گور دختر

بناي گور دختر بسيار شبيه به مقبرة كوروش كبير در پاساگاد است و قدمت آن به سدة ششم قبل از ميلاد برمي گردد. اين بنا از 24 قطعه سنگ تشكيل شده است. در سنگ سوراخ هايي تعبيه شده كه با بست هاي آهني به هم وصل مي شوند. در گوردختر همچنين عناصر هنر اورارتويي مانند شيرواني دو شيبه و نيز عناصر معماري ايلامي معبد چغازنبيل را مي توان ديد.
اين بناي ارزشمند در سال 1376 به شمارة 1897 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است و هرگونه دخل و تصرف در آن تا شعاع 100 متري جرم محسوب مي شود.

قبر ژنرال انگليسي

قبر ژنرال در خيابان امام خميني بوشهر قرار گرفته است. اين قبر به شكل ابليسك در داخل فضاي گلخانة شهرداري ساخته شده است. منشا اين تيپ قبرها مصري است. قاعدة ابليسك كه در وسط باغچه قرارگرفته مربع است كه وسط چهار ضلع آن از ميانه به طرف داخل فرورفتگي دارد و ارتفاع آن از سطح زمين حدود 126 سانتي متر است. در ضلع جنوبي ابليسك چسبيده به قاعدة آن كتيبه اي با خط بابري و ستارة داوود مشاهده مي شود. قبر ژنرال نيز يكي از آثار شكست و نابودي اجانب تجاوزگر است.

گورستان شغاب

اين قبرستان در جنوب شهر بوشهر قرار دارد و اخيراً توسط ادارة ميراث فرهنگي بوشهر كشف شده است. در اين قبرستان اسكلت اموات در داخل خمره هاي بزرگ و كوچك نخودي رنگ مدفون شده اند كه روي برخي از خمره ها نوشته اي نيز نقش بسته است. اشياء كشف شده ديگر اين قبرستان كه در خمره هاي بزرگ و كوچك قير اندود قرار گرفته اند مشتمل بر تابوت هاي سنگي مكعب شكل و مهره هاي عقيق تزئيني است. اين قبرستان به عيلامي ها تعلق دارد.

گورستان باستاني خارك

در قسمتي از كوهسان جزيرة خارك قبرهاي زيادي وجود دارد كه با توجه به عمق كم و سطح مدور برخي از آنها، اين قبرها را مي توان به زرتشتيان نسبت داد. بر روي بعضس از قبرها كه مدخل هاي كوتاهي دارند، نقش صليب وجود داردكه نشان مي دهد كه مسيحيان نيز مرده هاي خود را در آنجا مي سپرده اند.
باستان شناسان حدود ده قبر را در گورستاني در قسمت شرقي جزيره شكافته اند كه همگي به اواخر دورة ساساني مربوط است. در گور مردان شيئي به دست نيامده، ولي در قبر زنان شيشه هاي كوچكي كه احتمالاً عطر در آن مي ريختند و همچنين جواهرات كم ارزش، همانند حلقة انگشتري و آينه هاي مفرغي پيدا شده است.

گورستان باستاني سيراف

در شمال غربي بندر طاهري (محل ويرانه هاي شهر باستاني سيراف) و در دامنة جنوبي ارتفاعات مشرف بر آن، گورستان باستاني وسيعي وجود دارد. تعداد فراواني گورهاي مستطيل شكل، عموماً به طول 10/2 سانتيمتر و عرض 50 سانتي متر و عمق 40 تا 60 سانتي متر در سنگ كنده شده و از ملاط ساروج براي هندسي سازي و يا پوشش سطح خارجي قبرها استفاده شده است. شكل و اندازه و رديف بندي و حتي ارتفاع سطح پهنة قبرستان تا حدودي از بين رفته است. در اين قبرستان عموماً قبرها رو به غرب هستند. اين گورستان را به زرتشتيان نسبت مي دهند. زرتشتيان ابتدا مرده ها را در گورهاي روباز قرار مي دادند تا در هواي آزاد گوشت آنها تجزيه شود. سپس استخوان ها را جمع آوري كرده و در استودان ها مي گذاشتند.
روبروي گورستان غربي، گورستان ديگري وجود دارد كه هر چه ارتفاع تپه زيادتر مي شود، گورها بزرگتر مي شوند و دهانه ها گشادتر و عمق بيشتري دارند. در جلو تپه به تبعيت از عوارض طبيعي، گورهاي عمودي با ارتفاع 3 متر و عرض 2 متر وجود دارند كه مانند پهنه اي از كندوهاي زنبور عسل به طور مرتب در سراشيبي دامنه چيده شده اند.
از عجايب شهر باستاني سيراف گورستان آن و از عجايب اين گورستان وجود اين رشته مقابر سنگي منظم و فراوان در سطح شيبدار و سرازيري تند دامنة كوهستان با پلكان هاي سنگي عريض و بقاياي دو عمارت سنگي بر فراز آنها است.

عمارت ملك

اين عمارت به صورت مجموعة ساختماني به حدود يك قرن قبل تعلق دارد و در پنج كيلومتري شهر بوشهر در كنار ميدان بهمئي قرار گرفته است مساحت زيربناي آن 400 مترمربع است و از قسمت هاي مختلف كه با يكديگر ارتباط دارند تشكيل شده است. اين بنا توسط معماران فرانسوي ساخته شده است. نوع و سبك معماري از سبك ساختمان سازي دو قرن اخير سواحل خليج فارس كه به «بنگله» معروف است تاثير گرفته است و به اواخر دوران زند و اوايل دوران قاجار مربوط است. به مقتضاي احتياج در دوران قاجار ودر زمان اقامت انگليسي ها در سال ها جنگ بين الملل اول و بعد از آن و همچنين اوايل حكومت خاندان پهلوي تغييراتي در آن داده شد و تعميراتي صورت گرفت.
عمارت داراي يك قسمت استحفاظي، بارو و شاه نشين و قسمتي به صورت چند ايوان و اتاق هاي مسكوني است و در حال حاضر نيازمند تعييرات اساسي است.

ساير بناها

عمارت چهل خانه در محور بوشهر – زيراه.
- عمارت درياييگي، خانة دهدشتسي، عمارت سازمان ميراث فرهنگي، عمرات شهرداري (اميريه) و عمارت كازروني (اوقاف سابق) در بوشهر.
- مركز محله هاي شنبدي و بهبهاني در بوشهر كه بسيار جالب توجه است.

خانة قاضي

اين خانة قديمي در مرز محلة بهبهاني و شنبدي بوشهر واقع شده است و تزئينات گچبري در اشكال گل و بوته دارد. در ورودي اين خانه مقرنس كاري شده است و پنجره هاي نفيس منبت كاري با شيشه هاي رنگين دارد. اين خانه به خانوادة قاضي تعلق دارد.

خانة رئيس علي دلواري

خانة رئيس علي دلواري در 45 كيلومتري بوشهر در دلوار قرار دارد كه پس از تعمير و نوسازي به يك مجموعة فرهنگي تبديل شده است. موزة مردم شناسي استان بوشهر و ديگر فعاليت هاي سنتي روستايي در اين مكان برقرار است. مبارزات رئيس علي دلواري بر عليه تجاوز انگليس در بيش از هشتاد سال پيش، خاطره اي بس شگرف و فراموش نشدني در ذهن مردم منطقه بر جاي گذاشته است.

معبد كلات

در دامنة كوه در فاصلة 30 كيلومتري خورموج در جنوب روستاي حيدري و در ارتفاعات سنگي مشرف به بستر قديمي رودخانة سيلابي، آثار حجاري هايي در دل صخره اي بلند وجود دارد كه راه باريكي از سطح بستر رودخانه به سمت اولين مدخل آن در ارتفاع 60 متري كشيده شده است. نماي خارجي فعلي معبد كلات عبارت است از يك سكوي اصلي با سقفي قوسي شكل و دو مدخل ديگر و ده حفره به شكل روزنه هايي در طرفين سكوي اصلي كه به منزلة نورگيرها يا پنجرة رواق هاي اصلي معبد عمل مي كنند. به نظر مي رسد قسمت مياني، مكان جلوس كاهنان يا مقربان و انجام مراسم مخصوص مذهبي بوده است. قرباني يا گنكهار و يا كسي كه بايد عمل مراسم مذهبي در مورد او انجام مي شد، روي سكوي ميان قرار مي گرفت.
در بستر خشك رودخانه آثار بندها و آبگردان هايي در اراضي پاي كوه وجود دارد كه حاكي از وجود ميداني بزرگ در جلو معبد بوده است. سطح اين ميدان را با خاك و سنگ به طور مصنوعي بالا آورده اند. ميدان جلو بنا ظاهراً محل تجمع گروه كثيري از مردم بوده كه اكنون از بين رفته است. نكتة قابل توجه در معبد كلات وجود چاه هاي متعدد در اتاق هاي پاييني است كه به نظر مي رسد جهت دفن اموات يا نگهداري استخوان آنها حفر شده است.

معبد پوزئيدون (خداي دريا)

در جزيرة خارك معبدي وجود دارد كه مورد علاقه و احترام ملاحان است. ساختمان اين معبد به يونانيان منسوب است و از تاريخ احداث آن اطلاع صحيحي در دست نيست. در عهد ساسانيان بر روي بقاياي اين معبد آتشكدة زرتشتي بنا شد. پس از شكست ايرانيان از اعراب و رواج اسلام اين آتشكده به صورت مسجد درآمد و در داخل آن محرابي در جهت كعبه تعبيه شد.

آب انبار قوام بوشهر

ساختمان آب انبار قوام در محوطة بازي در كنار خيابان خليج فارس قرار گرفته است. اين آب انبار بيش از 150 سال عمر دارد و با مصالح محلي و در زمان قاجاريه ساخته شده است. اسكلت اصلي و تاق آن از سنگ هاي رسوبي خيلي مقاوم با سه دهانه ستون بندي به وسيلة 4 تاق پوشيده شده است. 2 متر از آب انبار خارج از زمين و 60/2 متر در زير زمين قرار دارد.
داخل آب انبار با پوشش ساروج خيلي مقاوم ساخته شده است. در نماي خارجي به فاصلة معيني پنجره هايي به ابعاد 90 × 120 سانتي متر تعبيه شده است كه از داخل با شبكه اي از سنگ پوشيده شده است.

آب انبار درخت يا تنب كرو

حدود 12 كيلومتري شرق برازجان محوطة وسيعي به نام آب انبار يا تنب كرو وجود دارد كه بقاياي ديوارهاي غربي آن از قلوه سنگ و ملاط گل است. بقاياي ديوارها در محدودة وسيعي پراكنده شده است. وضعيت ديوارها طوري است كه احتمال داده مي شود در ان قسمت باغ هايي وجود داشته كه در داخل آن خانه هايي ساخته شده بود. در حال حاضر حداقل دو محزن آب به چشم مي خورد كه به قطر حدود 4 متر به صورت دايره اي در كف زمين كنده شده و با قلوه سنگ و ملاط ساروج استحكام يافته و تما يا سطح آن به وسيلة يك لايه ساروج اندود شده است.

كاخ هخامنشي بردك سياه

كاخ زمستاني داريوش كه در 12 كيلومري شمال برازجان فعلي قرار دارد به نام بردك سياه معروف است و در سال 1350 به وسيلة يك هيئت باستان شناسي ايراني به سرپرستي آقاي علي اكبر سر فراز مورد مطالعه قرار گرفت.
اين كاخ را با توجه به شيوة معماري، به خصوص از نظر بست هاي دم چلچله اي و استفاده از سنگ سياه برخلاف بست هاي سادة كاخ پاسارگاد و كاخ برازجان و همچنين با توجه به استفاده از انواع سنگ سياه و سفيد در بناهاي دورة كوروش، مي توان به دورة بعد از كاخ هاي پاسارگاد و برازجان و همزمان با بناهاي دورة داريوش مربوط دانست. كاخ داراي ده ستون در دو رديف 5 تايي است كه با سبك و شيوة معماري هخامنشي ساخته شده است. وجه تسمية آن به خاطر استفاده از سنگ سياه در زيرسازي پاية ستون ها است

كوشك اردشير

اين بنا بسيار شبيه به كاخ اردشير در فيروزآباد است و از سنگ هاي نه چندان هموار كه با ساروج به يكديگر چسبيده اند ساخته شده است. زيربناي كوشك به صورت صليب است و بنا داراي اتاق ها گهواره اي شكل است. در قسمت بالاي كوشك ستون سنگي يي مشهود اس كه احتمالاً براي افروختن آتش، خبررساني يا ديده باني بوده است. اين بنا كه در تنگ ارم واقع شده است، به احتمال زياد جاي استراحت و محلي براي شكار در دشت بزپر بوده است.

بندر مهروبان و ديلم

بندر قديمي مهروبان در 24 كيلومتري شمال بندر ديلم قرار داشت. آثار خرابه هاي اين بندر هم اكنون در محلي به نام تل امام زاده مشهود است.
بندر ديلم يا ديله تا پيش از خرابي بندر مهروبان كه در انتهاي راه باستاني معروف اصفهان – مهروبان قرار داشت، از بنادر بازرگاني مهم ايران بود. دليل نامگذاري ديلم به درستي مشخص نيست، اين نام شايد از اسم ديلمون كه نام قديمي جزيرة بحرين است گرفته شده باشد. ديلم در زمان شورش قرامطه و آل بوسعيد نيز از مراكز نشر افكار قرامطه بود و گويا محل تولد حمدان قرامط نيز بوده است.

سيراف

سيراف در جنوب شرقي بندر بوشهر در جوار بندر كوچك طاهري قرار دارد. اين شهر باستاني بزرگ شامل بنادر سه گانة كنوني يعني بندر طاهري، كنگان و دير بود. روزگاري همهمة ناخدايان، جاشوريات و بازرگانان هم آهنگ با غوغا و كوبش امواج بر ديوار ساحلي، اين بندر را به عنوان يكي از پر جوش و خروش ترين بنادر جهان مشهور كرده بود. امروزه خاموشي و آرامشي پايان ناپذير، ويرانه هاي آن را در آغوش گرفته است.
قدمت سيراف با توجه به مدارك تاريخي و كشفيات باستان شناسي به دورة ساسانيان مي رسد. نام اولية اين بندر «اردشير آب» بود كه در گذر تاريخ به سيراف تبديل شده است. ظاهراً اردشير بابكان در جريان احداث اين بندر به علت اهميت آب در موقعيت سخت جغرافيايي آن، يك شبكة گستردة آبرساني نيز ايجاد كرده بود. اين بندر از بنادر مهم خليج فارس در عهد ساسانيان بود و در منتهي اليه شاهراه بازرگاني مهم ساسانيان كه از شهر گور (فيروزآباد كنوني) مي گذشت، قرار داشته است. جادة مفروش سنگي و پهن گور به سيراف، راهنماي كاروان هاي بزرگ تجاري بوده كه آنان را به ساحل دريا هدايت مي كرده است.
ترقي و شكوه و جلال سيراف در قرون اولية اسلامي به وقوع پيوست، همزمان با قدرت يافتن آل بويه و تبديل شيراز به مركز نظامي و سياسي، بندر سيراف به علت نزديكي آن به شيراز به يك بندر بازرگاني مطمئن بدل شد و حتي بندري نظامي نيز به شمار مي رفت.
سيراف در روزگار ديلميان به سبب قدرت سياسي و اقتصادي و نظامي آنان بندر بزرگ خليج فارس بود و شايد تنها بندر ايراني صادرات و واردات اصلي در خليج فارس محسوب مي شد.
دريانوردي و بازرگاني مشغلة اصلي مردمان اين خطه بود. ناخدايان و دريانوردان سيرافي شهرة آفاق بودند. اين بندر در قرن سوم هجري واسطة عمدة تجارت بين كشورهايي مانند هندوستان، چين، جزاير هند شرقي، زنگبار و بصره بود. بازرگاني در خليج فارس در سدة سوم و چهارم هجري به بالاترين درجة پيشرفت خود رسيده بود، همه ساله كشتي هاي بزرگ چيني از بندر سيراف حركت مي كردند و در بازگشت كالاهايي مانند سنگ هاي قديمي، عاج، چوب صندل، چوب آبنوس، كاغذ، عنبره، انواع عطريات هندي و ادويه مي آوردند. از بندر سيراف كشتي هاي كوچك تر اين كالاها را به بنادر ديگر خليج فارس مي بردند. همچنين سيراف مهم ترين مركز تجارت مرواريد بود. بنا به نوشتة تاريخ نويسان، در قرون اولية اسلامي سيراف يكي از پر جمعيت ترين و آبادترين شهرهاي اردشير خوره (يكي از پنج بخش فارس) محسوب مي گرديد.
در حال حاضر آثار باستاني سيراف در جلگة باريكي به طول 4 كيلومتر و به عرض 700 متر مشاهده مي شود. كاوش هاي باستان شناسي سيراف از سال 1345 توسط يك هيئت مشترك باستان شناسي ايران – انگليس شروع گرديد و تا سال 1352 هفت فصل كاوش در اين محوطة باستاني صورت گرفت.

ريشهر

ريشهر در 8 كيلومتري جنوب شهر بوشهر واقع شده است. قدمت آثار كشف شدة آن به هزارة سوم تا هزارة اول پيش از ميلاد مي رسد. آثار مكشوف در سال هاي 1872 تا 1877 ميلادي و نتايج اكتشاف باستان شناسي فرانسوي به سرپرستي پزار در سال 1914 ميلادي كه شامل كتيبه هاي ميخي عهد «شوتروك ناخنوته» و آثار بناها و اشياء مفرغي و سفال هاي نقش دار است، نشان مي دهد كه ريشهر از هزارة دوم پيش از ميلاد يكي از شهرهاي مهم امپراطوري عيلام بوده است. از آجر نوشته هاي عيلامي معلوم مي گردد كه اين شهر در آن عصر به نام «ليان» خوانده مي شده است. ظاهراً ليان به سبب موقعيت خاص جغرافيايي، يكي از حلقه هاي ارتباطي تمدن هاي شرق و غرب دنياي قديم بوده است، چرا كه مرزهاي جنوبي فلات ايران به سبب همجواري با دريا و ساير شرايط جغرافيايي به ساكنان فلات ايران اجازه مي داد كه از آب هاي ساحلي، براي برقراري انواع ارتباط تجاري با تمدن هاي فلات ايران و دشت بين النهرين استفاده كنند. نام ريشهر خلاصه شدة «ريوارد اردشير» است. اردشير بابكان شهرهاي متعددي رد زمان حكومت خود برپا نمود كه درواقع ريوارد اردشير يكي از آنها است كه مي توان گفت تجديد بناي همان شهر «ليان» بوده است. اين شهر در دوران حكومت ساسانيان يكي از مهم ترين مراكز علمي و ادبي محسوب مي شد. در آنجا جماعتي از دانشمندان و نوسندگان جاي داشتند كه با استفاده از خطوطي موسوم به گشتك، كتاب هايي در زمينة علوم طب، نجوم، فسلفه، متون وروايات مذهبي و ساير رشته هاي علم و ادب را ثبت و تدوين مي نمودند كه نام آنها را گشتك دفتران مي گفتند.
ريشهر بعد از اسلام تا سده هاي چند رونق داشت. مطابق اسناد و مدارك پرتغالي ها در قرون 16 و 17 ميلادي، بر روي نقشه هاي آنها ريشهر يكي از مراكز تجاري بزرگ به حساب مي آمده است. گفته مي شود كه اين شهر در قرن شانزدهم در حدود دو هزار خانة مسكوني داشت. دو منطقة باستاني «تل پي تل» و «شاه نشين» نيز در همان حوالي ريشهر شناسايي شده است. منطقه و شهر باستاني ريشهر در تاريخ 24 شهريور ماه 1310 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

برج قلعه خورموج

اين برج بقاياي قلعه عظيم خورموج است كه در منطقه خورموج قرار دارد. سبك معماري آن سلجوقي و متاثر از سبك قلعه سازي دوره ساساني است كه با استفاده از طاق نماها و گچ‌بري در آرايش ديوارها و درون اتاق‌ها بنا شده است. قلعه خورموج يكي از آثار شكوهمند تاريخي استان بوشهر است كه طي زمان تغيير يافته و روي به ويراني گذاشته است. در حال حاضر يكي از برج‌هاي آن باقي مانده است.

دژ برازجان

دژ برازجان كه در مركز شهر برازجان قرار دارد تا مدت‌هاي مديدي به عنوان زندان مورد استفاده قرار مي‌گرفت و در اصل كاروانسرايي از دوره قاجاريه است. اين كاروانسرا ويژگي‌هاي منحصر به فردي دارد و به همين جهت به عنوان يك اثر ملي به ثبت رسيده است.

علاوه بر موارد فوق، قلعه جلال‌خان حاكم بندر دَيِّر، قلعه رئيس علي حاج محمد روستاي «گشي» در 20 كيلومتري جنوب شرقي شهر اهرم (تنگستان)، برج خان و قلعه بيرو در 12 كيلومتري جنوب شرقي بندر ريگ، قلعه تاريخي حصار در 20 كيلومتري بندر ديلم و قلعه ملك در ريشهر نيز از قلعه‌هاي جالب توجه استان هستند.

بندرسي نيز

در حدود 20 كيلومتري بندر ديلم در حوالي خور امام حسين كه امروزه يكي از مراكز تاسيسات نفتي جنوب است، آثار خرابه هاي بندر سي نيز باقي مانده است. اين منطقه تا سال 321 هجري قمري كه همزمان با آغاز شورش قرمطيان بود بندري آباد و پر رونق به شمار مي رفت. در اين سال قرمطيان آن را ويران كردند و ديگر هرگز آباداني پيشين خود را باز نيافت.
روستاي حصار كه بعد از ده امام حسين قرار دارد، محل حصار غربي شهر سي نيز بود كه آثار ويرانه هاي تاسيسات اين شهر هنوز در آن باقي است. اين آثار عبارت اند از منطقة مرتفعي آكنده از سنگ و ملاط گچ، سنگ هاي دريايي، حصار خانه ها، آب انبارها و چاه ها كه بر روي هم انباشته، يا در هم آميخته اند. از خرابه هاي اين شهر كوزه هايي به دست آمده است كه در داخل آنها تخم گياه ذخيره شده و در زير خاك باقي مانده است.

منطقة باستاني توز

منطقة باستاني توز در محلي بين روستاهاي زيراه، اردشير آباد و سعدآباد از توابع دهستان هاي دشستان در حاشية رودخانة شاپور دالكي قرار دارد. توز شهري تجارتي بود كه پارچه هاي كتاني ملون و گلابتون دوزي آن معروف بود. رودخانة شاپور كه از نزديك آن مي گذرد غالباً رودخانة توز (توج) ناميده مي شد. عضدالدوله ديلمي طايفه اي از اعراب را از شام كوچاند و در آن جا اسكان داد. توز در آغاز قرن ششم ويران گرديد و تاكنون محل دقيق آن روشن نشده است.
آثار توز قديم به صورت ويرانه هايي در جلگة آبادي هاي سعدآباد، زيراه و اردشير آباد قرار دارد. بيرون از دره و تپة كنوني روستاي زيراه به طرف غرب و جنوب، خرابه هاي فراواني وجود دارد كه به صورت مزارع يا راه هاي پياده رو و اتومبيل رو و قبرستان و محل تعليف گوسفندان درآمده است. اين نواحي كه همه مملو از ويرانه هاي و خرابه هاي عمارت ها و شكسته هاي سنگ و سفال و گچ و ملاط است، وسعت و قدمت ناحية توز قديمي را نشان مي دهد.

قلعه هلندي‌ها

قلعه هلندي‌ها در شمال شرقي جزيره خارك قرار دارد. اين قلعه سابقا برج و بارويي داشته كه اكنون از بين رفته است. در سال 1748 ميلادي مقارن با حكومت دوره صفوي كه ايران مورد حمله افاغنه قرار گرفت، هلندي‌ها پس از تعطيلي دارالتجاره بندرعباس، جزيره خارك را مركز خود قرار دادند و اين قلعه را احداث كردند. اين قلعه به وسيله «بارون كينپ هاوزن» در سال 1747 بنا گرديده و به قلعه هلندي‌ها معروف است.

قلعه زار‌خضرخان

اين قلعه در شمال منطقه اهرم واقع شده و به زارخضرخان تنگستاني منسوب است و در حال حاضر نيز اعقاب و فرزندان او در آن سكونت دارند. اين قلعه در زمان جنگ انگليس و ايران در بوشهر مورد استفاده قرار گرفت و جاي اصابت گلوله توپ بر برج غربي آن هنوز هم باقي است. قلعه مشتمل بر چهار برج و بارو و قلعه مياني است و همچنين داراي تاسيسات خصوصي براي ساكنين قلعه مي‌باشد. ساختمان قلعه از خشت خام و گِل ساخته شده است.

قلعه كلات - اهرم

اين قلعه در شمال شهر اهرام واقع شده و به زائر خضر خان تنگستاني منسوب است.قلعه در زمان حمله انگلستان به ايران مورد استفاده قرار گرفته و جاي اصابت گلوله توپ بر برج غربي آن هنوز هم باقي است. هنين در همين قلعه اسراي انگليسي نگهداري مي شده اند قلعه داراي چهار برج و بارو قلعه مياني است و از خشت خام و گل ساخته شده است.

غار تاريخي چهل خانه

در شمال سعد آباد از توابه برازجان، رودخانة شاپور از بين صخره هاي سنگي و لايه هاي شن و ماسة متراكم عبور مي كند. در دو سمت كمركش اين صخره ها تعداد زيادي دخمه به صورت اتاقك هاي كوچك كنده شده است. دخمه هاي سمت راست رودخانه به صورت مجتمع در كنار هم قرار گرفته اند و تعداد آنها از دخمه هاي سمت چپ رودخانه بيشتر است. دخمه هاي سمت چپ رودخانه هم از نظر تعداد كمترند و هم به طور پراكنده اند.
در ايوان جلو اتاق ها محل عبور و نشستن و شايد محلي براي دفاع تعبيه شده است. از هر راهرو به درون اتاق و راهرو و ديگر راه هايي كنده شده است و همچنين براي رسيدن به قسمت پايين آن و دسترسي به آب رودخانه، آثار پلكان هاي مصنوعي ساخته شده از سنگ و گل ديده مي شود. در بالاي رديف سوم اتاقك ها بر فراز يك اتاق، آثار تيشة حجاري كه در تزئين سنگ خارا به كار مي رفت، باقي مانده است. محل يك كتيبة سنگي چهارگوش نيز كه در پيشاني سر در بيروني غار حك شده، مشهود است. ستون هاي منفردي نيز بين فضاهاي دخمه هاي بزرگتر قرار گرفته اند كه از حنس خود صخره و يك پپارچه از آن تراشيده شده اند. بديهي است اين ستون ها به منظور تزئين و يا تنوع در فضا ايجاد شده اند. اين دخمه ها از درون به هم متصل هستند و در هر يك از اتاق ها طاقچه ها و آبراهه هايي نيز كنده شده است.
چهل خان همان طوري كه از اسمش پيداست به معني وجود چهل خانه در اين مكان است. گفته مي شود چهل خانه به معناي چله خانه نيز هست، كه مرتاضان و زاهدان در آن زندگي مي كردند. با مطالعاتي كه راجع به اين نوع دخمه ها در نقاط مختلف ايران انجام گرفته، احتمال مي رود كه آنها از نوع دخمه هاي تدفيني دوره هاي مادي و ساساني باشند.

تل مرو

در جنوب شهر برازجان و در حدود فاصله اي نه چندان دور از كاخ هخامنشي، تپه اي به بلندي 15 متر و به قطر حدود 50 متر در بين زمين هاي زراعتي قرار گرفته است. در گويش محلي ل مرو به معني تپه گرد است. اين وجه تشابه به خاطر شكل و ظاهر اين تپه است. بخش زيرين اين تپه ظاهراً از شن و ماسه تشكيل شده است. به نظر مي رسد كه آثار موجود بقاياي بنايي نظامي است كه احتمالاً براي ديده باني بر روي يك تپة طبيعي و يا تپه اي كه مصنوعاً از شن و ماسه ايجاد شده احداث گرديده است.

تل طلسمي

اين تل در جنوب براز جان واقع شده است. در قسمت شمال اين تپه در اثر خاكبرداري، بنايي كشف شد كه ديوار محكمي به طول بيش از 20 متر دارد و با قلوه سنگ و گچ ساخته شده است.
نماي خارجي اين ديوار گچ اندود شده و از زير خاك بيرون افتاده است. در بخش ديگر آن بقاياي كف گچ اندودي وجود دارد. به نظر مي رسد بناي اصلي آن به دورة ساساني تعلق دارد و تا دورة اسلامي مورد استفاده قرار مي گرفته است. در اين محوطه تعداد زيادي گل ميخ هاي تزئيني تمدن عيلامي ملاحظه مي شود.

تل خندقي

در حدود شمال برازجان، در سمت راست و چپ جاده اي كه به طرف دالكي مي رود، در سطح وسيعي، تعدادي تپه و محوطة باستاني وجود دارد كه برخي تسطيح شده و برخي هنوز تا حدودي سالم مانده اند. در سمت راست جادة آسفالتة فوق آثار يك قلعة دايره اي شكل ديده مي شود كه ديوارهاي بلند دور آن به وضوح قابل روي است. بلندي اين ديوار در حال حاضر نسبت به سطح زمين در برحي جاها حدود 5 متر است. ظاهراً دور اين قلعه خندقي وجود داشته است كه آثار آن در سمت شرق و جنوب شرقي آن به وضوح ديده مي شود. عرض ديوار به 6/5 متر مي رسد. ارتفاع موجود و عرض ديوار، بدون محاسبة كف خندق تا بالاي ديوارها عظمت و موقعيت قلعه را مشخص مي سازد. در سمت چپ جاده نيز آثار فراواني چه به صورت تپه و چه به صورت محوطه هاي مسطح وجود دارد.
در سرتاسر اين محوطه هاي وسيع آثار زيادي به صورت قطعات سفال قرمز رنگ و خاكستري رنگ ساده و همچنين تعدادي سفال از انواع لعابدار دورة اشكاني پراكنده است. همچنين در برخي از محوطه هاي فوق، قطعاتي از گدازة آهن وجود دارد كه همين امر بر وجود كارگاه هاي ذوب فلز دلالت دارد. يك سنگ آسياب بزرگ در پاي تپه اي افتاده است و در حول و حوش اين سنگ علاوه بر قطعات ظروف سفالي، قطعاتي از هاون هاي سنگي دو دسته نيز وجود دارد. علاوه بر آن در سطح منطقة برازجام اشيايي شبيه به آن چه در چغازنبيل و شوش به عنوان ميخ هاي تزئيني نامگذاري شده اند، به طور فراوان ملاحظه مي شود. اين ميخ هاي تزئيني حدود 17 سانتي متر بلندي دارند و داراي قاعدة دايره اي شكل تخت هستند. قطر آنها نيز حدود 17 سانتي متر است. طرف ديگر آن به صورت قارچي است كه انتهاي گرد آن كم عمق مقعر است. سفال هاي آن مرغوب و به خوبي در كوره پخته شده اند. استحكام اين سفال ها خيلي بيشتر از استحكام سفال هاي معمول است و وزن نسبتاً زيادي نسبت به حجم و شكل خود دارند. در گزارش هيئت كاوش كاخ كوروش برازجان در سال 1350 نيز اشاره اي به اين گونه اشيا شده است و آنها را همانند گل ميخ هاي دورة عيلامي دانسته اند. مردم منطقة برازجان و تنگستان كه كم و بيش اين اشياء را در محوطة باستاني ديده اند آنها را «كوپال» يا «گوپال» مي نامند. در محوطة باستاني تل خندق علاوه بر ديوارهاي خشتي، ديوارهايي ساخته شده است كه مصالح آنها عمدتاً از قلوه سنگ وملاط گچ مخصوص معماري دورة ساساني است. در پيرامون محوطه قطعاتي از آجر شبيه آن چه در آرامگاه هاي دورة اشكانني استفاده شده است نيز وجود دارد.

تل پهن

اين تل به فاصلة اندكي از تل مرو قرار گرفته و ظاهراً به خاطر وسعت زياد و سطح صاف، به اين نام خوانده شده است. در اين منطقه قطعاتي از آجر با ابعاد 34×33 سانتي متر و همچنين آجرهايي كه هنوز قطعات ضخيم ملاط قير به همراه دارد مشاهده مي شود. اين امر نشان مي دهد كه اين آثار مربوط به دوران عيلامي است.