جداگانه به طبقه اول مي باشد.
سقف اكثر حجره ها طاقي بوده و بنا شامل طاق بندي و طاق نماهاي آجري مي باشد. درب و پنجره ها اغلب چوبي و بعضي هم قديمي مي باشد. سكويي دورتادور تيمچه قرار دارد و حجرات از بالاي اين سكو شروع شده است.

تيمچه حاج محمد قلي

بازار كنوني تبريز مربوط به اواخر دوره زنديه و عصر قاجار (بعد از زلزله سال 1193ه.ق)مي باشد. در زمان عباس ميرزا كه تبريز وليعهد نشين و دارلسطنه كشور محسوب مي شد سراها و تيمچه ها و بازارهاي تازه اي احداث شد و از هر سوي كشور بازرگانان با كالاهاي مختلف به سوي تبريز روي نهادند.
تيمچه حاج محمد قلي يكي از اين تيمچه ها مي باشد.
باني آن حاج محمد قلي بازرگان بوده است.
اين تيمچه همزمان با تيمچه حاج صفر علي و حاج تقي ساخته شده است.
تيمچه و سراي حاج محمد قلي در داخل بافت قديم بازار تبريز در جوار يكديگر قرار گرفته اند. تيمچه داراي سه ورودي مي باشد. يك ورودي به سراي حاج محمد قلي، يك ورودي از راسته پنبه فروشان و ديگري از راسته جديد مي باشد.
تيمچه دو طبقه بوده كه داراي راه پله هايي در دو سوي تمچه جهت دسترسي به طبقه بالا مي باشد. نسبت گنبد به پايه ها بسيار بزرگ است.
سقف قسمتهاي ورودي و اكثر حجرات طاق كليل آذري مي باشد.
دربهاي قديمي هر سه ورودي موجود مي باشد.
كاربري بنا در حال حاضر تجاري مي باشد. صنف بزازي در اين تيمچه مشغول فعاليت است.
از خصوصيات بارز بنا قرار گرفتن آن در داخل بافت قديم بازار مي باشد.
بنا داراي كاربندي هاي آجري زيبايي مي باشد.

تيمچه حاج ملك

تاريخچه دقيق و قطعي بنا مشخص نيست و اظهار نظرهاي مختلفي وجود دارد ولي بنابر گفته عده اي درسال 1288 شمسي يعني اواخر عهد قاجاريه و زماني كه گراني و قحط سالي شديد رخ داده بودشخصي به نام حاج احمد ملك كه گويا سيد جليل القدري بود و به لحاظ مادي شخصي متمولي بود، به بهانه كمك به درماندگان و بينوايان و به لحاظ حفظ اصول اخلاقي اقدام به ساختن تيمچه اي مي كند و اعلان مي كند كه جهت ساخت تيمچه نياز به كارگر زيادي است و در مقابل اخذ مايحتاج روزانه در اين محل مشغول كار مي شوند. بااين عمل هم عده اي را ازگرسنگي رهانيد و ازطرفي باني بازار سراب و تيمچه اي گرديده كه هم اكنون به نام تيمچه حاج ملك مشهور است. در محل كتيبه اي كه بيانگر تاريخ دقيق ساخت بنا باشد مشاهده نگرديده است.
اين تيمچه داراي دهانه هاي مساوي، پوشش طاق گنبد و داراي نورگيرهاي سقفي در تمام دهانه ها از ويژگي هاي بارز اين بنا ميباشد. در ضمن اين تيمچه هسته اوليه بازارسراب مي باشد.
اين تيمچه داراي دو طبقه باسقف گنبدي آجري داراي قاب بندي آجري باآجركاري حصيري در نماي داخلي تيمچه مي باشد. پنجره هاي طبقه فوقاني چوبي به فرم و تقسيمات مربع مستطيلي بوده ولي بازشوهاي طبقه همكف به مرور زمان تعويض شده اند. تيمچه به صورت خطي است و در پشت اغلب حجره هاي ضلع غربي و برخي ازحجره هاي ضلع شرقي حجره هاي ديگري به صورت پشت در پشت قرارگرفته اند كه از طريق خيابان مطهري و راسته حاج قربان دسترسي دارند. طول و عرض اين تيمچه به ترتيب 55 و 24 متر مي باشد و مساحت تيمچه 2400 مترمربع است. پوشش سقف طبقه دوم تيرچوبي مي باشد.

دبيرستان توحيد – تبريز

اين بنا مربوط به دوره اول پهلوي مي باشد به نام خانم پروين اعتصامي شاعر معروف نامگذاري شده است.
بنا شامل سه طبقه، زير زمين، همكف و اول مي باشد و شامل سه ورودي در شمال و جنوب و غرب ساختمان مي باشد طبقه همكف داراي 16 اتاق با تقسيم بندي تقريبا متقارن و يك 5 پله تك لامپه براي دسترسي به طبقه اول است و طبقه اول شامل يك راهروي مياني با 8 اتاق در طرفين راهرو كه از 6 اتاق آن به عنوان كلاس استفاده مي شود زير زمين نيز شامل 14 اتاق در غرب با 2 دسترسي از بيرون ساختمان است. نماي ساختمان آجري است ولي در سالهاي اخير با ملات سيمان اندود شده است و پايه ها پنجره ها به صورت مدون تكرار شده اند. سر درب ورودي بنا به شكل نيم دايره است و بنا داراي ازاره سنگي مي باشد. مساحت 1300 متر مربع، طول 36 متر، عرض 10 متر، ارتفاع 14 متر
كاربري قبلي و فعلي بنا كلاس درس مي باشد.
از ويژگي بارز بنا چهار فصل بودن ساختمان و تقارن و تكرار مدولهاي نما مي باشد.
تزئينات خاصي ندارد و فقط سر درب ورودي ها آجري و به صورت قوسي مي باشد.
نماي آجري سيمان با ملات سيمان اندود شده است تعميرات جزئي روي بنا انجام گرفته است.
به علت عدم رسيدگي داراي ترك هايي در كف و سقف مي باشد و كف طبقه اول از ديوارهاي جانبي جدا شده و نشت پيدا كرده كه عامل هر دو بنا نشت كلي ساختمان بدليل نزديكي آب هاي سطحي در كف زمين در آن منطقه مي باشد. اين بناها مانند كوشكي در وسط حياط دبيرستان مي باشد و به مرور زمان بقيه ساختمان هاي مدرسه در سه جبهه حياط بدون اتصال بنا ساخته شده است.

مدرسه تومانيان- تبريز

مدرسه در سال 1895 ميلادي در حدود صد و پنجاه سال پيش توسط خانواده ارمني تومانيان با اعتباري معادل جهيزيه دختر جوان ناكامشان تامارا ساخته شده است.
مدرسه داراي سه طبقه – زيرزمين – طبقه همكف و طبقه اول مي باشد.
اين بنا براي مدرسه ساخته شده است . از خصوصيات بارز آن عظمت و استخوان بندي محكم و اسكلت آجري آن است.
نما وقاب بندي هاي آجري و قوسهاي نيمدايره فوقاني پنجره ها كه بصورت ابرو بوده و برجسته تر از متن است زيبايي خاصي به آن بخشيده است.
مالكيت بنا وقفي و مديريت آن با خليفه گري ارامنه آذربايجان ميباشد.
تاكنون بنا به تعميرات جدي نياز نداشته است. در سالهاي اخير اقداماتي براي نم زدايي صورت گرفته است.

مدرسه خواجه علي‌اصغر

اين مدرسه در كوچه حرمخانه و انتهاي بازار كفاشان شرقي پشت عمارت عالي‌قاپو يا استانداري كنوني واقع است، باني آن‌ حاج ميرزا علي‌اصغر معروف به خواجة مازندراني بوده كه معاصر فتحعلي شاه بوده است.

مدرسه رشديه- تبريز

حاج ميرزاحسن رشديه در سال 1267 ه. ق در تبريز متولد شد. پس از كسب معلومات عصر خود در جواني مسافرتي به قفقاز كرد و در ايروان اقامت گزيد. او مدرسه اي تاسيس كرد و به تعليم و تربيت پرداخت. پس از چندي بدين فكر افتاد كه تمام قواعد و اصول تعليم و تربيت ( پداگوژي ) را كه در دبستانهاي خارج از ايران ديده است، در كشور خود مرسوم دارد. پس راهي ايران شد و در سال 1305 ه.ق در جنب «مسجد شيخ الالسلام » مدرسه اي با اسلوب جديد باز كرد كه «ميرزا حسن واعظ» يكي از آموزگاران آنجا بود ولي به تحريك و اغواي عوام مدرسه اش به غارت رفت و خود به مشهد سفر كرد پس از چندي به تبريز مراجعت نموده و مجددا" در سال 1311 ه. ق مدرسه اي بنام « رشديه » در كوي «جبه خانه» دائر كرد

مدرسه صادقيه

اين مدرسه در انتهاي شمالي راسته كهنه يا راسته بازار قديم كه به بازار صادقيه معروف است قرار گرفته و يك مسجد با طاقهاي آجري ضربي و ستونهاي سنگي دارد.
اين بنا هيچ نوع تزئين‌ كاشي و مرمري ندارد فقط يك قطعه پايه مرمرين ستون يا فانوس در كفشكن مسجد وجود دارد كه بسيار ماهرانه حجاري شده است.
باني آن ميرزا صادق از اهالي اشتهارد كرج بود كه در زمان شاه سليمان صفوي سمت استيفاء (مديركل دارايي) داشت. اين مسجد خود داراي موقوفات زيادي از قبيل روستا و كاروانسرا و حمام داشت. بازار صادقيه توسط نايب‌السطنه عباس‌ميرزا به سالي سيصد تومان براي سي سال از متولي آن خريده شد و موقوفات اين مدرسه درآمد.

مدرسه طالبيه

اين مدرسه در بازار مسجد جامع واقع شده است و مدخل آن دالاني است كه سطحش قريب به يك و نيم متر از كف بازار پايين‌تر است كه سابقا اين دالان داراي سقف طاق ضربي آجري بود كه در سال 1327 طاقها را برداشتند.
در سمت راست (شمال) دالان به ترتيب مسجد ميرزاصادق آقادينوري، چند حجره كتابخانه طالبيه و سمت چپ (جنوب) دالان حوضخانه،‌ چند حجره و مسجد اسماعيل خاله اوغلي و كفشكن مسجد جامع قرار گرفته است.
دالان منتهي به حياطي مي‌شود كه آن را صحن مسجد جامع مي‌گويند. طول آن چهل ‌و هشت متر و عرض اندكي كمتر است. در ضلع شرقي و غربي صحن عمارت دو طبقه وجود دارد و در ضلع جنوبي نيز از شرق به غرب مسجد جامع، مسجد حجت‌الاسلام و راهرو در جنوبي مدرسه طالبيه واقع است.
باني عمارت غربي معلوم نيست ولي عمارت شرقي در نيمه دوم قرن يازدهم هجري از طرف حاج طالب خان پسر حاج اسحق تبريزي ساخته شده است. و عمارت ضلع شرقي مدرسه يعني كتابخانه در سال 1327 به وسيله حاج محمدباقر خويي كلكته‌چي كه يكي از بازرگانان خوشنام و نيكوكار تبريز ساخته شده است. بالاي درب بزرگ ورودي مدرسه طالبيه زير طاق مقرنس زيباي مدخل مدرسه دو سنگ نبشته مرمري نفيس نصب شده است كه مربوط به بخش ماليات و عوارض شهر از طرف فتحعليشاه قاجار و سنگ‌نبشتة ديگر از هفت قطعه تشكيل يافته و به خط نستعليق جلي و نام چهارده معصوم سلام اله عليهم در سال 1294 هجري قمري نوشته شده است

مدرسه كاظميه

كاظميه نام مدرسه و مسجدي است كه در مجله چارمنار،‌ انتهاي بازار مسجد جامع واقع شده بود. باني آن سليمان خان بن شمخال خان افشار حاكم صانين قلعه بود و اين بنا را بنام سيدكاظم رشتي شاگرد معروف شيخ احمد احسايي ساخته و ثواب آن را به روان سيد رشتي هديه نموده است. بناي مسجد و مدرسه كاظميه در سال 1271 هجري قمري پايان يافته و نخستين امام آن آخوند ملاعلي مرندي بوده كه توليت آن نيز بعد از فوت آخوند ملاعلي به فرزند ارشدش معين الاسلام رسيد و از زمان وي نام مسجد به نام معين الاسلام معروف شد. بعد از فوت وي مسجد متروك و مدرسه بي‌سرپرست شد،‌ و به علل حوادث طبيعي كم‌كم عمارت كاظميه به ويراني كشيده شد، و آنچه از اين بنا باقي مانده است دو سنگ نبشته مرمرين منصوب به سردرب مدرسه و مسجد با خط نستعليق و برجسته مي‌باشد.

مدرسة‌ حاج‌صفرعلي‌

اين‌ مدرسه‌ در يمني‌ دوز بازار تقريباً روبروي‌ سراي‌ بزرگ‌ شازده‌ (شاهزاده‌) واقع‌ شده‌ است‌. كف‌ حياط‌ آن‌ سه‌ پله‌ پايين‌تر از كف‌ بازار است‌. دالان‌ كوتاهي‌ دارد و حياطش‌ چهارگوش‌ و طول‌ آن‌ از شمال‌ به‌ جنوب‌ كشيده‌ شده‌ است‌. در ضلع‌ شمالي‌حياط‌، مسجد باعظمتي‌ وجود دارد و در ضلع‌ شرقي‌ و غربي‌ آن‌ حجرات‌ كوچكي‌ جهت‌ اقامت‌ و بيتوتة‌ طلاب‌ علوم‌ ديني‌ساخته‌ شده‌ است‌.
در وسط‌ حياط‌ كوچكي‌ تعبيه‌ شده‌ و حوضخانة‌ مدرسه‌ در گوشة‌ جنوب‌ شرقي‌ حياط‌ قرار گرفته‌ است‌. باني‌ اين‌ مدرسه‌ تاجرنيكوكاري‌ بود به‌ نام‌ حاج‌صفرعلي‌ كه‌ در روزگار نايب‌ السلطنه‌ عباس‌ ميرزا در تبريز مي‌زيسته‌ است‌.

كليساي سن استپانوس (خارابا كليسا)

كليساي سن استپانوس يكي از كليساهاي با عظمتي است كه بين قرن هاي چهارم تا ششم هجري (10 تا 12 م) ساخته شد. اين كليسا در 16 كيلومتري غرب جلفا در دره اي سرسبز و خرم معروف به درة شام (دارا شامب) بر يك بلندي بنا شده است. سبك معماري آن آميزه اي است از شيوه هاي معماري اورارتو، اشكاني، يوناني و رومي كه بعد از ساخت بناهاي شگرف اچميادزين، طاديوس، آختامار و استانوس اين تداخل سبك ها، به نام سبك و شيوه ارمني مشهور شد.
دربارة تاريخ بناي اين كليسا كه يكي از شاهكارهاي معماري شمال غرب ايران محسوب مي شود، مطالب مختلفي نوشته شده است. عده اي بدون توجه به وقايع تاريخي و تاريخ تطور شيوه ها معماري، بناي آن را تا نخستين سده هاي مسيحيت پيش برده اند و عده اي نيز زمان بناي آن را به اواسط سلطنت صفويه نسبت داده اند. در صورتي كه از فراين تاريخي اين طور برمي آيد، شيوة بنا، مصالح ساختماني، تزئينات هنري و مقتضياتي كه اين بنا را به وجود آورده است، همه گواهي مي دهند كه بناي اين كليسا همانند و همزمان با كليساهاي آختامار و طاطائوس احداث شده است.
صدها سنگ نبشته به زبان ارمني در داخل و خارج بنا نصب شده است كه اگر اين سنگ نبشته ها به زبان فارسي ترجمه گردد، باني، معمار و تاريخ بناي كليسا، حتي قسمت هايي از گوشه هاي تاريك قومي كه در اين سرزمين به سر مي بردند روشن خواهد شد. متاسفانه كوشش اندكي براي حفظ و نگهداري اين كليساي تاريخي به عمل مي آيد. به علت زمستان هاي سخت منطقه و كوچ ارامنه از جلفاي آذربايجان، كليساي سن استپانوس از رونق افتاده و در معرض انهدام قرار دارد و به همين جهت بين مردم به خارابا كليسا يا كليساي خوابه معروف شده است.

كليساي مريم مقدس

اين كليسا در تقاطع خيابان هاي شريعتي شمالي و جمهوري اسلامي تبريز واقع شده است. ساختمان كليسا بنايي سنگي است كه داراي حياطي مشجر و وسيع است. ساختمان آن در 1782 ميلادي آغاز شدو در سال 1785 پايان يافت. بناي اين كليسا به شيوة معماري ارمني و به شكل صليب ساخته شده است.
كليساي مريم مقدس بزرگ ترين و قديم ترين كليساي تبريز است كه مراسم مهم و بزرگ مذهبي ارامني در آن برگزار مي شود. درون و بيرون آن قبرهايي وجود دارد كه مهم ترين آنها قبر خليفة بزرگ استپانوس است و قبر كشيشي از خانوادة آراكل تبريزي، مورخ بزرگ ارمني (در قرن 17 ميلادي).

كليساي سركيس مقدس

سركيس مقدس، نام كليسايي است كه در سال 1821 ميلادي به وسيلة شخصي به نام پطروسيان در محلة بارون آواك تبريز ساخته شد و در سال 1845 تجديد بنا شده است. سبك معماري اين بنا ارمني است. اين كليسا نيز به شكل صليب ساخته شده و سه در از سه جهت شمال، شرق و جنوب به درون آن باز مي شود. در مدخل شرقي آن قبري وجود دارد كه به كشيشي به نام هاي كوپ قاراپتيان تعلق دارد.
بناي كليسا سنگي و گنبدهاي آن آجري است. قبل از انقلاب روي ديوارها با پوشش سيماني پوشانده شد. تاريخ بناي كليسا بر لوحي مرمري كه بر ديوار مدخل شرقي نصب شده نوشته شده است. داخل كليسا چهار ستون آجري با پايه هاي عريض سنگي وجود دارد. اين ستون ها علاوه بر اينكه گنبد بزرگ و طاق هاي متعدد سقف را نگهداشته، محراب و نمازخانه هاي فرعي را نيز از تالار اجتماعات جدا كرده است.
بيرون كليسا در قسمت شرق حياط، يك بناي يادبود سنگي به ياد كشتگان ارمني ساخته شده است، و طرح و حجاري بديعي دارد. در كنار اين بناي ياد بود، پاي همان ديوار سنگ نبشته هايي متعدد از مرمر پهلوي هم نهاده شده اند كه همه متعلق به قبرهاي كشتگان و بزرگاني از ارامنه است كه اغلب آنها در قرن 19 در گذشته و در حياط اين كليسا مدفون شده اند.

مجموعة بازار تبريز

مجموعة بازار تبريز يكي از بازارهاي بزرگ تاريخي و زيباي ايران و خاورميانه است. عواملي مانند سبك معماري بازار، آرايش مغازه‏ها، كثرت تيمچه‏ها، كاروان‏سراها، دالان‏ها، راسته‏ها و همچنين انواع مشاغل و حرفه‏ها، وجود تعداد بسياري مدرسه و مسجد كه عمدتاً از سابقة تاريخي برخوردارند، اين بازار را به نمونة عالي مجيط تجارت، كسب و زندگي اسلامي و شرقي تبديل كرده است.
در طول تاريخ تبريز، بازار اين شهر همواره مورد توجه تجار و جهانگردان ايراني، عرب و اروپايي بوده است و آن را به دليل فراواني ثروت و زيبايي معماري‏اش ستوده‏اند. از اين شخصيت‏ها مي‏توان به مقدسي، ياقوت حموي، زكريا محمد قزويني، ابن بطوطه، حمدالله مستوفي، اوليا چلبي ترك، ماركوپولو، اودريك، كلاويخو، آمبروسيكنتاريني، جان كارت رايت، تاورنيه، شاردن و جملي كارري اشاره كرد كه به تفصيل مطالب ارزنده‏اي درباره بازار تبريز در سفرنامه‏هاي خود ذكر كرده‏اند.

بازار امير

از زيباترين و مهم‏ترين بازارهاي تبريز، بازار، كاروان‏سرا و تيمچة امير است كه در حال حاضر از مراكز عمدة تجارت و صادرات فرش و مركز بورس طلا و جواهر و منسوجات محسوب مي‏شود. بازار امير از شلوغ‏ترين و پرحجم‏ترين بازارهاي تبريز و از نقاط ديدني و جهانگردي شهر است. باني بازار و كاروان‏سراي امير، ميرزا محمدخان امير نظام زنگنه است. تاريخ بناي بازار و كاروانسراي امير سال 1255 هجري قمري است.
در بازار امير از 112 مغازه داير، 102 مغازه به زرگري و جواهرفروشي، 8 مغازه به بزازي و فروش پارچه، يك مغازه به آينه‏فروشي و يك مغازه به عطرفروشي و لوازم آرايش اشتغال دارند. گسترش تجارت طلا و زرگري به تدريج بزازي و پارچه‏فروشي را كه روزگاري مخصوص بازار امير بود از بين برده و جاي آن را گرفته است.

بازار قديمي اهر

بازار اهر در عين فرسودگي داراي تزئيناتي است كه در كم‏تر بازاري ديده مي‏شود. به تعداد خيلي كم از اين تزئينات در سراي مظفرية تبريز، آن هم در لچك مغازه‏ها وجود دارد، اما در اين بازار تمام مغازه‏هاي طبقه دوم با گچبري‏هاي زيبا از گل و برگ يا اسليمي توريقي بسيار درشت تزيين شده است. علاوه بر گچبري‏هاي متنوع، ابتكاراتي نيز در آجرچيني گنبدها به كار رفته است.
زمان حكومت رشيدالملك در ارسباران، اين بازار تعمير و مرمت گرديد و در سال 1321 هجري قمري در نيمة شعبان افتتاح شد و مرحوم ملاحسن اديب (طوطي اهري) شعر زيبايي در اين باب سرود. بازار اهر شامل راسته بازار، كفاشان، بيك بازاري و بازار نصيربيك مي‏باشد.

بازار شيشه‏گر خانه

از مهمترين و شلوغترين و ثروتمندترين بازارهاي تبريز بازار شيشه‏گر خانه است كه بين خيابان تربيت و خيابان شهدا قرار گرفته است. اين بازار سابقاً محل توليد و فروش انواع شيشه و بلور بود، ولي امروزه اثري از شيشه و بلور در آن نيست.
مجموعة بازار تبريز داراي 20 راسته و بازار، 35 سراي، 25 تيمچه، 11 دالان و در حدود 5500 مغازه و تقريباً در برگيرندة 40 نوع صنف و شغل است.

مزار پير رجب

اين بنا در تپه‏اي بالاتر از قيزيل داش قرار دارد. قبر درون اطاقكي است كه سقف آن با دو ستون چوبي نگهداري مي‏شود. اين مزار، محل زيارت اهالي منطقه است و مردم در روزهاي متبرك مذهبي با قرباني و نذر به زيارت آن مي‏روند.

مقبرة باله حسن

اين مقبره در كنار مسجد روستا قرار دارد كه سقف و قسمتي از ديوارهاي آن فرو ريخته است. درون مقبره دو قطعه سنگ سياه و شكسته بر روي قبر منسوب به باله حسن نهاده شده است كه داراي نوشته‏هاي مذهبي و اوراد است. قبلاً، دو قطعه سنگ سياه شكسته با نوشته‏هايي روي آنها در پاي ديوار جنوبي مقبره وجود داشت كه در حال حاضر اثري از آنها نيست. سمت جنوبي ميدان مسجد نيز كه سابقاً قبرستان مشايخ بود، سنگ قبر بزرگي در كنار مسجمة سنگي قوچي به چشم مي‏خورد. باله حسن از مريدان شيخ شهاب‏الدين اهري بود.

سنگ افراشت‏هاي قيرخ قيزلار

اين سنگ افراشت‏ها در شمال شرقي سراب، در قرية قيرخ قيزلار قرار دارند. سنگ افراشت‏هاي موجود كه شباهت ظاهري به قربانگاه‏ها و معابد باستاني دارند، در طرفين رودخانه و در سمت شرقي به صورت پراكنده و شكسته و اغلب مدفون در خاك و يونجه‏زارها به چشم مي‏خورند. سنگ افراشت‏ها ارتفاع متفاوتي دارند. بلندترين آن‏ها 70/2 متر ارتفاع دارد كه اگر قسمت مدفون در خاك را نيز به حساب آوريم به 4 متر مي‏رسد.

سنگ افراشت‏هاي قيرخ قيزلار

اين سنگ افراشت‏ها در شمال شرقي سراب، در قرية قيرخ قيزلار قرار دارند. سنگ افراشت‏هاي موجود كه شباهت ظاهري به قربانگاه‏ها و معابد باستاني دارند، در طرفين رودخانه و در سمت شرقي به صورت پراكنده و شكسته و اغلب مدفون در خاك و يونجه‏زارها به چشم مي‏خورند. سنگ افراشت‏ها ارتفاع متفاوتي دارند. بلندترين آن‏ها 70/2 متر ارتفاع دارد كه اگر قسمت مدفون در خاك را نيز به حساب آوريم به 4 متر مي‏رسد.

گورستان پنبه شلوار

پنبه شلوار روستايي است كه در 6 كيلومتري جنوب شرقي تبريز و 2 كيلومتري جنوب استخر ائل گؤلي واقع شده است. اين قريه گورستاني باستاني و وسيع با سنگ‏ قبرهاي بزرگ و ميل‏هاي عظيم و پابرجا دارد.
گورستان قريه در دامنة تپة بلندي قرار گرفته و در سه گوشة آن مقابري وجود دارد كه صندوق يا تخته سنگ‏هاي بزرگي بر روي آنها نهاده شده است. اين تخته سنگ‏ها همه از نوع سنگ كبود يا خاراي سياه هستند و در قسمت بالا سر آن‏ها، سنگ نبشته‏هاي بلند، يا ميلي با سري مقرنس مخروطي و يا ميل سنگي تراش نخوردة طبيعي با سري به شكل عمامه جاي داده‏اند. معمولاً در پاي هر ميل اسم و تاريخ فوت صاحب قبر به طور برجسته به خط كوفي يا ثلث كنده شده است. نوشتة سنگ قبرها نيز همين شيوه را دارد. از مندرجات كتيبة قبرها معلوم مي‏شود كه عده‏اي از مشايخ و عرفا و امراي قرن‏هاي 7، 8 و 9 هجري تبريز در اين گورستان به خاك سپرده شده‏اند كه از آن جمله مي‏توان به موارد زير اشاره كرد:
بابا خواجه از مشايخ شادآباد، سعدالدين شادآبادي از عالمان دين، شيخ محمد، سلطان اويس دومين پادشاه سلسله ايلكاني يا آل جلاير كه 73 سال بر عراق و آذربايجان حكومت كردند و ...
قبر سلطان اويس كه در سال 776 هجري به مرض وبا در تبريز درگذشت و در اين گورستان مدفون شد، سالم است و قطعه سنگ خاراي يكپارچة خوش طرحي بر روي آن نهاده شده است كه دو متر طول، نيم متر عرض و نيم متر ارتفاع دارد.
در جلو مدخل مقبرة سلطان، مجسمه سنگي شيري نهاده شده كه يكي از شاهكارهاي هنر مجسمه‏سازي محسوب مي‏شود. به نظر مي‏رسد كه اين مجسمه از وسايل تزئيني مقبرة سلطان بوده باشد. نشانه‏هاي سنگ قبرهاي ميل مانند، آثار دورة فاليك را به ياد مي‏آورد.

گورستان كججان

روستاي كججان از توابع سردرود اسكو است و گورستاني تاريخي دارد. اين گورستان بر دامنه و كمرة تپه‏اي در شرق رودخانة كججان واقع شده و مجموعه‏اي از نمونه‏هاي عالي خط، طراحي و مجسمه‏سازي و حجاري است. در اين گورستان مقابر خواجه محمد كججاني، خواجه احمدشاه، خواجه علي، قاضي عمر خراساني، خواجه عوض، امير غياث‏الدين محمد و دهها تنها ديگر از رجال علم و سياست و عرفان قرار دارد.
در مورد خواجه محمد كججاني و خاندان وي بايد گفت كه طبق نوشته‏هاي مؤلف كتاب روضات الجنان، وي فرزند خواجه صديق بن حاجي محمد بوده و نسب او به امام زين‏العابدين علي (ع) مي‏رسد. او از عرفاي باتقوا و مورد احترام مردمان زمان خويش بوده است. اكثر قبرهاي موجود در گورستان تاريخي كججان متعلق به افراد خانواده و منسوبين اين عارف بزرگ است.

گورستان بادميار (قدمگاه)

در شمال قرية قدمگاه آذرشهر، گورستاني به چشم مي‏خورد كه داراي سنگ نبشته‏ها، حجاري‏ها و مجسمه‏هاي متنوعي است. سنگ نبشته‏ها و لوح قبرها به دو خط كوفي و ثلث نوشته شده‏اند. خطوط كوفي اغلب شيوه‏اي نزديك به تعليق دارند و بهترين نمونة آن سنگ نبشتة قبر خواجه علي و پيرچوپان است. خواجه علي از عرفاي مريد خواجه يوسف دهخوارقاني و پير چوپان برادرزادة وي بوده است. بر روي سنگ قبر اين دو، تاريخ 699 و 724 هجري قمري به چشم مي‏خورد.

گورستان پيرحيران

اين گورستان به نام خواجه يوسف دهخوارقاني ملقب به پير حيران يا باباحيران كه از عرفاي بزرگ زمان خود بود معروف است و در ميان باغ‏هاي آذرشهر قرار دارد. وسط گورستان، اطاق كوچكي است كه محل دفن خواجه يوسف است. سنگ مرمرين بزرگي بر ديوار غربي اطاق نصب كرده‏اند كه در آن تاريخ 1159 آمده. اما با توجه به كتيبة روي قبر كه تاريخ وفات خواجه را 670 ذكر كرده است، احتمالاً تاريخ 1159 نادرست است.

گورستان آخماقيه

روستاي آخماقيه در 13 كيلومتري شمال شرقي اسكو قرار دارد. آخماقيه گورستان كهن بزرگي دارد كه صدها سنگ قبر حجاري شدة بزرگ و كوچك و چند مجسمة قوچ در آن به چشم مي‏خورد. بزرگ‏ترين اين سنگ‏ها متعلق به قبر خواجه امين‏الدين صدقه است كه بر حاشية بالاي ديواره‏هاي آن با خط ثلث زيبايي نوشته‏هايي كنده شده است. اين شخص با سلطان محمد غازان معاصر بود و بعيد نيست كه همان خواجه امين‏الدين، مقرب درگاه سلطان محمد باشد.

گورستان ورنق

روستاي ورنق از توابع سردرود اسكو است و گورستان آن قدمت تاريخي در خور توجهي دارد. روي قبرهاي كهنه و مخروبة اين گورستان، لوح، صندوق و قوچ‏هاي سنگي متعددي ديده مي‏شود كه غالب آن‏ها شكسته شده‏اند. سالخوردگان روستا اين محل را گورستان مشايخ مي‏نامند. شيوة حجاري كتيبه‏ها و صندوق‏هاي قبر و همچنين تاريخ‏هايي كه به ندرت سالم مانده‏اند، نشان مي‏دهد كه در اين روستا نيز از قرن هفتم هجري به بعد گرايش به انزوا و تصوف معمول و مورد عنايت بوده است.