پلنگابي ( پلنگ آبي )

اين كوه در 48 كيلومتري جنوب غربي قم و در 8 كيلومتري جنوب غربي روستاي كرمجگان واقع شده و 3154 متر ارتفاع دارد. رودخانه هاي راونج؛ دره باغ و ازنا از اين كوه سرچشمه مي گيرند. كوه پلنگان از شمال به كوه مامو و از شرق به ارتفاعات غليق متصل مي شود.

خستك

كوه خستك در 54 كيلومتري جنوب غربي قم و در جنوب روستاي سنجگان قرار گرفته است و 2777 متر ارتفاع دارد. اين كوه سرچشمه رودخانه هاي زواريان و سلمان است. خط آهن قم – اراك از دامنه هاي شرقي و جنوبي اين كوه مي گذرد.

سلطان سعد شاه

اين كوه در 46 كيلومتري جنوب قم و در جنوب روستاي خاوه قرار گرفته و 2930 متر ارتفاع دارد. اين كوه از جنوب به كوه لارها متصل است و رودخانه هاي فردو و وشنوه از آن سرچشمه مي گيرند.

لارها

اين كوه در 51 كيلومتري جنوب قم و در شمال روستاي رهق قرار گرفته است و 3109 متر ارتفاع دارد. رودخانه وشنوه قسمت عمد ه اي از آب خود را از اين كوه مي گيرد. كوه لارها از شمال به كوه سلطان سعد شاه و از جنوب غربي به كوه گرگ متصل مي شود.

آبشار نوقاهان

آبشار نوقاهاف در روستاي «قاهان» از توابع خلجستان شهر قم، واقع شده است. آب اين آبشار بسيار زلال است و از كوهستان هاي اطراف روستا سرچشمه مي گيرد. جريان آبشار بر روي ديواره هاي صخره اي كوهستاني، در فصل هاي بهار و تابستان مناظر زيبا و جذابي پديد مي آورد.

غار سالمستان

غار سالمستان، در فاصله 5/8 كيلومتري روستاي «فردو» از توابع بخش كُهَك شهرستان قم قرار دارد. اين غار مورد توجه غارنوردان است و هر ساله تعداد زيادي غارنورد از آن ديدن مي‌كنند.

غار كُهَك

اين غار، يكي از زيباترين غارهاي استان است كه در 30 كيلومتري جنوب قم واقع شده و از آثار طبيعي و باستاني استان محسوب مي‌شود. اين غار شگفتي‌هاي خاصي از زيبايي‌هاي طبيعي و تاريخي منطقه را به نمايش گذاشته است.

غار وشنوه

اين غار در 60 كيلومتري قم و در كوهستان «اردهال» واقع شده است. در اين كوهستان چهار غار يا «چاله غار» شناخته شده كه در داخل يكي از آن‌ها منبع عظيمي از آب وجود دارد. اين آب از شاف‌هاي كوه سرازير مي‌شود و جا به جا نيز به صورت چشمه فوران مي‌كند. اين غار از جذابيت‌هاي جهانگردي جالب توجهي برخوردار است

پارك ملي كوير

همان طور كه پيش تر ذكر شد بخشي از محدودة استان قم به ويژه دهستان قم رود در محدوده پارك ملي كوير قرار دارد. اين پارك نشان دهندة نمونه هاي تقريباُ بكر و دست نخورده اي از طبيعت است كه به دليل داشتن ذخاير با ارزش گياهي؛ جانوري و ساير ويژگي هاي استثنايي و متنوع؛ از مجموعه هاي ميراث فرهنگي و ملي كشور محسوب مي شود.
پارك ملي كوير نمونه اي از اكوسيستم هاي خشك و بياباني است كه مقدار باران ناچيز آن؛ اجازة فعاليت هاي كشاورزي را نمي دهد؛ ولي امكان رشد و گسترش پاره اي از گياهان را دارد و به همين دليل؛ زيست برخي از جانوران در ٱن مقدور است. از همين رو؛ اين پارك مجموعة گياهي و جانوري ويژه اي دارد كه به طور شگفت آوري با منابع ناچيز و محدوديت هاي زيستي محيط خود سازگار شده و بر اثر حفاظتي كه از آن صورت گرفته تا حدودي نيز پر بارتر شده است.
در مناطق خشك و بياباني؛ گياهان و جانوران با ويژگي هاي فيزيكي خود محدوديت ها و فشارها را تحمل مي كنند. پارك ملي كوير از نظر مطالعة اكوسيستم هاي كويري و شناخت مكانيسم هاي سازگاري گونه هاي جانوري و گياهي حايز اهميت فراوان است.
اين پارك گونه هاي گياهي متنوع دارد و پوشش گياهي آن در دشت هاي هموار و كوهستان ها؛ زيستگاه هايي بسيار مناسب براي زيست و حوش مختلف فراهم كرده است. اراضي مسطح اين پارك با پوشش گياهي كويري و نيمه كويري؛ زيستگاه پستانداراني مانند جبير؛ آهو و گونه هاي با ارزش حمايت شده و كميابي مانند يوز پلنگ و گورخر است. بخش هاي كوهستاني آن نيز با پوشش گياهان استپي داراي تعداد قابل توجهي وحوش كوه زي مانند كل؛ بز؛ قوچ و ميش است.
اين پارك از نظر تنوع پرندگان نيز اهميت ويژه دارد و پرندگاني مانند كبك و تيهو كه از پرندگان بومي به شمار مي آيند؛ در آن زندگي مي كنند. علاوه بر اين؛ هر ساله انبوهي از پرندگان مهاجر مانند فلامينگو؛ آنقوت؛ سرسبز و خوتكا به آب بندها و شوراب هاي اطراف آن روي مي آورند. پارك ملي كوير مجموعة با ارزشي از دخاير گياهي و جانوري متنوع و نيز آثار فرهنگي و تاريخي متعددي را در خود جاي داده است.
ويژگي هاي متنوع پارك ملي كوير؛ عرصة عمل وسيعي را در ارائه خدمات چند جانبة علمي – تحقيقاتي و آموزشي و فرهنگي فراهم كرده كه آن را در ميان پارك هاي ملي ايران كم نظير مي نماياند. اين پارك واجد ارزش هاي زيست محيطي و جهانگردي كويري مي باشد.
فضاهاي روستايي ويژه در استان قم تعدادي روستاي جالب از نظر تاريخي؛ طبيعي و زيارتي وجود دارند كه هر كدام به عنوان كانوني براي جذب ايرانگردان و جهانگردان محسوب مي شوند. اهم اين روستاها عبارتند از:
كهك: روستاي كهك در 30 كيلومتري جنوب قم در يك منطقه كوهپايه اي واقع شده است. اين روستا از سه طرف به ارتفاعات مشرف است. و دره زيدان در شرق آن قرار گرفته است. روستاي كهك آب و هواي معتدل و خشك دارد. آنچه اهميت تاريخي اين روستا رادو چندان كرده؛ وجود خانة قديمي ملا صدرا ( فيلسوف) و غار مغروف كهك است كه از آثار باستاني استان مي باشند. اين روستا همچنين يك امام زاده به نام شاه محمد نيز دارد كه مورد رجوع افراد بومي و اهالي روستاهاي اطراف مي باشد. اخيراَ اين روستا به شهرمبدل شده است.
حمزقان: از روستاهاي بخش خجلستان است كه در 65 كيلومتري شمال غرب قم در يك منطقه دره اي واقع شده است. رودخانه فصلي " وزوا" از جنوب آن مي گذرد و كوه " گر" در 3 كيلومتري شمال شرقي؛ كوه "شيروارو" در جنوب غربي و كوه "قزلاربگي " در 3 كيلومتري جنوب شرقي روستا قرار دارد. گردنة قاهان نيز در يك كيلومتري شمال روستا واقع شده است. وجود رودخانه؛ كوهها؛ گردنه؛ چشمه و پوشش گياهي مناسب و آب و هواي معتدل و خشك از خصوصيات جالب توجه اين روستا مي باشد.

قلعه جمكران

قلعه جمكران در 6 كيلومتري شرق قم و در داخل روستاي جمكران واقع شده است. اين قلعه كه به قلعه گبري نيز مشهور است از بناهاي پيش از اسلام مي باشد كه در دوران اسلامي نيز مورد استفاده قرار گرفته است. اهل محل، آن را به زمان جمشيدشاه از شاهان پيشدادي نسبت مي دهند. اين بنا داراي پلان مربع با ابعاد 55×55 متر است و ضخامت ديوارها 4 متر در پايين است كه به تدريج هر چه ارتفاع بيشتر مي گردد، از ضخامت آن كاسته مي شود، مصالح به كار رفته شامل خشت و گل است كه در پايين ديوارها متشكل از دو لايه چينه به ارتفاع 2 متر بر روي هم، پس از آن سه رديف خشت با ابعاد 6×27×27 سانتي متر، سپس يك لايه چينه به ارتفاع يك متر به صورت يك در ميان تا بالاي ديوارها تكرار شده است. ارتفاع كنوني در بعضي قسمت ها تا 10 متر هم مي رسد، اما به طور متوسط 9 متر ارتفاع دارد. در حال حاضر به دليل متروكه بودن به محل انباشت ضايعات و زباله هاي اهالي محل تبديل گرديده است.

قلعه سام آباد

اين قلعه در جنوب شرقي قمرود در فاصله 4 تا 5 كيلومتري روستاي قمرود قرار دارد. طول و عرض قلعه 76 متر است و چهار برج در چهار گوشه آن وجود دارد. قلعه داراي يك حياط مركزي و از نوع بناهاي چهارايواني است كه ايوان هاي شرقي و غربي آن به صورت دروازه است. در كنار دروازه غربي، حمامي هنوز پابرجاست.

قلعه قرمز

در شمال كاروانسراي حوض سلطان، بنايي به نام قلعه قرمز با كاربري نظامي ساخته شده است. اين بنا 112 متر عرض و 115 متر طول دارد و كاملا مشخص است كه با شتاب ساخته شده و ناتمام مانده است. تمام بنا جز سردر ورودي آن از خشت و گل ساخته شده و دورادور آن اتاق هاي متعدد وجود دارد. حياط كوچكي در سمت شمال بنا شده و در برابر سردر اصلي يك باغ كوچك به كاشتن سبزيجات اختصاص داشت. به اين ترتيب در زمان آبادي اين راه، قلعه قرمز محل مسكوني كشاورزان بود. در جلوي قلعه، آب انبار بزرگي وجود دارد كه از آب باران پر مي شد.

قلعه قمرود

قمرود داراي دو قلعه كهن و جديد بود كه امروزه فقط بخش هايي از آن بر جاي مانده است. يكي از اين قلعه ها احتمالا مربوط به دوره صفويه يا پيش از آن است و اكنون به صورت باربند يا آغل گوسفند از آن استفاده مي شود. قلعه ديگر توسط مهندس الممالك براي اسكان خود، اطرافيان و خدمه اش در جوار شرقي قلعه كهن برپا شده بود. قلعه داراي بازارچه، حوضخانه و بادگير بوده است.

قلعه گلي

بعد از آبادي محمدآباد كاج، در پاي اولين تپه هاي آهكي به طرف شمال شرقي، آثار اين قلعه قديمي مخروبه مشاهده مي شود. اين قلعه كه در كنار قلعه سنگي محمدآباد قرار دارد، مربوط به دوره اشكاني است و خرابه هاي آن شامل يك ديوار بلند از خشت هاي ضخيم است. براي ساخت اين قلعه محوطه اي را محدود نموده و در وسط آن، بناهاي چند طبقه ساخته بودند. در برج ها و پي هاي سنگي، ورقه هاي آهكي براي استحكام به كار رفته است. از آنجا كه ساختمان به كلي فروريخته قبل از كاوش دقيق نمي توان نقشه اصلي آن را روشن نمود. به هر حال خشت هاي قطور و بزرگ بدنه و پايه، از تعلق ساختمان به دوران پيش از اسلام حكايت مي كند. در اطراف قلعه گلي بقاياي ظروف شكسته و كاشي هاي لعاب دار فراوان ديده مي شود.

قلعه مظفرآباد

قلعه مظفرآباد كه حدود 5 كيلومتري شرق روستاي قمرود واقع شده، از آثار مهندس الممالك و به نام يكي از پسران اوست. قلعه داراي پنج برج است كه چهار برج در چهار گوشه آن و برج پنجم در ميانه ضلع شرقي قرار دارد. كنار در ورودي نيز حمامي ساخته بودند.

ساير قلعه ها

● قلعه زاربلاغ، متعلق به دوره مادها، كه در جاده قديم قم – تهران بعد از گردنه علي آباد واقع شده است. ● قلعه تپه طغرود، از آثار دوره ايلخاني، كه در كنار روستاي طغرود قرار دارد. ● قلعه جك، متعلق به دوران اسلامي، كه در بخش خلجستان بعد از روستاي نويس روبروي ارتفاعات روستا قرار دارد. ● قيزقلعه سي جمكران، كه به دوره پيش از اسلام و اسلامي تعلق دارد و در جنوب غربي مسجد جمكران، در مقابل كوه دوبرادران واقع است. ● قلعه سيرو، كه از دوره ساساني باقي مانده و در بخش كهك، در صخره اي مشرف بر روستاي سيرو قرار دارد.● قلعه قيزعلي، كه در شرق روستاي قمرود قرار دارد و داراي حياط مركزي و چهار برج در چهار گوشه است. اين قلعه احتمالا از آثار دوره صفوي است. ● قلعه ملك آباد، كه مهندس الممالك براي دخترش و به نام او برپا داشت. در كنار اين قلعه آسياب آبي احداث شده است. ● قلعه وتوس (توس) كهندان، كه به دوره اسلامي تعلق دارد و در بخش خلجستان بعد از روستاي ونان در ارتفاعات كوه توس واقع است. ● شيرين قلعه (منصورآباد)، در جنوب شرقي قمرود، كه آثار كمي از آن باقي مانده است.

خانه ملاصدرا

خانه ملاصدرا فيلسوف بزرگ قرن 11 كه فلسفه اشراق را به نهايت اوج خود رساند در كهك واقع شده و به دورة صفويه مربوط است. اين بنا كه كاملاَ مخروبه بود و از آن به عنوان اصطبل استفاده مي شد؛ در سال 1376 با توجه به شكل اوليه آن بازسازي و احيا شده است.
فضاهاي جانبي اين بنا از بين رفته و فقط چهار صفه اصلي آن باقي مانده است. محوطه اصلي اين بنا سقف گنبدي شكل دارد و در راس گنبد آن؛ شيشه هاي رنگي نور را به داخل بنا هدايت مي كند. در چهار طرف اين محوطه چهار دهليز قرار گرفته است كه دو دهليز آن در تملك ديگران است و سازمان ميراث فرهنگي استان در صدد خريد؛ حفاظت و بازسازي آن هاست.

خانه زند ( حاج علي خان )

در جنب خانة حاج قلي خان ( محل ادارة ميراث فرهنگي قم ) و در مركز بافت قديمي شهر كه به محلة چهار مردان معروف است؛ واقع شده و كوچه دسترسي به خانه مذكور همان كوچه گذر قلعه است كه در گذشته به دروازه قلعه در جنوب غرب شهر منتهي مي شد. با توجه به فرم ساختماني؛ مصالح به كار رفته و كسب اطلاعات از مالك آن؛ بناي ساختمان متعلق به دو نسل پيش و با قدمتي نزديك به 120 سال است و به اواخر دورة قاجاريه تعلق دارد. عمده ترين ويژگي بنا عبارتن از: ورودي بنا شامل سردر كوتاه با تماي روكار آجري و بندكشي است كه در قسمت پيشاني اشكال هندسي و تزئينات نازك كاري دارد و از طريق دالاني واقع در جبهه جنوبي به حياط مركزي ( ميانسرا) ارتباط پيدا مي كند. اين عمارت شامل سه بخش است:
بخش اول شاه نشين تابستاني با بادگير منفرد كه به زيرزمين مرتبط مي شود و در جبهه شرقي واقع شده؛ بخش دوم شاه نشين زمستاني كه فضاي بيشتري را در برمي گيرد و در جبهه شمالي واقع شده و بخش سوم كه به خدمه مربوط مي باشد و در جبهه غربي واقع شده است.
اين بنا در حال حاضر كاربري مسكوني دارد. ستون هاي سنگي همراه با سر ستون ها و پايه ستون؛ ايوان هاي شمالي و شرقي و درهاي چوبي از عناصر بارز تزئينات بنا محسوب مي گردد.

خانه حاج قلي خان

خانه حاج قلي خان ( محل اداره ميراث فرهنگي ) در مركز بافت قديم شهر كه به محله چهار مردان معروف است واقع شده و كوچة دسترسي آن گذر قلعه است كه به دروازه قلعه در جنوب غربي شهر در دوره قاجار منتهي مي شد. با توجه به فرم ساختماني؛ مصالح به كار رفته و كسب اطلاعات از مالكين قبلي؛ بناي ساختمان به اواخر دورة قاجار تعلق دارد؛ ليكن اتاق ها و فضاهاي جبهه جنوبي كه قديمي ترين بخش بنا هستند قدمتي بيش از 120 سال دارند.
ورودي بنا شامل سردري كوتاه با طاق قوسي رومي آجري است كه از طريق پاگرد شش ضلعي ( هشتي ) و دالان جبهة شمالي به حياط مركزي ( ميانسرا ) ارتباط مي يابد. كل مساحت بنا 400 متر مربع است كه 320 متر آن زير بناي مفيد است.
علاوه بر سرويس هاي بهداشتي؛ اين خانه در مجموع 13 اتاق دارد كه چهار اتاق آن نبسبتاَ بزرگ اند. شاخص ترين بخش خانه پنج دري جبهه شرقي است كه از طريق بادگيرهاي دوگانه با فضاهاي خارجي و زير زمين مرتبط مي باشد. به علاوه شش دري بخش شمالي با ستون هاي سنگي ايوان؛ از قسمت هاي با اهميت خانه است.
نوع بهره برداري و خصوصيات بارز بنا ساختار مسكوني دارد؛ ليكن با تغييراتي جزئي در حال حاضر كاربرد اداري يافته است. با دگيرهاي دوگانه كه به زيرزمين شاه نشين جبهه غربي مرتبط مي باشند و ستون هاي سنگي همراه با سرستون ها و پايه ستون هاي ايوان هاي شمالي و شرقي و پنج دري هاي چوب گردو از خصوصيات بارز بنا محسوب مي گردد.

خانه حضرت امام خميني ( ره )

خانه حضرت امام خميني ( ره ) در شهر قم؛ ساختماني دو اشكوبه و بسيار ساده و شامل زير زمين و طبقه همكف است كه حياط ساختمان در قسمت جنوبي آن قرار گرفته است و در جهات شمال؛ شرق و غرب آن فضاهاي سرپوشيده قرار دارند. استقرار فضاها به گونه اي است كه پلكان مياني؛ ساختمان را به دو بخش بيروني ( در شرق ) و اندروني ( در غرب ) تقسيم مي كند. تالار سمت شرق محل سخنراني حضرت امام ( ره ) در هنگام سكونت در آن بوده است. از شواهد معماري بنا پيداست كه تاريخ ساخت آن اوايل قرن حاضر است. بنا در حدود سال 1335 توسط حضرت امام خميني ( ره ) خريداري و تا سال 1342 توسط معظم له مورد استفاده قرار گرفته است. هم اكنون اين بنا به عنوان يادمان تبرك شده از سوي حضرت امام خميني ( ره ) بازديد كنندگان فراواني از سراسركشور و جهان دارد.

كاروانسراي پل دلاك

اين كاروانسرا در جاده قم – تهران واقع شده و از آثار دورة قاجاريه است. مصالح عمده ساختماني بنا از خشت است و به همين دليل نيز تاب مقاومت در برابر گذر زمان را نداشته و كاملاَُ تخريب شده است.

كاروانسراي باقر آباد

اين كاروانسرا در جاده قم – تهران ( علي آباد – منظريه ) واقع شده و از آثار باقي مانده دورة قاجاريه است. مصالح ساختماني بنا از آجر و سنگ و فاقد تزئينات جالب توجه است. اين كاروانسرا يك منزل بين راهي كاروانيان بود كه در مسير ري ( تهران ) به قم و جنوب كشور يا بالعكس مورد استفاده قرار مي گرفت.

كاروانسراي سفيدآب

اين كاروانسرا در شرق درياچه نمك واقع شده و نوع پلان آن متفرقه است. بناي كاروانسرا از آثار دوره هاي صفويه و قاجاريه است و عمده مصالح ساختماني آن از سنگ است. چهار برج تزئيني در چهار گوشه بنا از آثار ديدني آن است.

كاروانسراي اتابكي

اين كاروانسرا در جاده قم – كاشان واقع شده و نوع پلان آن چهار ايواني است و به دورة قاجاريه تعلق دارد؛ ولي تاثير معماري عهد صفوي در آن كاملاَ مشهود است.
در قسمت جنوب كاروانسرا دو بناي فرعي ساخته شده است. مصالح اصلي بنا از سنگ؛ آجر و خشت است و تزئينات برج هاي آن جالب توجه مي باشد.

كاروانسراي قلعه سنگي

اين كاروانسرا در 35 كيلومتري جادة قم – ري واقع شده و از نوع كاروانسراهاي چهار ايواني است. مصالح ساختماني آن عمدتاَ سنگ و از آثار دورة صفوي است. اين كاروانسرا كه اكنون به صورت ويرانه در آمده تا قرن گذشته مورد استفاده كاروانيان بوده است. بناي كاروانسرا داراي چهار برج نيم دايره اي در اضلاع غربي و شرقي است.

كاروانسراي آوه

اين كاروانسرا در جنوب جادة قم – ساوه واقع شده و نوع پلان آن چهار ايواني است. ساختمان بناي كاروانسرا به دورة سلجوقي تعلق دارد و مصالح ساختماني آن عمدتاَ از آجر است. اين كاروانسرا هنوز هم قابل تعمير و مرمت مي باشد.

مدرسه ستيه

بنا به روايت تاريخي؛ بناي مدرسه ستيه جايگاه عبادت حضرت معصومه ( س ) در زمان سكونت ايشان در قم بوده است. در اين مكان مقدس؛ مسجد زيبا و باشكوهي احداث و حجراتي براي طلاب علوم ديني آن بنا نموده اند. اين بنا در حال حاضر با طرزي جالب؛ از آينه كاري ها در وسط ، همراه با حجرات و مسجد در محلة ميدان مير شهر قم خود نمايي مي كند و از مدارس آباد اين شهر محسوب مي شود.

مدرسه صفويه

بنا به روايت تاريخي؛ بناي مدرسه رضويه محل سكونت امام هشتم شيعيان در زمان تشريف فرمايي ايشان به قم بود. محل مجاور اين مدرسه ديني به محله شاه خراسان معروف است.
در محوطه مدرسه رضويه چاهي وجود دارد كه گفته مي شود امام هشتم ( ع) با آب آن غسل نموده اند. اين بنا داراي ايواني رفيع؛ مسجد و 24حجره بوده؛ كه نيمي از آن بر اثر احداث خيابان از ميان رفته و در حال حاضر؛ نيم طاقي بنا باقي مانده است.

مدرسه جهانگير خان

مدرسه جهانگير خان در جانب شرقي شهر قم – نزديك دروازه ري سابق – و در مركز محله جامع قرار دارد. اين بخش تا قرن سوم ه. ق قسمت اصلي شهر محسوب مي شد؛ ولي با آغاز اين قرن و ورود حضرت معصومه ( س ) در سراي موسي بن خزرج اشعري و سپس وفات آن حضرت در محلي بنام باغ بابلان؛ قسمت اصلي شهر به تدريج به سمت غرب و حدود امروزي كشيده شد. اين مدرسه از مدارس دورة صفوي قم است كه در دورة ناصري به سال 1278 ه. ق به وسيله ميرزا نصرالله خان مستوفي گرگاني تعمير و مرمت يافت و پس از آن به نام مدرسه ناصري نيز ياد مي شد كه در عين كوچكي از مدارس معروف قديمي قم بود و اكثر فضلاي سابق قم از تربيت يافتگان اين مدرسه بودند. اين مدرسه يك بار در عصر صفويه از ناحيه عالم زمان مرحوم جهانگير خان – مدرس مدرسه شاه اصفهان – تعمير يافت و كتابخانه دار شد و كتبي بر آن وقف گرديد. اين مدرسه يك بار هم در دوره فتحعلي شاه تعمير يافت و آخرين بار در زمان حضرت آيت الله بروجردي در سال 1373 قمري تعمير كلي به عمل آمد كه سنگ نوشته سردر ورودي مدرسه مويد آن است. در حال حاضر به دليل آسيب هاي وارده؛ به عنوان يكي از آثار معماري اسلامي در دست تعمير است و پس از تعمييرات اساسي توسط سازمان ميراث فرهنگي استان مورد بهره برداري قرار خواهد گرفت. به اعتقاد اهل فن مدرسه جهانگير خان از نظر نقشة چند ضلعي و سردر زيبا؛ از مدارس منحصر به فرد ايران است

مدرسه غياثية ( پامنار)

اين مدرسه در نزديك ميدان كهنة شهر كه نام آن به همين شكل در كتاب ها و اسناد دورة صفوي و قاجار به تكرار ديده مي شود؛ واقع گرديده كه اكنون بر اثر گسترش؛ نوسازي و توسعه شهر؛ در ناحية خيابان آذر واقع شده است. بناي مدرسة غياثية ( پامنار) به نيمه نخستين قرن نهم و سال 830 ه. ق مربوط مي شود. مؤلف گنجينة آثار قم از اين مدرسه به نام مدرسه شرفيه ياد مي كند كه شرف الدين وزير آن را بنا كرده است. اين بنا در اثر سيل سال 1045 ه. ق منهدم شده و از مجموع آن جز همين ايوان و دو منار باقي نمانده است. همين مؤلف تاريخ بناي مسجد را نيمة اول قرن ششم هجري و مربوط به زمان سلطان سنجر مي داند.
سقف مقرنس كاري كه فرو ريخته و فقط دو قطعه اندك در دو سوي قوس هاي سردر از آن باقي مانده است؛ گچبري با كتيبه هايي از آيات و عبارات مقدس به خطوط بنايي بر سراسر بدنه و پايه ها با نقش نام " محمد " و " علي "؛ تزئينات كاشي كاري روي مناره ها؛ همچنين نقش و نگار بسيار ظريف گچبري بر روي بدنه ايوان و قوسي ها و پايه ها از ديگر تزئينات به كار رفته در اين بنا مي باشد. در حال حاضر؛ عليرغم تزئينات قابل توجه؛ اين بنا فاقد بهره برداري خاص است و بايد اقدام اساسي در جهت بازسازي و بهينه كردن ارزش هاي ديداري آن به عمل آيد.

مدرسه فيضيه

مدرسه فيضيه يكي از پرآوازه ترين حوزه هاي علوم ديني در جهان است. اين مدرسه از نيمة نخستين قرن سيزدهم هجري قمري جايگزين بناي " مدرسه آستانه " شد كه به اعتبار متون معتبر تاريخي از ميانه قرن ششم هجري قمري وجود داشت و در عصر صفوي تجديد بنا شده است.
بناي مدرسه چهار ايواني است و در دو طبقه با 40 حجره تحتاني متعلق به عصر قاجار و 40 حجره فوقاني متعلق به قرن چهاردهم هجري قمري ( با هدايت حضرت آيت ا... حائري يزدي بر فراز حجره هاي پيشين در گرداگرد حياط مركزي ) بنا گرديده است.
قديمي ترين بخش مدرسه؛ ايوان جنوبي آن است كه با تاريخ 939 ه. ق به كاشي هاي زيباي معرق متعلق به عصر صفوي مزين شده است و سر در صحن عتيق آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س) محسوب مي شود.

بازار قم

بازار قديمي قم از دو بخش راسته بازار كهنه و راسته بازار نو تشكيل شده است. راسته بازار كهنه در جوار محله عربستان كه هسته اوليه شهر اسلامي قم محسوب مي شود، واقع شده است.
راسته بازار كهنه به همراه بناهاي واجد ارزش پيرامون در شرق خيابان طالقاني از محدده پامنار آغاز و به سمت شمال امتداد مي يابد. راسته بازار نو نيز در ادامه اين مسير به سمت شمال تا سه راهي بازار ( تقاطع خيابان ارم ـ طالقاني ) ادامه دارد.
راسته بازار كهنه سراي درودگران و نجاران سنتي شهر قم محسوب مي شود و راسته بازار نو محل كسب بازاريان از صنوف گوناگون است. بناهاي مذهبي پيراموني نيز غالب فعال بوده و جهت انجام فرايض ديني مورد استفاده قرار مي گيرد. مجموعه راسته بازار قم با اندود گچي سفيد فاقد تزئين خاص است؛ ليكن سراهاي پيرامون راسته بازار اغلب با آجركاري هاي شكيل؛ ستون ها و نيم ستون هاي سنگي تزئين يافته اند. برخي از بناهاي مجموعه بازار نيز قدمت سلجوقي – ايلخاني دارد و با استامپ هاي گچي اين عصر زينت يافته اند. راسته بازار كهنه و نو در مالكيت اشخاص حقيقي و حقوقي است؛ با اين توضيح كه بخش اعظم سراها و مدارس مجموعه بازار موقوفه است. افراد متعددي ( برخي با مجوز و برخي بدون مجوز) در آن مشغول به كسب و كارند. مجموعه بازار كهنه و نو در طي سال 54 به وسيله هيئت تعيين حريم و بافت شهرستان قم تعيين حريم و ضوابط گرديد؛ ليكن به جهت عدم مصوب بودن حرايم مذكور و بي توجهي مسئولين شهري و شهرداري ها؛ از تاريخ فوق تاكنون در راسته بازارهاي مزبور؛ برخي دگرگوني ها رخ داده است. قدمت و استخوان بندي بازار كهنه و بناهاي همجوار راسته مذكور به پيش از عصر صفوي مربوط است؛ ليكن بافت معماري راسته بازار نو و تيمچه ها و سراهاي جانبي آن اغلب به عصر صفوي – قاجار متعلق است. اهم بناهاي واجد ارزش در محدودة حريم راسته بازارهاي كهنه و نو عبارتند از:
راسته بازار كهنه
اين راسته بازار آثار و مجموعه هاي زير را در بر گرفته است.
*سردر مدرسه رضويه كه به عصر صفوي تعلق دارد و بازمانده يكي از كهن ترين مدارس قم است. سنگ نبشته اي با تاريخ 1094 ه. ق در طاقنماي جبهه شرقي كه رو به بازار كهنه باز مي شود؛ هنوز هم قابل رؤيت و مشاهده است.
* مسجد صابوني ها: با پلاني مربع و فرمي چهار طاقي كه دسترسي بدان از طريق راسته بازار كهنه ميسر است.
* مسجد چهلستون: در ميدان كهنه ( معروف به مسجد منار) از آثار عصر قاجار مي باشد كه با تك مناري ارزشمند با بن مايه هاي سلجوقي كه در عصر زنديه نوسازي گرديده است؛ مشهود است.
* ايوان و منارهاي:بازمانده از مدرسه غياثيه ( معروف به پامنار ) در نزديكي ميدان كهنه متعلق به دورة سلجوقي – تيوري با كتيبه اي با تاريخ 830 ه. ق در تاج منار.
* راسته بازار نو-- اين راسته بازار نيز آثار زير را در بر گرفته است:
* تيمچه قم كه با تاريخ 1301 ه. ق به شماره 1902 در فهرست اثار ملي ثبت شده است.
سراهاي پيرامون راسته بازار نو كه در پيوند كالبدي با مجموعه بازار قرار دارند. اهم از اين سراها عبارتند از: سراي صدراعظم؛ سراي همدانيه؛ سراي حاج عسگر خان؛ سراي شين؛ سراي حاج عباسقلي.
حمام حاج عسگر خان كه دسترسي آن از سوي راسته بازار نو است و به عصر قاجار تعلق دارد. فرم طاق بازار كهنه و نو پوشش رومي با مصالح آجر و خشت با اندود گچ است؛ با اين تفاوت كه سقف بازار نو به دليل متاخرتر بودن ارتفاع بيش تري دارد. عمده مصالح به كار رفته در بناهاي پيراموني راسته بازار با آجر و با تزئينات گچي است.

محلة مسجد جامع

ابتداي اين محله ميدان كهنة وسط شهر و انتهاي آن دروازة ري است. بازار كهنه؛ گذر لاچين بيك ، مسجد جامع و مدرسه ناصري در داخل اين محله قرار داردند. ديگر محله هاي مهم و قديمي استان قم عبارتند از: محلة اسحاقيه و محلة باغ سپند كه هر يك گذرهاي تاريخي ويژه اي را در خود جاي داده اند.

محلة موسيان

ابتداي اين محله دو گذر سنگ سياه و انتهاي آن دروازه شهر است. كوچه سنگ سياه؛ گذر تقي بيك؛ كوچه پاي درخت پير؛ بقعه موسي مبرقع؛ بقعه چهل دختران؛ كوچه دولت خانه و كوچه رضا آبادي در داخل اين محله قرار دارند.

محلة سنگ بند

ابتداي اين محله بقعه شاه احمد قاسم؛ كوچه تالار و باغ غياث آباد و انتهاي آن آب انبار حاج حسن ( نزديك چهل دختران) است. كوچه تالار؛ مسجد امام زين العابدين؛ مدرسه مؤمنيه و گذر سفيد آب داخل اين محله قرار دارند.

محلة لونديد

ابتداي اين محله آب انبار حاج بلامجد و انتهاي آن كوچه لب چال مي باشد. ميدان مير؛ محراب حضرت معصومه ( س ) كه جنب تكيه ميدان مير است؛ همچنين گذر قاضي و مدرسه مرحوم حاج ملا محمد صادق در داخل اين محله قرار دارند.

محلة عشقعلي

ابتداي اين محله يخچال قاضي و انتهاي آن مدرسه لكها است. كوچه هاي باغ قاضي؛ سنگ تراش ها؛ درويش ها؛ لب چال؛ حمام گلشن؛ كاروانسراي بزازها و كوچه ترميني تا محله چاله عربستان در داخل اين محله واقع شده اند.

محلة آستانه

در اين محله بارگاه حرم حضرت معصومه ( س ) واقع شده است؛ و گورستان بزرگ؛ كوچه ارك؛ خانه هاي غرب گورستان؛ بازارچه سلامگاه ، آب انبار رسيد عرب؛ خانه هاي
امين السطاني؛ مستولي باشي و... را دربرمي گيرد.

استان قم

موقعيت جغرافيايي و تقسيمات سياسي استان

استان قم با وسعتي معادل 14631 كيلومتر مربع در مركز كشور واقع شده و مركز آن شهر قم است. اين استان بين 51 و 30 تا 50 و 30 درجه طول شرقي نسبت به نصف النهار گرينويچ و 15 و 35 تا 24 و 15 درجه عرض شمالي نسبت به خط استوار قرار گرفته است. استان قم از شمال به جلگة ورامين و شهر ري از استان تهران و ساوه از استان مركزي؛ از جنوب به شهرستان هاي محلات و دليجان از استان مركزي و كاشان از استان اصفهان و كوير نمك و از غرب به شهرستا ن هاي آشتيان وتفرش از استان مركزي محدود است.

جغرافياي طبيعي
جدول آب و هوايي
نام مركز استان قم
ارتفاع از سطح دريا ( متر) 4/877
ميانگين هواي ماه تير 2/33
ميانگين هواي بهمن ماه 5
ميزان بارش ساليانه (ميلي متر) 4/146

جغرافياي اقتصادي
عمده ترين مسأله تأثيرگذار در وضع اقتصادي قم ، صنعت گردشگري و به طور اخص توريسم مذهبي است و علت آن وجود بارگاه ملكوتي حضرت معصومه (ع) و مسجد مقدس صاحب الزمان (جمكران) است كه در تمام فصل هاي سال ، زائران بسياري را از نقاط مختلف كشور و ساير كشورها به قم مي كشاند . اين امر موجب رونق بازار كار و خدمات در اين شهر شده و در امر اشتغال نقش بسزايي دارد . پس از صنعت گردشگري ، صنايع و معادن ، كشاورزي ، صنايع دستي و سوغات از منابع مهم اقتصادي استان محسوب مي شوند كه البته دو مورد اخير نيز از بركات توسعه صنعت گردشگري قلمداد مي شوند . منطقه ويژه اقتصادي سلفچگان نيز بارقه اي از اميد در توسعه اقتصادي استان محسوب مي شود . وجود سه شكارگاه در نقاط مختلف استان قم و حيوانات متنوع آنها ، به عنوان امكان بالقوه اي براي گسترش صنعت گردشگري و جذب درآمدهاي اقتصادي براي مردم استان تلقي مي شود .

جغرافياي انساني
براساس انتشارات مركز ايران جمعيت استان قم در ميانه سال 1378 معادل 913309 نفر برآورد گرديده است كه از اين تعداد 6/92 درصد در مناطق شهري و 4/7 درصد در مناطق روستايي ساكن بوده‎اند بوده‎اند . در ميانه سال 1379 جمعيت استان معادل 940151 نفر برآورد گرديده است كه از اين تعداد 8/92درصد در مناطق شهري و مابقي در نقاط روستايي ساكن بوده‎اند . بدين ترتيب نرخ رشد جمعيت استان در فاصله اين سال 9/2 درصد محاسبه مي‎شود . بررسي ساختار تركيبي جمعيت استان در ميانه سال 1379 نشان مي دهد كه 21/51 درصد جمعيت را مردان و 79/48 درصد را زنان تشكيل داده‎اند . در يك بررسي ديگر، جمعيت استان 5/1 درصد جمعيت كل كشور را تشكيل مي‎دهد كه در رتبه 21 كشور قرار گرفته است . در مجموعه استان هاي كشور ، قم به عنوان يك استان مهاجرپذير مطرح مي‎باشد و از اين نظر با خالص مهاجرت 66831 نفر در سال 1379 چهارمين استان كشور محسوب مي‎گردد . در استان قم تعداد جمعيت شاغلين 10 ساله و بيشتر معادل 194759 نفر بوده كه 24/1 درصد كل شاغلين كشور را تشكيل مي‎دهند .

جغرافياي سياسي
اين استان بر اساس آخرين تقسيمات كشوري داراي يك شهرستان "قم" ، پنج بخش "مركزي ، كهك (نوفل لوشاتو) ، خلجستان ، سلفچگان و جعفرآباد" و پنج شهر "قم ، قنوات ، كهك ، دستجرد و جعفريه" و نه دهستان و 356 آبادي است . استان قم به جهت موقعيت خاص جغرافيايي و قرار گرفتن در طول خطوط ارتباطي، اهميت ويژه اي دارد . به گونه اي كه در دوران اوليه تمدن بشري ، جزو مهمترين قرارگاه هاي انساني به شمار مي آمده است .